ابوسفیان بن حرب در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ابوسفیان صخر بن حرب است. "ابوسفیان صخر بن حرب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوسفیان بن حرب در قرآن - ابوسفیان بن حرب در تاریخ اسلامی - ابوسفیان بن حرب در نهج البلاغه

ابوسفیان بن حرب یکی از سران قریش و از بازرگانان بنام زمان خود بود و از دشمنان سرسخت پیامبر اکرم(ص) بود. جنگ بدر، احد و خندق به طراحی ابوسفیان بر پیامبر اکرم(ص) تحمیل شد. او پس از دشمنی فراوان و جنگ‎‌های متعدد، در سال هشتم هجری ‌هنگام فتح مکه در ظاهر اسلام آورد.تاریخ دقیق مرگ ابوسفیان مشخص نیست، اما اقوال مختلف مرگ او را بین سال‌‌های ۲۵ تا ۳۴ قمری ذکر کرده‌اند.

مقدمه

نام و نسب ابوسفیان، صخر بن حرب بن امیه است. امیه نیز فرزند عبد شمس، برادر هاشم، جد پیامبر(ص) است، بنابراین عبد مناف، جد مشترک امویان و بنی هاشم است. ابوسفیان، کنیه او است و از جمله مواردی است که کنیه فردی بر اسم اصلی‌اش غلبه یافته و به آن مشهور شده است. از این رو در کتاب‌های تاریخی و میان مردم، صخر بن حرب آشنا نبوده و ابوسفیان برای همه آشناست. مادر ابوسفیان، عمه میمونه، همسر رسول خدا(ص) است. ابوسفیان از بزرگان عرب و سران قریش و از حاکمان و جراران مکه (کسانی که بر بیش از هزار تن فرماندهی دارند) به شمار می‎رفته است. او ده سال قبل از عام الفیل در مکه به دنیا آمد و به این ترتیب، او ده سال از پیامبر(ص) بزرگ‌تر بوده است. او ندیم عباس بن عبدالمطلب بود و پس از پدرش رهبری قریش را در جنگ‎ها و کاروان‎های تجاری برعهده گرفت. پدر او ندیمِ عبدالمطلب و فرماندۀ آنان در جنگ‎های "فجار" بوده است.

پس از مخالفت‌های شدیدی که ابوسفیان با پیامبر(ص) داشت و سه جنگ مهم تاریخ اسلام را علیه ایشان و یارانش برنامه‌ریزی و هدایت کرد، سرانجام هنگام فتح مکه، یعنی سال دهم هجرت، اسلام آورد و بلافاصله به همراه پیامبر(ص) در جنگ حنین که پس از فتح مکه اتفاق افتاد، شرکت کرد و یکی از چشمانش را در این جنگ از دست داد. او بعدها در جنگ یرموک نیز شرکت کرد و چشم دیگرش را از دست داد و نابینا شد.

رقابت با بنی هاشم

میان خاندان عبد شمس و خاندان هاشم که هر دو فرزندان عبد مناف هستند، رقابت و ستیز بوده است. این دو برادر، ریشه دو شجره کاملا متفاوت هستند. از عبد شمس، امیه، حرب، ابوسفیان، معاویه و یزید به وجود آمدند که منشأ تمام شرها بودند و از هاشم، عبدالمطلب، عبدالله، حضرت محمد(ص)، امام علی(ع) و ائمه دوازده‌گانه که همه خیرات و برکات زمین به واسطه وجود آنهاست.

حرب پسر امیه با عبدالمطلب پسر هاشم ستیز و نزاع داشت و ابوسفیان نسبت به پیامبر اکرم(ص) شک می‌ورزید و با او جنگ می‌کرد و این دو خانواده، اگرچه عبد مناف جد آنها بود ولی اموی‌ها همواره نسبت به هاشمیان کینه‌توز بوده‌اند.

مادر ابوسفیان

پس از شهادت امیرالمؤمنین امام علی(ع) و قضیه صلح امام حسن(ع) با معاویه، روزی عقیل پیش معاویه آمد و هم‌نشینان معاویه بر گرد او بودند، معاویه به او گفت: "ای ابو یزید عقیل از چگونگی لشکرگاه من و لشکرگاه برادرت که هر دو را دیده‌ای به من خبر بده". عقیل گفت: "هم‌اکنون به تو می‌گویم به خدا سوگند آنگاه که بر لشکرگاه برادرم گذشتم، دیدم شبی چون شب رسالت رسول خدا(ص) و روزی چون روز آن حضرت را دارند؛ با این تفاوت که فقط رسول خدا(ص) میان آنان نیست. من کسی جز نمازگزار ندیدم و آوایی جز بانگ تلاوت قرآن نشنیدم چون به لشکرگاه تو گذشتم، گروهی از منافقان و از آنانی که می‌خواستند شتر پیامبر را در شب عقبه رم دهند، از من استقبال کردند. "سپس عقیل از معاویه پرسید: این شخصی که در سمت راست تو نشسته است، کیست؟ معاویه گفت: "عمرو عاص است". عقیل گفت: "این همان کسی است که چون متولد شد، شش تن مدعی پدری او شدند و سرانجام قصاب و شتر کش قریش بر دیگران چیره شد". سپس پرسید: این دیگری کیست؟ معاویه گفت: "ضحاک بن قیس فهری است". عقیل گفت: "آری، به خدا سوگند پدرش از گرفتن نطفه بزهای نر نمی‌گذشت" و پرسید این دیگری کیست؟ معاویه گفت: "ابوموسی اشعری است". عقیل گفت: "این پسر آن دزد نابکار است". معاویه به عقیل گفت: "ای ابو یزید! درباره من چه می‌گویی؟" عقیل گفت: "مرا از این کار معاف کن". معاویه گفت: "باید بگویی". عقیل گفت: "آیا حمامه را می‌شناسی؟" معاویه گفت: ای ابا یزید، حمامه کیست؟" عقیل گفت: "به تو خبر دادم" و برخاست و رفت. معاویه، نسبت‌شناسی را فرا خواند و از او پرسید: حمامة کیست؟ نسب شناس گفت: "آیا در امانم؟" معاویه گفت: "آری"، نسب شناس گفت: "حمامه، مادربزرگ پدری تو، یعنی مادر ابوسفیان است و از روسپی‌های معروف دوره جاهلی بود که بر سر در خانه خود پرچم روسپی گری زده بود".

فرزندان ابوسفیان

یکی از پسران ابوسفیان معاویه و مادر معاویه نیز هند است. معاویه و عتبه از این زن هستند و دیگر پسران ابوسفیان، یعنی یزید، محمد، عنبسه، حنظله و عمرو از زنان دیگر ابوسفیان بوده‌اند.

ابوسفیان و معاویه

زمخشری در کتاب "ربیع الابرار" خود می‌گوید: معاویه را به چهار شخص نسبت می‌دادند: مسافر بن ابی عمرو، عماره بن ولید بن مغیره، عباس بن ابی مطلب و به صباح که آوازه خوان عماره بن ولید بود.

ابوسفیان، مردی زشت روی و کوتاه قامت بود و صباح، جوان و خوش چهره و مزدور ابوسفیان لذا هند او را به خود فرا خواند و او با هند در آمیخت. همچنین گفته‌اند: عتبه پسر ابوسفیان هم از صباح است و چون هند خوش نداشت آن کودک را در خانه خود نگه دارد، او را به منطقه اجیاد می‌فرستاد.

خواهر ابوسفیان

همسر ابولهب، ام جمیل نام داشت که خواهر ابوسفیان و همام ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ بود. این زن از سرسخت‌ترین و بدزبان‌ترین دشمنان پیامبر اکرم(ص) بود.

ابوسفیان؛ پدر عمروعاص

ابوعبیده، معمرة بن مثنی، در "کلاب الانساب" می‌گوید: درباره عمرو دو تن مدعی شدند که پدر او هستند؛ یکی ابوسفیان بن حرب و دیگری عاص بن وائل. این دو با هم اختلاف پیدا کردند. گفته شد مادرش در این باره داوری کند. مادر عمرو گفت: "او از عاص بن وائل است". ابوسفیان گفت: "من تردید ندارم من او را در رحم مادرش کاشته‌ام"، ولی عاص نپذیرفت. به مادر عمرو گفتند: نسب ابوسفیان، شریف‌تر است. او گفت: "عاص بن وائل به من فراوان انفاق می‌کند و حال آنکه ابوسفیان، مردی بخیل است".

ابوسفیان پیش از بعثت پیامبر(ص)

ابوسفیان از معدود باسوادان قریش و از ثروتمند‎ترین افراد مکه به شمار می‎رفته و از بازرگانان بود که روغن و پشم می‎فروخت و گاهی با دارایی‎های خود و دیگران، بازرگانان را مجهز کرده به سرزمین‌‎های عجم می‎فرستاد و گاهی در برخی از سفرهای تجاری قریش به شام، حضور جدی داشته است. رأی او نافذ و پرچم مخصوص سران، معروف به "عُقاب" در اختیارش بود. فردی خویشاوند دوست بود و حمایت او از فاطمه(س) در مقابل ابو‎جهل به دلیل همین ویژگی بود. او از زنادقۀ قریش بوده و بی بند‎و‎باری او در تاریخ زیاد است. به هر حال جزئیات زندگی او پیش از اسلام روشن نیست و پس از آن نیز به جهات سیاسی و اقتدار امویان، آنچه در مسلمانی و تنزیه او نقل شده، محل نقد است.

ابوسفیان قبل از مسلمان شدن

ابوسفیان از سر‎‎سخت‎ترین دشمنان پیامبر(ص) به شمار می‎رفت که از هیچ کاری علیه آن حضرت و اسلام فروگذار نکرد. برخی از اقدامات او علیه اسلام و پیامبر(ص) در مکه و بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه عبارت‌اند از:

1. تلاش برای باز داشتن پیامبر(ص) از تبلیغ اسلام: پس از مبعوث شدن پیامبر(ص)، به دلیل آنکه جایگاهی برای او نمی‎‏‏‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎ماند و قدرت اجتماعی او تضعیف می‎‎شد. ابوسفیان در پاسخ پرسش پیامبر (ص) که چرا با اینکه می‌دانی من رسول خدایم، با من می‌جنگی، گفت: می‌دانم تو راست می‌گویی؛ اما تو جای گاه مرا در قریش می‌دانی و چیزی آورده‌ای که با آن، دیگر بزرگی و شرفی برای من نمی‌ماند؛ پس با تواز سر حمیت و کراهت می‌جنگیم. با دیگر سران مکه از سَر حسادت و رقابت دیرینۀ قومی ـ قبیله ای به دشمنی با حضرت برخاسته و سعی کردند پیامبر(ص) را از حرکت باز دارند و چون با اصرار پیامبر و پایداری او بر اهدافش مواجه شدند از او خواستند تا پیامبری خویش را اثبات کند و بخشی از مشکلات زیستی مردم مکه را به اعجاز برطرف سازد.
2. پذیرش پیشنهاد ترور پیامبر(ص): ابوسفیان بعد از آگاهی از تصمیم پیامبر(ص) برای هجرت به مدینه با شرکت در دارالندوة و برای پیش‌گیری از گسترش اسلام، پیشنهادِ مطرح شده (ترور) را پذیرفت.
3. نوشتن نامه به مردم مدینه و ابراز نارضایتی از پناه دادن حضرت: او پس از هجرت پیامبر(ص) با "اُبی بن خلف جمحی" به مردم مدینه نامه نوشته و از پناه دادن حضرت، ابراز ناخرسندی کرد.
4. مصادرۀ اموال مهاجران: او برای فرو نشاندن خشم خویش بعد از هجرت پیامبر(ص) دارایی‎های مهاجران مسلمان را مصادره نمود و خانه جحش بن ریاب اسدی (از پسرعمه‌های پیامبر) را به فروش گذاشت. این عمل، نکوهش و هجو ابواحمدبن جحش را - با این که دخترش "رفاعه" در کابین ابواحمد بود در پی داشت .
5. عامل پیدایش جنگ بدر: نخستین مواجهۀ نظامی مشرکان با مسلمانان، هشت ماه پس از هجرت در بطن رابُغ به رهبری ابو‎سفیان بود که بدون درگیری پراکنده شدند و در سال دوم هجرت سربازان دشمن به خواست او به طرف مدینه حرکت کردند و سرانجام همین حرکت به جنگ با پیامبر(ص) انجامید که جنگ بدر نام گرفت. در این جنگ، حنظله، پسر ابوسفیان کشته و عمرو، پسر دیگرش نیز اسیر شد. وقتی مسلمانان برای آزادی او از ابوسفیان فدیه خواستند، گفت: مال و خون باهم جمع نمی‌شود.
6. وارد شدن بر بنی نضیر و آتش زدن خانه‎ها و کاه‎ها (غزوۀ سویق): او پس از آنکه تمام جنگ‎های قریش را بر ضد اسلام رهبری می‎کرد، شبانه با سپاهی بر بنی نضیر وارد شد و با کسب خبر از آنان، هنگام صبح به "عریض" در سه مایلی مدینه رفته و مردی از انصار را کشت و خانه‎ها و کاه‎ها را آتش زد که با تعقیب پیامبر(ص) پا به فرار گذاشت و برای سبک بالی، فرمان داد تا کیسه‌‎های آرد خود را بریزند از این رو این تعقیب و گریز، غزوه "سویق" (آرد) نام گرفت.
7. از عوامل ایجاد جنگ احد: در سال سوم هجرت او با سه هزار تن، سپاهی بزرگ را بر ضد مسلمانان سازمان دهی کرد و جنگ اُحد را پیش آورد و پس از شکست مسلمانان و کشته شدن بزرگانی چون حمزۀ سیدالشهداء بر فراز کوه رفت و ضمن ستایش بت‌‎ها پیامبر(ص) را به نبردی دوباره در بدر فرا خواند که پیامبر در آن موعد به کارزار آمد. ابوسفیان و یارانش از مکه بیرون آمدند و تا «مجنه» (مرالظهران) پیش رفتند، اما به بهانۀ سخت سالی برگشتند، این جریان به غزوۀ بدرالصغری مشهور شده است.
8. روانه کردن فردی به مدینه برای ترور پیامبر(ص): او در سال چهارم هجرت پس از واقعۀ بنی نضیر و غزوۀ سویق، فردی را برای ترور پیامبر(ص) به مدینه فرستاد که بعد از دست‌گیری او و افشای توطئه، حضرت، عمروبن امیه ضمری و سلمة بن اسلم را برای کشتن ابوسفیان به مکه روانه کرد که به انجام آن توفیق نیافتند. رسول خدا(ص) در پاسخ به هجو ابوسفیان نیز به حسان بن ثابت فرمان داد تا او را هجو کند.
9. عامل پیدایش جنگ احزاب: در سال پنجم هجرت، ابوسفیان با نیرویی قوی‎تر، همراه یهودیان مدینه، جنگی دیگر را علیه پیامبر(ص) سازمان داد، اما آن حضرت با طرح سلمان و حفر خندق در مدینه، ابوسفیان و متحدانش را با ناکامی مواجه کرد. بعد از شکست در جنگ احزاب، بهترین گزینه برای قریش به رسمیت شناختن مسلمانان و بستن پیمان صلح بود، کاری که سال بعد در حدیبیه انجام شد (صلح حدیبیه). از آن پس نقش اسلام‎ستیزانۀ ابوسفیان به تدریج کاهش یافت. او در جریان "صلح حدیبیه" نقش مستقیمی نداشت.

ابوسفیان و مخالفت با پیامبر(ص)

پس از آنکه پیامبر(ص) نبوت خویش را آشکار ساخت، ابوسفیان، ابوجهل، نضر بن حارث و امیه و آبی ـ پسران خلف ـ و هم چنین عقبة بن ابی معیط، عمرو بن عاص و اسود بن بختری مردی را به نام مطلب نزد ابوطالب فرستادند تا از او اجازه ملاقات بگیرد. مطلب نزد ابوطالب رفت و گفت: "بزرگان قومت می‌خواهند به دیدار تو بیایند". ابوطالب نیز اجازه داد.

این افراد نزد او آمده و به ابوطالب گفتند: تو بزرگ و رئیس مایی و محمد(ص) ما و خدایان ما را آزار می‌دهد. تقاضا داریم او را بخواهی و او را از این عمل نهی کنی تا او به خدایان ما کاری نداشته باشد و ما نیز به خدای او کاری نداشته باشیم. ابوطالب، حضرت محمد(ص) را خواست و به او گفت: "این جمع را که می‌بینی فامیل و پسر عموهای تو هستند". رسول خدا(ص) فرمود: "چه می‌خواهند؟" قریش گفتند: ما از تو می‌خواهیم دست از ما و خدایان ما برداری و در مقابل، ما هم به تو و خدای تو کاری نداشته باشیم. رسول خدا(ص) فرمود: "اگر این پیشنهاد شما را بپذیرم، آیا شما حاضرید پیشنهاد مرا بپذیرید و کلمه‌ای را بگویید که با گفتن آن، ملک عرب را به چنگ آورده و از عجم، خراج دریافت کنید؟" ابوجهل در جواب گفت: "یک کلمه که چیزی نیست، ما حاضریم ده کلمه مثل آن را بگوییم؛ بگو ببینیم آن کلمه چیست؟" رسول خدا(ص) فرمود: "بگویید «لا اله الا الله».

ابوجهل و دیگران از شنیدن این سخن، روی ترش کرده و حاضر به گفتن آن نشدند. ابوطالب رو به رسول خدا(ص) کرد و گفت: "غیر این را بگو، زیرا این مردم از این کلمه وحشت دارند". پیامبر(ص) فرمود: "ای عمو! من کسی نیستم که غیر این را بگویم، مگر اینکه این مردم آفتاب را از آسمان پایین کشیده و در دست من بگذارند؛ بلکه اگر به فرض محال، چنین کاری را هم بکنند، باز من از این حرف، دست برنمی‌دارم".

ابوسفیان و نماز پیامبر(ص)

ابن اسحاق و بیهقی در کتاب "دلائل" از زهری روایت کرده‌اند که گفت: ابوجهل، ابوسفیان و اخنس بن شریق رفتند تا ببینند رسول خدا(ص) که در آن موقع در خانه‌اش در حال نماز است، چه می‌گوید. پس هر کدام گوشه‌ای نشستند، به طوری که هیچ یک از مکان دیگری خبر نداشت تا آنکه فجر طلوع کرد. بعد پراکنده شدند و وقتی در راه به هم برخوردند، یکدیگر را به خاطر این کار ملامت کردند که اگر یکی از عوام، باخبر شود، خیال می‌کند ما هم مسلمان شده‌ایم.

شب بعد نیز این قضیه تکرار شد و تا سه بار عهد بستند که دیگر تکرار نکنند، اما حلاوت و گیرایی آیات قرآن، آنها را از خود، بی‌خود کرده بود. صبح روز سوم، اخنس نزد ابوسفیان آمده، پرسید: بگو ببینم از این جریان چه فهمیدی؟ او گفت: "به خدا قسم، چیزهایی شنیدم که همه را فهمیدم و چیزهای دیگری شنیدم که نه خود آنها را فهمیدم و نه غرض وی را". اخنس گفت: "من هم به همان خدایی که قسم خوردی، همین طور بودم".

پیشنهادهای ابوسفیان و همفکرانش به پیامبر(ص)

روزی عتبه و شیبه، دو پسر ربیعه، ابوسفیان، پسر حرب، مردی از قبیله بنی عبد الدار، ابوالبختری برادر بنی اسد، اسود بن مطلب، ربیعة بن اسود، ولید بن مغیره، ابوجهل بن هشام، عبدالله بن ابی امیه، امیة بن خلف، عاص بن وائل و نبیه و منبه سهمی، دو پسر حجاج بعد از غروب آفتاب پشت خانه کعبه جمع شده و شورایی تشکیل دادند و درباره رسول خدا(ص) به بحث پرداخته، سرانجام چنین رأی دادند که شخصی را نزد آن حضرت بفرستند و او را دعوت کرده، با وی گفتگو کنند، و عذری برایش باقی نگذارند.

آنها شخصی را نزد آن حضرت فرستادند که اشراف قوم تو برای گفتگوی با تو یک جا جمع شده، منتظر شمایند. رسول خدا(ص) به گمان اینکه دشمنان در رفتار خصمانه خود تجدید نظر کرده‌اند و می‌خواهند به اسلام بگروند، به شتاب نزد ایشان آمد؛ چون به ارشاد آنان بسیار حریص و علاقه‌مند و از دشمنی و گمراهی ایشان بسیار ناراحت و نگران بود. پس از آمدن پیامبر(ص) آنها گفتند: ای محمد(ص) ما تو را خواستیم تا عذر و بهانه‌ای برای تو باقی نگذاریم. و ما به خدا قسم، هیچ مرد عربی را سراغ نداریم که با قوم خود رفتاری چون رفتار تو کرده باشد؛ آری، تو از پدران قوم خود بدگویی کردی و دین ایشان را نکوهیده و آرای آنها را سفیهانه خواندی و به خدایان بد گفتی و پیوند اجتماع را گسستی و خلاصه هیچ کار زشتی نماند مگر آنکه با ما کردی، حال ما آخرین حرف خود را به تو می‌گوییم تا عذری برایت باقی نماند و آن این است که اگر منظورت از این کارها پول است، بگو تا از اموال خود آن قدر برایت جمع کنیم که تو از همه ما توانگرتر باشی و اگر منظورت، ریاست و آقایی است، بگو تا تو را به آقایی و ریاست خود برگزینیم و اگر منظورت، سلطنت است، بگو تا تو را سلطان خود کنیم و اگر هم زاد جنی خود را می‌بینی و او است که بر عقل و فکر تو چیره گشته و به این روزت افکنده، بگو تا چون ریگ، پول خرج کنیم و معالجه ات کنیم و خلاصه درباره تو از هیچ فداکاری مضایقه نمی‌کنیم.

رسول خدا(ص) فرمود: "هیچ یک از اینها که گفتید، در من نیست؛ من آنچه را که آورده‌ام و شما را بدان دعوت می‌کنم، به طمع مال شما و خراج گرفتن از شما و سلطنت بر شما نیست، بلکه خدای تعالی مرا به سوی شما مبعوث فرمود و کتابی بر من نازل کرده و به من دستور داده تا شما را بشارت داده، انذار کنم و من هم رسالت پروردگار خود را به شما ابلاغ کردم و خیرخواهی تان را خواستم. اگر از من پذیرفتید و دین مرا قبول کردید، بهره خود را در دنیا و آخرت گرفته‌اید و اگر آن را رد کرده و از پذیرفتنش سر باز زدید، صبر می‌کنم و دشواری امر خدای را تحمل می‌کنم تا خدا میان من و شما حکم کند".

آنها گفتند: ای محمد(ص)! حال که سخنان ما را نمی‌پذیری و می‌خواهی ما دعوت تو را بپذیریم، پس به پیشنهاد دیگر ما توجه کن و آن این است که تو می‌دانی در دنیا مردمی فقیر‌تر از ما و سرزمینی بی درآمدتر از سرزمین ما و زندگانی‌ای دشوارتر از زندگی ما نیست؛ بیا و از پروردگاری که می‌گویی تو را مبعوث کرده، درخواست کن گشایشی به زندگی ما بدهد و این کوه‌ها را که چون دیواره ما را محاصره کرده، از اطراف ما دور ساخته، سرزمین ما را وسعت دهد، و چون سرزمین شام و عراق آنان از چشمه سارها و رودخانه‌ها سیراب سازد؛ پدران گذشته ما را دوباره زنده کند و در آنان قصی بن کلاب را هم که مردی بزرگوار و راستگو بود، مبعوث کند تا از او درباره دعوت تو گواهی خواسته، حق و یا باطل بودن آن را از او بپرسیم. اگر این کار را بکنی و ایشان تو را تصدیق کنند، ما نیز تو را تصدیق می‌کنیم و آن وقت به مقام و منزلت تو در نزد خدا پی می‌بریم و می‌فهمیم که او تو را فرستاده است.

رسول خدا(ص) فرمود: "من برای چنین چیزهایی مبعوث نشده‌ام و تنها به آن دینی که می‌دانید، مبعوث شده‌ام و من آن را به شما ابلاغ کردم، اگر پذیرفتید، همان بهره شما در دنیا و آخرت است و اگر رد کردید، در برابر امر خدا صبر می‌کنم تا میان من و شما حکم کند".

آنها گفتند: حال که این سخن را هم قبول نمی‌کنی، حداقل منفعت خودت را در نظر بگیر و از پروردگارت درخواست کن، فرشته‌ای به سوی ما بفرستد و تو را تصدیق کند و شر ما را از سر تو کوتاه کند و تو از او بخواهی که برایت باغ و گنج و کاخ‌هایی از طلا و نقره فراهم کند و تو را از آنچه که ما فکر می‌کنیم در طلب آنها هستی، بی‌نیاز کند. چون تو الآن مانند ما به بازار رفتن و تحصیل معاش محتاجی؛ اگر به راستی پیامبری و با خدای تعالی ارتباط داری، این کار را که می‌گوییم، بکن تا ما به مقام و منزلت تو پی ببریم".

رسول خدا(ص) فرمود: "من این کار را نمی‌کنم و هرگز از پروردگار خود چنین چیزهایی درخواست نمی‌کنم و برای چنین چیزهایی هم مبعوث نشده‌ام؛ بلکه خداوند مرا به عنوان بشیر و نذیر مبعوث کرده است. اگر قبولم کردید، همان پذیرفتن بهره شما در دنیا و آخرت خواهد بود و اگر مرا رد کردید، من در برابر امر خدا صبر می‌کنم تا خدا میان من و شما داوری کند".

آنها گفتند: پس آسمان را به روی زمین بیاور؛ تو که می‌گویی پروردگارت اگر بخواهد می‌تواند این کار را بکند و ما به هیچ وجه به تو ایمان نمی‌آوریم مگر اینکه آسمان را به روی زمین بیاوری. رسول خدا(ص) فرمود: "این با خداوند است، اگر بخواهد، می‌کند و شما را در زیر آن خرد می‌سازد".

آنها گفتند: ای محمد(ص)! خدای تو می‌داند ما تصمیم گرفته‌ایم همچنان با تو بنشینیم و هر چه خواستیم سؤال کنیم تا آنکه کسی را نزد تو بفرستد و تو را از توطئه و تصمیم ما خبر دهد و آنچه را هم که می‌خواهد درباره ما اجرا کند، به تو اعلام بدارد و اگر به آنچه که آورده‌‍‌ای ایمان نمی‌آوریم، برای این است که به ما گفته‌اند، این حرف‌ها را مردی به نام رحمان از اهل یمامه به تو درس می‌دهد و ما هم به خدا سوگند، هرگز زیر بار رحمان یمامه‌ای نخواهیم رفت و ما دیگر عذر و بهانه‌ای برای تو باقی نگذاشته‌ایم. ای محمد(ص) متوجه باش که به خدا سوگند، از تو دست بردار نیستیم تا تو را به خاطر آنچه درباره ما کردی، نابود کنیم، و یا تو ما را نابود سازی". پس سخنگوی ایشان گفت: "هرگز به تو ایمان نمی‌آوریم مگر اینکه خدا و ملائکه را یک جا برایمان بیاوری".

وقتی آنها این حرف را زدند، رسول خدا(ص) برخاست و عبدالله بن ابی امیه هم با او برخاست و گفت: "ای محمد(ص) قومت پیشنهادهایی کردند، نپذیرفتی؛ از تو برای خود چیزهایی خواستند تا بدان وسیله منزلت و مقام تو را نزد خدا بدانند، کاری نکردی، در آخر از تو خواستند تا آن عذابی که با آن تهدیدشان می‌کنی، بیاوری، آن را هم نیاوردی. اینک به تو بگویم که به خدا سوگند، هرگز به تو ایمان نمی‌آورم حتی اگر نردبانی به سوی آسمان بگذاری و از آن بالا روی و من با چشم خود ببینم که بر فراز آسمان رفتی و آنگاه نسخه‌ای با خود آوردی و چهار فرشته هم با تو بیایند و شهادت دهند آنچه را که می‌گویی، حق است، به خدا سوگند اگر این را هم بکنی، گمان می‌کنم تصدیقت نکنم". او این را گفت و رفت. پس رسول خدا(ص) اندوهگین به خانه خود بازگشت و از اینکه مردم برخلاف آنچه انتظار داشت، با وی رفتار کردند و برای همیشه از اینکه او را پیروی کنند، مأیوسش کردند، تأسف می‌خورد.

دفاع ابوسفیان از پیامبر(ص)!

رسول خدا(ص) از کنار ابوسفیان و ابوجهل در حالی که آنها مشغول صحبت بودند، عبور کرد و چون ابوجهل آن حضرت را دید، خندید و به ابوسفیان گفت: "این است پیامبر بنی عبد مناف؟"

ابوسفیان عصبانی شد و گفت: چرا شما نمی‌توانید ببینید که از بنی عبد مناف پیامبری مبعوث شود؟" رسول خدا(ص) سخن ابوسفیان را شنید؛ ابتدا جواب ابوجهل را داد و آنگاه به ابوسفیان فرمود: "تو هم این را بدان که آنچه گفتی، به خاطر دفاع از من نبود، بلکه به خاطر تعصبی بود که به دودمان خود داری" پس این آیه نازل شد: ﴿وَإِذَا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ وَهُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ كَافِرُونَ﴾.

ابوسفیان و درخواست از پیامبر(ص)

از ابن عباس نقل شده: ابو سفیان نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: "ای محمد! تو را به خدا و به خویشاوندی سوگند می‌دهم که به فریاد ما برس که از شدت قحطی کار به جایی رسید که "علهز" (کرک آغشته به خون) را هم خوردیم. در این هنگام، آیه ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ﴾ نازل شد.

ابوسفیان و شایعه‌پراکنی قبل از جنگ بدر

قبل از جنگ بدر، ابوسفیان، نعیم بن مسعود اشجعی را به مدینه فرستاده بود تا با جعل شایعات، ترس و نگرانی را در بین مسلمانان گسترش دهد و آنان را از شرکت در جنگ و رفتن به بدر باز دارد. نعیم به مردم خبر می‌داد ابوسفیان لشکر جمع می‌کند و لشکریان خود را مجهز می‌سازد؛ پس بترسید و خود را به دست خود در معرض کشتار همگانی قرار ندهید. و این خبرهای او در دل مردم اثر می‌گذاشت و مردم از بیرون رفتن برای جنگ درنگ می‌ورزیدند و به میعادگاه بدر نمی‌رفتند. در نتیجه، بیشتر مسلمانان به جز عده‌ای قلیل، به خاطر شایعات او متزلزل شدند، اما سپس به آن عده قلیل، ملحق شده، راه بدر را پیش گرفتند.

ابوسفیان و جنگ بدر

جنگ بدر این گونه آغاز شد که ابوسفیان، بزرگ مکه، با یک کاروان نسبتاً مهم تجاری که از چهل نفر و ۵۰ هزار دینار مال التجاره تشکیل شده بود، از شام به سوی مدینه باز می‌گشت. پیامبر(ص) به یاران خود دستور داد تا آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مهمی از سرمایه دشمن را با خود حمل می‌کرد، بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه، ضربه سختی بر قدرت اقتصادی و در نتیجه بر قدرت نظامی دشمن وارد کنند.

اما ابوسفیان به وسیله دوستان خود در مدینه از تصمیم پیامبر(ص) آگاه شد و چون به این کاروان، هنگامی که برای آوردن مال التجاره به سوی شام می‌رفت نیز حمله‌ای صورت گرفته بود، او قاصدی را به سرعت به مکه فرستاد تا جریان را به اطلاع اهل مکه برساند. قاصد در حالی که به توصیه ابوسفیان، بینی شتر خود را دریده و گوش آن را بریده بود و در حالی که خون به طرز وحشتناکی از سر و روی شترش می‌ریخت و در حالی که پیراهن خود را از دو طرف پاره کرده بود و وارونه بر شتر نشسته بود تا توجه همه مردم را به سوی خود جلب کند، وارد مکه شد و فریاد برآورد: "ای مردم پیروزمند! کاروان خود را دریابید! کاروان خود را دریابید! بشتابید و عجله کنید؛ اما باور نمی‌کنم به موقع برسید؛ زیرا محمد و افرادی که از دین شما خارج شده‌اند؛ برای حمله به کاروان از مدینه بیرون شتافته‌اند. در این موقع خواب عجیب و وحشتناکی که عاتکه "، فرزند عبدالمطلب و عمه پیامبر(ص) دیده بود، دهان به دهان می‌گشت و بر هیجان مردم می‌افزود .

چون که بسیاری از مردم مکه در این کاروان سهمی داشتند، آنها به سرعت بسیج شدند و حدود ۹۵۰ نفر مرد جنگی که جمعی از آنها بزرگان و سرشناسان مکه بودند با هفت صد شتر و صد رأس اسب به حرکت درآمدند، و فرماندهی لشکر به عهده ابوجهل بود. از سوی دیگر، ابوسفیان برای اینکه خود را از حمله مسلمانان مصون بدارد، مسیر خود را تغییر داد و به سرعت به سوی مکه گام بر می‌داشت.

پیامبر اسلام(ص) با ۳۱۳ نفر که تقریبا مجموع مسلمانان مبارز اسلام را در آن روز تشکیل می‌دادند، به نزدیکی سرزمین بدر، بین راه مکه و مدینه رسیده بود که خبر حرکت سپاه قریش به ایشان رسید. در این هنگام پیامبر(ص) با یاران خود مشورت کرد که آیا به تعقیب کاروان ابوسفیان و مصادره اموال کاروان بپردازد و یا برای مقابله با سپاه قریش آماده شود. جمعی مقابله با سپاه دشمن را ترجیح دادند ولی گروهی این کار را نمی‌پسندیدند و ترجیح می‌دادند کاروان را تعقیب کنند. دلیل آنها هم این بود که ما به هنگام بیرون آمدن از مدینه به قصد مقابله با سپاه مکه نیامدیم و آمادگی رزمی برای درگیری با آنها نداریم، در حالی که آنها با پیش بینی قطعی و آمادگی کافی برای جنگ، به سوی ما می‌آیند.

دو دلی این گروه هنگامی افزایش یافت که معلوم شد نفرات دشمن تقریبا بیش از سه برابر نفرات مسلمانان و تجهیزات آنها چندین برابر تجهیزات مسلمانان است، ولی با این همه پیامبر(ص) نظر گروه اول را پسندید و دستور داد تا آماده حمله به سپاه دشمن شوند. هنگامی که دو سپاه با هم روبرو شدند، دشمن نتوانست باور کند مسلمانان با آن نفرات و تجهیزات کم به میدان آمده‌اند بلکه فکر می‌کردند قسمت مهم سپاه اسلام در جایی مخفی شده‌اند تا حمله خود را به طور غافل گیرانه شروع کنند. لذا شخصی را برای تحقیق فرستادند، اما به زودی فهمیدند جمعیت مسلمانان همان است که دیده بودند. از طرفی، جمعی از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند و اصرار داشتند مبارزه با این گروه عظیم که هیچ گونه موازنه‌ای بین مسلمانان با آنها وجود ندارد صلاح نیست، ولی پیامبر(ص) با این وعده الهی آنها را دلگرم ساخت و فرمود: "خداوند، به من وعده داده بر یکی از دو گروه پیروز خواهید شد، یا بر کاروان قریش یا بر لشکر شان و وعده خداوند تخلف ناپذیر است؛ به خدا سوگند، گویا محل کشته شدن ابوجهل و عده‌ای از سران قریش را با چشم خود می‌بینم". سپس به مسلمانان دستور داد در کنار چاه بدر فرود آیند ("بدر "، در اصل نام مردی از قبیله "جهینه " بود که چاهی را در آن سرزمین آماده کرد و بعدها آن چاه و آن سرزمین به نام سرزمین بدر و چاه بدر نامیده شد). در این هنگام ابوسفیان توانست خود را با قافله از منطقه خطر رهایی بخشد و از طریق ساحل دریا (دریای احمر) از بیراهه با عجله به سوی مکه بشتابد. او به وسیله قاصدی به لشکر قریش پیام داد که خدا کاروان شما را رهایی بخشید و من فکر می‌کنم مبارزه با محمد در این شرایط لزومی ندارد، چون دشمنانی دارد که حساب او خواهند رسید. ولی رئیس لشکر، ابوجهل، به این پیشنهاد تن در نداد و به بت‌های بزرگ "لات" و "عزی" قسم یاد کرد که ما نه تنها با آنها مبارزه می‌کنیم بلکه تا داخل مدینه آنها را تعقیب خواهیم کرد و اسیرشان می‌کنیم و به مکه می‌آوریم تا صدای این پیروزی به گوش تمام قبائل عرب برسد.

ابوسفیان و گروگان‌گیری

در جنگ بدر، عمرو، فرزند ابوسفیان، اسیر شد و فرزند دیگرش، حنظله، نیز کشته شد. به ابوسفیان گفتند: فدیه بده و عمرو را آزاد کن. ابوسفیان گفت: "پسرم حنظله کشته شده است، آن وقت من برای آزادی عمرو فدیه هم بدهم؟" بگذارید هر چه می‌خواهد بر سرش بیاید!" اما وقتی یکی از افراد طایفه بنی عمرو بن عوف به همراه همسرش برای به جا آوردن حج از مدینه به مکه رفت، ابوسفیان آنها را گروگان گرفت و به مسلمانان گفت: "تا پسرم عمرو را به من ندهید، اینها را آزاد نمی‌کنم". پیامبر(ص) نیز دستور داد تا عمرو را آزاد کردند و آن افراد هم به مدینه برگشتند.

ابوسفیان و جنگ احد

درباره علت برپا شدن جنگ احد از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: "بعد از برگشت قریش از جنگ بدر به مکه به خاطر مصیبت‌هایی که در آن جنگ دیدند (هفتاد کشته و هفتاد اسیر داده بودند) ابوسفیان در مجلس قریش گفت: " ای بزرگان قریش! اجازه ندهید زنان‌تان بر کشته‌های‌تان بگریند، برای اینکه وقتی اشک چشم فرو می‌ریزد، اندوه و دشمنی با محمد را هم از دل‌ها پاک می‌گرداند. پس بگذارید این کینه در دل‌ها بماند تا روزی که انتقام خود را بگیریم و زنان در آن روز بر کشتگان در بدر گریه سر دهند". این بود تا آنکه تصمیم به انتقام گرفتند و به منظور جمع آوری لشکر بیشتر به زنان اجازه دادند تا برای کشتگان در بدر گریه و نوحه سرایی کنند. در نتیجه وقتی از مکه بیرون می‌آمدند، سه هزار نفر سواره و دو هزار نفر پیاده داشتند و البته زنان خود را هم با خود آوردند".

همچنین نقل شده، در جنگ احد، ابوسفیان، خالد بن ولید با دویست سواره در کمین گمارد و به آنها گفت: هر وقت دیدید ما با لشکر محمد در هم آمیختیم، شما از این دره حمله کنید تا در پشت سر آنان قرار بگیرید".

نقل شده، در جنگ احد شیطان فریاد زد: محمد(ص) کشته شد! ابوسفیان گفت: "ای جمعیت قریش! چه کسی محمد(ص) را کشته است؟" ابن قمیئه گفت: "من محمد(ص) را کشتم؟" ابوسفیان به او گفت: "به پاداش این کارت، ما به رسم مردم فارس، سر تا پایت را طلا می‌گیریم؟".

ابوسفیان و حنظله

در بحبوحه جنگ احد، حنظله (غسیل الملائکه) خود را به سرعت به ابوسفیان که در میان سپاه قریش جولان می‌داد رسانید و ضربه‌ای بر او حواله کرد، اما ضربه او به ابوسفیان نخورد و او از اسب بر زمین افتاد. ابوسفیان فریاد زد: "ای جماعت قریش! من ابوسفیان هستم و حنظله می‌خواهد مرا بکشد!" حنظله، ابوسفیان را تعقیب کرد که ناگهان مشرکی به حنظله حمله کرد و ضربه‌ای بر او زد. حنظله با همان حال، با آن مشرک درگیر شد و او را کشت. لحظه‌ای بعد حنظله به خاطر آن ضربه از اسب بر زمین افتاد و میان بدن‌های حمزه و عمرو بن جموح قرار گرفت و به شهادت رسید. در این حال پیامبر(ص) فرمود: "می‌بینم که ملائکه حنظله را غسل می‌دهند".

شعارهای ابوسفیان در جنگ احد

از ابن عباس و عکرمه نقل شده: هنگامی که جنگ احد با وجود پیروزی اولیه به شکست مسلمانان انجامید و پیامبری(ص) با اصحاب نزدیکش به سمت بالای کوه أحد در حرکت بودند، ابوسفیان شروع به دادن شعار می‌کرد و پیامبر(ص) به اصحابش فرمود جوابش را بدهند. از جمله شعارهای ابوسفیان و جواب‌های پیامبر(ص) و مسلمانان چنین است: أبوسفیان گفت: "ای محمد(ص)! یک روز به نفع شما و روزی دیگر به نفع ماست". مسلمانان به دستور پیامبر(ص) جواب دادند: ما با هم مساوی نیستیم، کشته‌های شما در جهنم و کشته‌های ما در بهشت هستند.

دوباره أبوسفیان فریاد زد: "ما بت عزی داریم و شما ندارید؟" پیامبر(ص) فرمود: "بگویید الله مولای ماست و شما مولا و سرپرست ندارید". أبوسفیان ادامه داد: "بت هبل بزرگ است". پیامبر(ص) فرمود: "بگویید الله بلند مرتبه و بزرگ است".

ابوسفیان و توهین به حمزه

در جریان جنگ احد، ابوسفیان از کنار پیکر حمزه سیدالشهدا گذر کرد و با پایش چند ضربه بر صورت حمزه زد. حلیس بن علقمه که شاهد این صحنه بود، گفت: "ای مردم بنی کنانه! بنگرید فردی که مدعی بزرگی قریش است، با پسر عموی خود چه می‌کند!" ابوسفیان گفت: "اشتباه کردم! این خطای مرا کتمان کن و به دیگران مگو".

تهدید ابوسفیان

در تفاسیر "مجمع البیان"، "قرطبی" و "روح المعانی" درباره شأن نزول آیه: ﴿فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَاللَّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَأَشَدُّ تَنْكِيلًا﴾، چنین آمده است: هنگامی که ابوسفیان و لشکر قریش پیروزمندانه از میدان أحد بازگشتند، ابوسفیان با پیامبر(ص) قرار گذاشت که در موسم بدر صغری (یعنی بازاری که در ماه ذی القعده در سرزمین بدر تشکیل می‌شد) بار دیگر روبرو شوند. هنگامی که موعد مقرر فرا رسید، پیامبر(ص) مسلمانان را دعوت به حرکت به محل مزبور کرد، ولی جمعی از مسلمانان که خاطره تلخ شکست أحد را فراموش نکرده بودند، شدیدا از حرکت خودداری می‌نمودند. پس آیه فوق نازل شد و پیامبر(ص) مسلمانان را مجددا دعوت به حرکت کرد. در این موقع تنها هفتاد نفر در رکاب پیامبر(ص) حاضر شدند، ولی ابوسفیان بر اثر وحشتی که از روبرو شدن با سپاه اسلام داشت از حضور در آنجا خودداری کرد و پیامبر(ص) با همراهان، سالم به مدینه بازگشتند.

علی بن ابراهیم قمی این ماجرا را این گونه نقل کرده است: رسول خدا(ص) اصحابش را، حتی کسانی که در جنگ احد جراحت برداشته بودند، با خود به حمراء الاسد برد. در بعضی از روایات آمده: آن حضرت کسانی را که در اُحد همراهش بودند، با خود برد، هر دو روایت به یک معنا اشاره دارد و رسول خدا(ص) به مسلمانان دستور داد تا برای جهاد در بدر حرکت کنند؛ چون ابوسفیان اعلام جنگ داده بود، ولی شیطان هواداران انسی خود را وادار کرد در بین مردم بروند و آنان را از ابوسفیان بترسانند. شیطان‌های انسی به مردم گفتند: مبادا از جای خود تکان بخورید و حاضر به جنگ شوید؛ زیرا ابوسفیان لشکری جمع کرده که به هر جا وارد شوند، مثل شب روی زمین را سیاه می‌کنند و منتظرند همه شما را از پای درآورده و دار و ندارتان را غارت کنند. خدای تعالی مسلمانان را از تهدید آن شیطان‌ها حفظ کرد تا دعوت خدا و رسولش را پذیرفتند و با هر سرمایه‌ای که داشتند، برای جنگ حرکت کردند. با این فکر که اگر در بدر به ابوسفیان برخوردیم، چه بهتر، چون به همین منظور حرکت کرده‌ایم و اگر به او برنخوردیم، با سرمایه‌های خود از بازاری که همه ساله در بدر تشکیل می‌شود، جنس می‌خریم؛ چون در آن تاریخ در هر سال یک بار بازاری در بدر تشکیل می‌شد و مردم در آن موسم به بدر می‌آمدند و وسایل مورد نیاز خود را می‌خریدند و جنس خود را می‌فروختند. پس همین کار را کردند ولی در آن ایام، ابوسفیان و هوادارانش به بدر نیامدند. اتفاقا ابن حمام از کنار جمعیت مسلمانان گذشت. پرسید: اینها کیانند؟ آنها گفتند: رسول خدا(ص) و اصحاب او هستند که منتظر ابوسفیان و هواخواهان قریشی اویند. او از آنجا نزد قریش آمد و جریان را به اطلاع آنها رسانید، ابوسفیان ترسید و به مکه برگشت.

به نقلی ابوسفیان با دویست سوار از مکه خارج شد تا به نذر خود که گفته بود به زنان و بوی خوش دست نمی‌زند تا انتقام کشته‌های بدر را بگیرد، وفا کرده باشد. او تا منطقه عریض آمد و یکی از انصار را کشت و چند خانه را هم در آنجا به آتش کشید. اما وقتی خبر‌دار شد پیامبر خدا(ص) با اصحاب در جستجوی وی حرکت کرده‌اند، او و یارانش کیسه‌های سویق را بر زمین ریختند تا سبک بار شوند و از صحنه گریختند. به همین جهت، این درگیری، غزوه سویق نام گرفت.

بعد از جنگ احد، گروهی از یهودیان اطراف مدینه به مکه آمدند. آنان از دشمنی شدید ابوسفیان نسبت به پیامبر(ص) آگاه بودند. این یهودیان، که تعدادشان به هفتاد نفر می‌‌رسید، برگزیدگان یهود بودند و افرادی مانند ابورافع و کعب الاشراف نیز در میان آنها بودند. ابوسفیان از آنها به گرمی استقبال کرد. اما مردم مکه به آنها گفتند: شما اهل کتاب هستید و محمد(ص) نیر صاحب کتاب است؛ آیا تضمینی وجود دارد که حیله‌ای در کار نیست و شما جاسوس محمد(ص) نیستید؟ یهودیان گفتند: هر تضمینی بخواهید می‌‌دهیم. مردم از آنها خواستند بر بتها سجده کنند و یهودیان نیز چنین کردند. پس از آن با هم علیه پیامبر(ص) پیمان همکاری بستند.

سپس کعب به اهل مکه گفت: "سی تن از شما و سی تن از ما سینه‌های خود را به دیوار کعبه می‌چسبانیم و با پروردگار خانه پیمان می‌بندیم که در راه جنگ با محمد(ص) کوشش کنیم. ابوسفیان به کعب گفت: "تو کتاب می‌خوانی و عالم هستی و ما امی هستیم و چیزی نمی‌دانیم؛ آیا ما هدایت یافته‌تر و به حق نزدیک‌تریم یا محمد(ص)؟" کعب گفت: "دین خود را بر من عرضه کنید". ابوسفیان گفت: "ما برای حاجیان، شتران برجسته کوهان نحر می‌‌کنیم و به آنها آب می‌دهیم و میهمان را گرامی می‌داریم و اسیر را آزاد می‌کنیم و صله رحم می‌کنیم و عمره خانه خدا و طواف به جای می‌آوریم و اهل حرم هستیم. محمد از دین پدرانش دست کشید و قطع رحم کرد و از حرم جدا شد. دین ما قدیم و دین او جدید است". کعب گفت: "به خدا شما هدایت یافته‌تر از محمد(ص) هستید". در این مورد این آیه نازل شد: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾.

ابوسفیان و درخواست کمک از یهودیان

در جنگ خندق، نعیم بن مسعود اشجعی نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: "یا رسول الله! هیچ یک از اقوام و آشنایانم از مسلمان شدن من خبر ندارند؛ حال، هر دستوری بفرمایی به جا می‌آورم و می‌توانم به لشکر دشمن به عنوان اینکه من نیز مشرک هستم، نیرنگ بزنم". آن حضرت فرمود: "از هر طریق که می‌توانی جلو پیشرفت کفار را بگیری، تلاش کن؛ چون جنگ، نیرنگ است و ممکن است یک نفر با نیرنگ، کار یک لشکر را بکند". نعیم بن مسعود بعد از کسب اجازه، نزد بنی قریظه رفت و به ایشان گفت: "من دوست شمایم و به خدا سوگند، شما با قریش و غطفان فرق دارید؛ چون مدینه (یثرب) شهر شماست، و اموال و فرزندان و زنان شما در دسترس محمد(ص) قرار دارد. اما خانه و زندگی قریش و غطفان جای دیگری است و آنها نزد شما آمده‌اند و اگر فرصتی به دست آورند، آن را غنیمت می‌شمرند و اگر فرصتی نیافتند و شکست خوردند، به شهر و دیار خود بر می‌گردند و شما را در زیر چنگال دشمن تان تنها می‌گذارند و شماهم خوب می‌‌دانید حریف پیامبر(ص) نیستید. پس بیایید و از قریش و غطفان گروگان بگیرید، آن هم بزرگان ایشان را، تا به این وسیله وثیقه ای به دست آورده باشید که شما را تنها نگذارند". بنی قریظه این رأی را پسندیدند.

سپس نعیم بن مسعود به طرف لشکر قریش روانه شد و نزد ابوسفیان و اشراف قریش رفت و گفت: "ای گروه قریش! شما می‌دانید من دوستدار شمایم و دوری مرا از محمد و دین او می‌دانید. اینک آمده‌ام درباره شما خیرخواهی کنم، به شرط آنکه به کسی نگویید". گفتند: مطمئن باش به کسی نمی‌گوییم و تو نزد ما متهم نیستی. او آرام گفت: "هیچ می‌دانید بنی قریظه از اینکه پیمان خود را با محمد شکسته و به شما پیوسته‌اند، پشیمان شده‌اند؟ و نزد محمد(ص) پیام فرستاده‌اند برای اینکه تو از ما راضی شوی، می‌خواهیم بزرگان لشکر قریش را گرفته، به دست تو دهیم تا گردن‌های ایشان را بزنی و بعد از آن همواره با تو باشیم تا لشکر دشمن را از این سرزمین بیرون برانیم و او قبول کرده است؟ پس هوشیار باشید! اگر بنی قریظه نزد شما آمدند و چند نفر از شما را به عنوان گروگان خواستند، قبول نکنید؛ حتی یک نفر هم به ایشان ندهید، و بسیار مراقب باشید". نعیم بن مسعود از نزد قریش برخاسته، نزد بنی غطفان رفت و به آنها گفت: "ای مردم، من یکی از شمایم و همان حرف‌هایی را که به قریش زده بود به ایشان زد.

صبح فردا که روز شنبه در ماه شوال سال پنجم هجرت بود، ابوسفیان، عکرمة بن ابوجهل را با چند نفر دیگر از قریش نزد بنی قریظه فرستاد تا به آنان بگویند ابوسفیان می‌گوید: ای گروه یهود! آذوقه گوشتی ما تمام شده و ما در این جا از خانه و زندگی خود دور هستیم و نمی‌توانیم تجدید قوا کنیم؛ پس از قلعه‌ها بیرون بیایید تا با محمد بجنگیم.

یهودیان گفتند امروز روز شنبه است و ما یهودیان هیچ کاری را در این روز جایز نمی‌دانیم و گذشته از این اصلاً ما حاضر نیستیم در جنگ با محمد با شما شرکت کنیم، مگر آنکه از مردان سرشناس خود چند نفر را به‌عنوان گروگان به ما دهید و عهد کنید که از این شهر نمی‌روید و ما را تنها نمی‌گذارید، تا اینکه کار محمد را یکسره کنید.

وقتی ابوسفیان پیام یهودیان را شنید، گفت: "به خدا سوگند، نعیم، درست گفت". ناگزیر کسی را نزد بنی قریظه فرستاد و پیام داد که کسی را به شما گروگان نمی‌دهیم و شما هم اگر می‌خواهید، در جنگ شرکت کنید و اگر نمی‌خواهید، در قلعه خود بنشینید. یهودیان هم گفتند: به خدا قسم، نعیم، درست گفت و در پاسخ به قریش پیام دادند: به خدا سوگند، با شما در جنگ شرکت نمی‌کنیم، مگر اینکه به ما گروگان بدهید و خداوند به این وسیله اتحاد بین لشکر دشمن را به هم زد و در آن شب‌های زمستانی بادی بسیار سرد بر لشکر کفر مسلط کرد و همه را بر فرار از صحنه جنگ مجبور ساخت.

نامه ابوسفیان به پیامبر(ص)

بعد از زمین‌گیر شدن سپاه قریش در پشت خندق و کشته شدن هیمنه مشرکان ابوسفیان در نامه‌ای به پیامبر(ص) نوشت: "ما آمده بودیم تا شما را نابود و شکست قطعی و کامل را به شما تحمیل کنیم و بدون آن برگشت برای ما معنا نداشت اما موانعی ایجاد کرده‌اید و نمی‌خواهید ما به شما دسترسی پیدا کنیم. کاش می‌دانستیم چه کسی نقشه کندن خندق را به شما گفته است! ما برمی‌گردیم و دوباره جنگی همچون روز احد را به نمایش می‌گذاریم".

پیامبر(ص) در جواب نامه‌اش نوشت: "بدان که هنوز در همان غرور دوران جاهلی‌ات دست و پا می‌زنی و خداوند هرگز توفیق دیدن پیروزی بعد از امروز را نصیب تو نمی‌کند. نقشه کندن خندق را خدا بر من الهام کرده است تا بر خشم و کینه سینه تو و همراهانت بیفزاید".

ابوسفیان و ازدواج پیامبر(ص) با دختر او

یکی از مهاجران به حبشه ام حبیبه، دختر ابوسفیان، بود که به همراه شوهرش، عبید الله بن جحش، جزء مهاجران حبشه بود. همسر ام حبیبه در آنجا از دنیا رفت، پیامبر اسلام(ص) کسی را نزد نجاشی، پادشاه حبشه، فرستاد و ام حبیبه را به همسری خود درآورد. از آنجا که رابطه دامادی در میان عرب، سبب کاهش عداوت‌ها می‌شد، این مسئله در ابوسفیان و اهل مکه اثر گذاشت.

ابوسفیان در مدینه

زمانی که رسول خدا(ص) در سال صلح حدیبیه با قریش مصالحه نمود، با ایشان شرط کرد که هر کس دوست داشت در پیمان رسول خدا(ص) داخل شود، مانعی نداشته باشد. قبیله خزاعه در پیمان رسول خدا(ص) و بنوبکر در پیمان قریش داخل شدند و میان این دو قبیله از قدیم درگیری و نزاع بود. در میان این دو قبیله بعد از پیمان، جنگ شروع شد و قریش به بنوبکر سلاح دادند و مخفیانه به کمک بنوبکر با خزاعه جنگیدند. ابتدا عمرو بن سالم خزاعی به سوی مدینه حرکت کرد و بعد از او بدیل بن ورقاء خزاعی با عده‌ای از مردم خزاعه از مکه حرکت کردند تا بر پیامبر(ص) در مدینه وارد شدند و کل ماجرا را به آن حضرت خبر دارند و به سوی مکه بازگشتند.

رسول خدا(ص) از پیش خبر داده بود که گویا می‌بینم، ابوسفیان به سوی شما می‌آید تا پیمان صلح حدیبیه را تمدید کند و به زودی بدیل بن ورقاء را در راه می‌بیند. همین طور که پیامر(ص) فرموده بود، پیش آمد. بدیل و همراهانش ابوسفیان را در عسفان دیدند که به مدینه می‌رود تا پیمان را تمدید کند. وقتی ابوسفیان بدیل را دید، پرسید: از کجا می‌آیی؟ او گفت: "به کنار دریا و بیابان‌های اطراف رفته بودم". ابوسفیان گفت: "به مدینه و نزد محمد نرفتی؟" بدلیل پاسخ داد: نه و از هم جدا شدند و بدیل به طرف مکه رهسپار شد. ابوسفیان به همراهان خود گفت: "اگر بدیل به مدینه رفته باشد، حتما غذای شترش را از هسته خرما داده؛ ببینید شترش کجا خوابیده بود". سرانجام آن مکان و پشکل‌های شتر بدیل را پیدا کردند و آنها را شکافتند و دیدند که در آنها هسته خرماست. ابوسفیان گفت: "به خدا سوگند، بدیل نزد محمد رفته بود".

ابوسفیان از آنجا به مدینه آمد و نزد رسول خدا(ص) رفت و گفت: "ای محمد! خون قوم و خویشاوندانت را حفظ کن و به قریش پناه بده و مدت پیمان را تمدید کن". رسول خدا(ص) فرمود: "آیا علیه مسلمانان توطئه و نیرنگ کردید و پیمان خود را شکستید؟" ابوسفیان گفت: "نه". فرمود: "اگر پیمان نشکسته‌اید، ما بر سر پیمان خود هستیم".

وقتی ابوسفیان از نزد پیامبر بیرون آمد، به ابوبکر برخورد و به او گفت: "قریش را در پناه خود بگیر". ابوبکر گفت: وای بر تو! مگر کسی می‌تواند علیه رسول خدا(ص) کسی را پناه بدهد". از او جدا شده به عمر بن خطاب برخورد و همان تقاضا را از او کرد و همان جواب را از او شنید. از او هم جدا شد و به منزل دخترش؛ ام حبیبه، همسر رسول(ص) خدا رفت و خواست تا روی فرش رسول خدا(ص) بنشیند. دخترش خم شد و فرش را جمع کرد. ابوسفیان گفت: "دخترم، آیا دریغ کردی از اینکه پدرت روی فرش بنشیند؟" او گفت: "بله، این فرش رسول خدا(ص) است و تو به خاطر مشرک بودنت، نجس و پلید هستی و نمی‌توانی روی این فرش بنشینی".

از آنجا هم بیرون آمد و به خانه فاطمه(ع) رفت و گفت: "ای دختر سید عرب! آیا به قریش پناه می‌دهی و مدت پیمان ایشان را تمدید می‌کنی؟ اگر چنین کنی، گرامی‌ترین زن در نزد همه مردم خواهی بود". فاطمه(ع) فرمود: "پناه من، پناه رسول خدا(ص) است". ابوسفیان پرسید: آیا ممکن نیست به دو پسرت دستور دهی تا این کار را بکنند؟ فاطمه(ع) فرمود: "به خدا سوگند، بچه‌های من کوچکند و به حدی نرسیده‌اند که به مردم پناه دهند؛ علاوه بر این، هیچ مسلمانی نمی‌تواند به دشمن رسول خدا(ص) پناه دهد".

آنگاه ابوسفیان رو به علی بن ابی طالب(ع) کرد و گفت: "ای ابا الحسن! چاره‌ام از همه جا قطع شده و از تو می‌خواهم تا برایم خیرخواهی کنی و راه چاره‌ای پیش پایم بگذاری". علی(ع) فرمود: "تو پیر‌مرد قریشی؛ برخیز و بر در مسجد بایست و اعلام کن که همه بدانید، من قریش را در پناه خود قرار دادم؛ این را بگو و به دیار خودت مکه برگرد". ابوسفیان پرسید: این کار، فایده‌ای دارد؟ علی(ع) فرمود: "به خدا سوگند، گمان ندارم و لیکن چاره دیگری برایت سراغ ندارم". ناگزیر ابوسفیان برخاست و در مسجد فریاد زد: ایها الناس! من قریش را در پناه خود قرار دادم و آن گاه شترش را سوار شد و به طرف مکه رفت.

وقتی ابوسفیان پیش قریش بازگشت، از او پرسیدند: چه خبری آورده‌ای؟ ابوسفیان ماجرا را برای ایشان شرح داد. آنها گفتند: به خدا سوگند، علی بن ابی طالب کاری برایت نکرده، جز اینکه تو را بازی گرفته و سخنی که در بین مسلمانان گفتی، هیچ فایده‌ای ندارد. ابوسفیان گفت: نه. به خدا سوگند، منظور علی بازی دادن من نبود، ولی چاره دیگری نداشتم".

ابوسفیان و فتح مکه

وقتی هم پیمانان ابوسفیان که پیمان با رسول خدا(ص) را شکسته بودند، حاضر به جبران خطاهایشان نشدند، رسول خدا(ص) دستور داد تا مسلمانان برای جنگ با مردم مکه آماده شوند، آنگاه فرمود: "خدایا! چشم و گوش قریش را از کار ما بپوشان و از رسیدن اخبار ما به ایشان جلوگیری فرما تا ناگهانی بر سرشان بتازیم و قریش را در شهر شان مکه غافلگیر سازیم".

در زمان فتح مکه در سال هشتم هجری، رسول خدا(ص) ابوذر غفاری را جانشین خود در مدینه قرار داد و ده روز از ماه رمضان گذشته بود که با ده هزار نفر لشکر از مدینه بیرون آمد. از این حضور، حتی یک نفر هم از مهاجر و انصار تخلف نکرد. نقل شده، هنگامی که رسول خدا(ص) و لشکر اسلام به "مر الظهران" رسیدند، با اینکه این محل نزدیک مکه است، مردم مکه از حرکت ایشان به کلی بی‌خبر بودند. در آن شب ابوسفیان، حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء از مکه بیرون آمدند تا خبری کسب کنند. از سوی دیگر، عباس عموی پیامبر(ص) با خود گفت: پناه به خدا! خدا به داد قریش برسد که دشمنش تا پشت کوه‌های مکه رسیده و کسی نیست تا به آنها خبری بدهد. به خدا اگر رسول خدا(ص) ناگهان بر سر قریش بتازد و با شمشیر وارد مکه شود، قریش نابود خواهد شد. عباس می‌گوید: "به خدا سوگند، در بین درختان اراک دور می‌زدم تا شاید کسی را ببینم که ناگهان صدای چند نفر را که با هم صحبت می‌کردند؛ شنیدم. وقتی خوب گوش دادم، صاحبان صدا را شناختم، آنها ابوسفیان بن حرب؛ حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء بودند. شنیدم ابوسفیان می‌گفت: به خدا سوگند، در هیچ شبی از عمرم چنین آتشی ندیده‌ام. بدیل در پاسخ گفت: "به نظر من این آتش‌ها از آن قبیله خزاعه است".

ابوسفیان گفت: "خزاعه پست‌تر از این هستند که چنین لشکر انبوهی فراهم بیاورند". من او را از صدایش شناختم و صدا زدم: ای أبا حنظله! همین که ابوسفیان صدایم را شنید، مرا شناخت و گفت: "ابا الفضل، تویی" گفتم: آری، او گفت: "لبیک! پدر و مادرم فدای تو باد، چه خبری آورده‌ای؟" گفتم: اینک رسول خدا(ص) است که با لشکری به سوی شما آمده و شما تاب مقاومت با آنها را ندارید، آنها ده هزار نفر هستند. ابوسفیان پرسید: پس می‌گویی چه کنم؟ گفتم: به همراه من بیا تا نزد آن حضرت برویم و از حضرت برایت امان بخواهم. به خدا قسم، اگر آن حضرت بر تو دست یابد، گردنت را می‌زند. ابوسفیان با من سوار استر شد و من با شتاب استر را به طرف رسول خدا(ص) راندم. از کنار هر آتشی رد می‌شدیم، اصحاب می‌گفتند: این فرد، عموی رسول خدا(ص) است که سوار بر استر آن حضرت شده است. تا اینکه به آتش عمر بن خطاب رسیدیم. او صدا زد: "ای اباسفیان! حمد خدای را، وقتی به تو دست یافتیم که هیچ پیمانی در بین ما نیست. آنگاه با عجله به طرف رسول خدا(ص) دوید. من نیز استر را به شتاب به طرف خیمه رسول خدا(ص) راندم. به طوری که عمر و استر من در جلو خیمه راه را بر یکدیگر بستند و بالأخره عمر زودتر داخل خیمه شد.

عمر گفت: "یا رسول الله، این ابوسفیان، دشمن خدا است که خدای تعالی ما را بر او مسلط کرده و پیمانی هم بین ما و او نیست؛ حال اجازه بده تا گردنش را بزنم". من گفتم: "یا رسول الله، من به او پناه داده‌ام و آنگاه بلافاصله نشستم و سر رسول خدا(ص) را ـ به نشانه التماس ـ در بغل گرفتم و گفتم: به خدا سوگند، امروز کسی غیر از من درباره او سخن نمی‌گوید، ولی عمر اصرار می‌ورزید. به او گفتم: ای عمر! آرام بگیر، درست است که این مرد برخی کارها را کرده، ولی هر چه باشد از آل عبد مناف است، نه از عدی بن کعب ـ دودمان تو ـ اگر از دودمان تو بود، من برای او وساطت نمی‌کردم. عمر گفت: "ای عباس، آن روز که اسلام آوردی، اسلام آوردن تو در نزد من محبوب‌تر از اینکه پدرم خطاب اسلام بیاورد، بود". در این هنگام رسول خدا(ص) به من فرمود: "فعلا برو به او امان دادیم. فردا صبح او را نزد من بیاور".

صبح زود قبل از هرکس دیگر، او را نزد رسول خدا(ص) بردم. همین که پیامبر(ص) او را دید، فرمود: "وای بر تو ای اباسفیان! آیا هنوز وقت آن نشده که بفهمی جز الله معبودی نیست؟" او گفت: "پدر و مادرم فدای تو! که چقدر به فکر خویشان هستی، و چقدر کریم و رحیم و حلیمی، به خدا قسم، اگر احتمال می‌دادم با خدای تعالی خدای دیگری باشد، باید آن خدا در جنگ بدر و روز أحد یاریم می‌کرد". رسول خدا(ص) فرمود: "وای بر تو ای اباسفیان! آیا وقت آن نشده که بفهمی من فرستاده خدای تعالی هستم؟" او گفت: "پدر و مادرم فدایت شود، در این باره هنوز شکی در دلم هست". به او گفتم: وای بر تو! شهادت بده به حق قبل از اینکه گردنت را بزنند. ابوسفیان به ناچار شهادت داد.

در این هنگام رسول خدا(ص) فرمود: "ای عباس! برگرد و او را کنار دره نگه دار، تا لشکر خدا از پیش روی او بگذرد و او قدرت خدای تعالی را ببیند. من او را نزدیک تنگ‌ترین نقطه دره نگه داشتم و لشکریان اسلام قبیله به قبیله از مقابل او رد می‌شدند و او درباره آنها می‌پرسید و من پاسخ می‌دادم. تا اینکه در آخر، خود رسول خدا(ص) به همراه عده‌ای از مهاجران و انصار از مقابل او عبور کرد. در حالی که افراد آن لشکر آن چنان غرق در سلاح بودند که جز حدقه چشم ایشان پیدا نبود. ابوسفیان پرسید: اینها کیانند ای ابا الفضل؟ گفتم: این، رسول خدا(ص) است که با مهاجران و انصار در حرکت است. ابوسفیان گفت: "ای ابا الفضل! سلطنت برادر زاده‌ات عظیم شده". گفتم: وای بر تو! سلطنت و پادشاهی نیست، بلکه نبوت است. او گفت: "چنین است".

پس حکیم بن حزام و بدیل بن ورقاء نزد رسول خدا(ص) آمده اسلام را پذیرفته با آن حضرت بیعت کردند. وقتی مراسم بیعت تمام شد، رسول خدا(ص) آن دو را پیشاپیش خود به سوی قریش روانه کرد تا ایشان را به سوی اسلام دعوت کنند و اعلام کنند هر کس به خانه ابوسفیان که بالای مکه است، داخل شود ایمن است، و هر کس داخل خانه حکیم که در پایین مکه است، داخل شود او نیز ایمن خواهد بود، و هرکس هم درب خانه خود را به روی خود ببندد و دست به شمشیر نبرد، ایمن است".

در جریان فتح مکه عباس، عموی پیامبر(ص)، به ابوسفیان گفت: "با سرعت به سراغ مردم مکه برو و آنها را از مقابله با لشکر اسلام بر حذر دار!" ابوسفیان وارد مسجدالحرام شد و فریاد زد: "ای جمعیت قریش! محمد با جمعیتی به سراغ شما آمده که هیچ قدرت توان مقابله با آن را ندارید". سپس افزود: "هر کس وارد خانه من شود، در امان است؛ هر کس در مسجدالحرام برود نیز در امان است، و هر کس درب خانه را به روی خود ببندد، در امان خواهد بود".

سپس فریاد زد: ای جمعیت قریش! اسلام بیاورید تا سالم بمانید". همسرش " هند " ریش او را گرفت و فریاد زد: "این پیرمرد احمق را بکشید!" ابوسفیان گفت: "مرا رها کن! به خدا اگر اسلام نیاوری، تو هم کشته خواهی شد؛ برو داخل خانه باش".

اهل تحقیق، اسلام ابوسفیان را به دیدۀ تردید نگریسته، بدان ارزشی نمی‎‎گذارند. چون از اعمال و گفته‌های او پس از اسلام آوردنش به خوبی می‎توان ظاهری بودن اسلامش را دریافت، چنانکه وقتی تجمع مردم را در اطراف پیامبر دید از روی حسادت گفت: ای کاش این جمع از او برگردند! پیامبر به سینه‎اش زده و فرمودند: خداوند خوارت کند! او استغفار کرد و گفت: به خدا سوگند! آن را فقط به جهت آنچه در خاطرم گذشت بر زبان راندم و... اکنون یقین کردم که تو رسول خدایی.

ابوسفیان پس از مسلمان شدن

برخی از کارهای ابوسفیان بعد از مسلمان شدنش عبارت است از:

1. والی نجران: او و خانواده‎اش بعد از مسلمان شدن با عنوان حاکم توسط رسول‎خدا(ص) به منطقه‎ای واقع در جنوب غربی شبه جزیرۀ عربستان (نجران) فرستاده شد. برخی معتقدند او هنگام وفات رسول‎خدا(ص)، والی نجران بوده است که سرانجام به مکه بازگشت و پس از مدتی به مدینه آمد و تا آخر عمر نیز در آنجا ماند.
2. حضور در غزوۀ حنین: ابوسفیان در برخی از جنگ‎های پیامبر(ص) از جمله جنگ "حنین" حضور داشت و در پایان جنگ، حضرت برای "مؤلفة قلوبهم"، سهم بیشتری به او و عده‎ای دیگر داد. در روایت ابی جارود از امام محمد باقر(ع) آمده است: "مؤلفة قلوبهم (در عصر رسول خدا(ص)) عبارت بودند از: ابوسفیان بن حرب بن امیه و سهیل بن عمرو، که سهیل از بنی عامر بن لؤی بود؛ همام بن عمر و برادرش (برادران بنی عامر بن لؤی)، صفوان بن امیة بن خلف قریشی جمحی، أقرع بن حابس تمیمی یکی از بنی حازم، عیینة بن حصن فزاری، مالک بن عوف و علقمة بن علاثه و من شنیده‌ام که رسول خدا(ص) به هر یک از اینها صد شتر را به همراه چوپان آنها می‌داد و گاهی بیشتر و کمتر هم می‌شد".
3. حضور در غزوۀ "طائف": او در غزوة "طائف" نیز همراه پیغمبر بود و مدتی در محاصرۀ این شهر، جانشین آن حضرت بود که یک چشم خود را نیز از دست داد.
4. مأمور به شکستن بت لات و منات: هنگامی که مردم هوازن تسلیم شدند، رسول خدا(ص) او و مغیرة بن شعبه را به شکستن بت "لات" در دیار آنان (طایف) مأمور کرد و بنابه قولی برای شکستن بت "منات" که در ناحیۀ "مشلل" در "قُدَید" (منطقه‌ای در اطراف مکه) بود، فرمان یافت.

ابوسفیان پس از رحلت پیامبر(ص)

ابوسفیان پس از وفات پیامبر(ص) در ظاهر از خلافت ابوبکر، اظهار نارضایتی می‎کرد و از سوی دیگر به ‌دلیل بروز فتنه در جامعۀ مسلمین موقعیت را برای فتنه‎انگیزی و ایجاد شورش در جامعه مناسب می‎‎دید. از این‎رو عبّاس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر را پیش انداخت تا به بهانۀ بیعت با امام، فتنه آغاز کند. ابوسفیان گفت: "به خدا سوگند، خروش و هیاهویی می‌بینم که چیزی جز خون آن را خاموش نمی‌کند. ای فرزندان عبد مناف! به چه مناسبت، ابوبکر عهده‌دار فرمانروایی بر شما باشد؛ آن دو مستضعف و آن دو درمانده کجایند؟ (و مقصودش علی(ع) و عباس بود). در شأن خلافت نیست که در کوچک‌ترین خاندان قریش باشد". سپس به علی(ع) گفت: "دست بگشا تا با تو بیعت کنم و به خدا سوگند، اگر بخواهی، مدینه را برای جنگ با ابو فضیل ـ ابوبکر ـ از سواران و پیادگان انباشته می‌کنم. علی(ع) به شدت این تقاضای ابوسفیان را رد کرد و چون ابوسفیان از او ناامید شد، برخاست و رفت. امام(ع) که تنها به مصالح جامعه نوپای اسلامی می‎اندیشید از این فتنه آگاه بود و چنین فرمودند: «ای مردم، امواج فتنه را با کشتی نجات بشکنید، راه اختلاف و درگیری را سدّ کنید و تاج کبر و غرور را از سر برگیرید. پیروز آن کسی است که به پشتیبانی یاران به‎پا خیزد و گرنه آرام گیرد و راحت گذارد، زیرا این خلافت و ریاست، به گندابه‎ای مانَد یا لقمه‎ای گلو‎گیر و مرگ‎آور باشد. اکنون زمان قیام نیست که میوۀ نارس چیدن، چون کشت در زمین غیر، بهرۀ بیگانه است. اگر از خلافت سخن گویم، شیفته آنم خوانند و اگر دم فرو‎بندم، هراس از مرگ را به من بندند. دریغا چه دور است این نسبت، پس از آن همه جبهه و جهاد. به خدا سوگند، فرزند ابوطالب با مرگ مأنوس‎تر از کودک به سینۀ مادر است. نه، چنین نیست.سکوت من از دانشی است که اگر آن‌‎را آشکار سازم، پریشان و بی‎تاب شوید، همان‌‎گونه که ریسمان در چاه عمیق به شدّت و تعادل از کف دهد».

ابوبکر سخنی درباره ابوسفیان شنیده بود، او را خواست و بر سر او فریاد کشید، اما ابوسفیان، نرمی نشان داد. در همین موقع، ابو قحافه، پدر ابوبکر، در حالی که عصا به دست داشت، سر رسید و گفت: "پسرم، بر سر چه کسی فریاد می‌زند؟ گفتند: بر سر ابوسفیان. ابو قحافه به پسرش، ابوبکر، نزدیک شد و گفت: "صدایت را بر ابوسفیان بلند می‌کنی که تا دیروز در دوران جاهلیت پیشوای قریش بوده است؟!" ابوبکر و حاضران از مهاجر و انصار خندیدند و ابوبکر گفت: "خدا به وسیله اسلام به برخی برتری داده و کسان دیگری را زیر دست کرده است".

عمر که فتنه گری او را می‎دانست به ابوبکر پیشنهاد کرد تا او را تطمیع کند و به این صورت بیعت کرد. در جنگ "یرموک" در زمان ابوبکر به فرماندهی پسرش یزید، شرکت کرد و دیگر چشم خود را نیز از دست داد و تا آخر عمر نابینا شد. در زمان عُمر، فرزندش معاویه را از مخالفت با خلیفه بر حذر داشت و او را به پیروی از خلیفه سفارش کرد.

ابوسفیان و ادعای پدری زیاد

روزی ابوسفیان در مجلس عمر نشسته بود و زیاد، پسر سمیه و گروه بسیاری از صحابه هم حاضر بودند. در آن مجلس زیاد بن سمیه که در آن هنگام نوجوانی بود، سخن گفت و بسیار خوب از عهده‌اش بر آمد. علی(ع) که در آن مجلس حاضر و کنار ابوسفیان نشسته بود، به ابوسفیان گفت: "این نوجوان، چه نیکو سخن گفت؛ اگر قرشی بود، با چوب دستی خود تمام عرب را راه می‌برد". ابوسفیان گفت: "به خدا سوگند، اگر پدرش را بشناسی خواهی دانست که او از بهترین خویشاوندان توست". علی(ع) پرسید: پدرش کیست؟ ابوسفیان گفت: "به خدا سوگند، من او را در رحم مادرش نهاده‌ام". علی(ع) فرمود: "چه چیزی تو را از اینکه او را به خود ملحق سازی، باز می‌دارد؟" ابوسفیان گفت: "از این مهتر که اینجا نشسته است بیم دارم که پوستم را بدرد".

سخن ابوسفیان هنگام خلافت عثمان

وقتی مردم با عثمان بیعت کردند، ابوسفیان به خانه خود رفت، در حالی که بنی امیه نیز همراه او بودند، ابوسفیان گفت: "آیا بیگانه‌ای میان شما هست؟"؛ زیرا ابوسفیان کور بود. دیگران گفتند: نه. گفت: "ای بنی امیه! خلافت را مانند گوی، دست به دست بگردانید. به خدایی که ابوسفیان به او قسم می‌خورد، من پیوسته امید داشتم خلافت به شما برسد و میان فرزندان شما موروثی شود. پس عثمان با او درشتی کرد و سخن او را پسندید، اما این سخن، به مهاجران و انصار رسید و عمار در مسجد به پا خاست و گفت: "ای گروه قریش! این کار را (خلافت) از خاندان پیامبر(ص) خود بیرون بردید و یک بار این جا و یک بار جای دیگر نهادید و بیم دارم همان طور که شما آن را از اهلش گرفتید و به نااهل سپردید، خدا نیز آن را از شما بگیرد". پس از او مقداد برخاست و گفت: "هیچ کس مانند اهل این خاندان بعد از پیامبر(ص) آزار ندید". پس از انتخاب عثمان بالای قبر حمزه، خطاب به او می‎گفت: «آن چیزی که بر سرش با شما می‎جنگیدیم، عاقبت به دست فرزندانمان رسید». او به عثمان توصیه کرد امر خلافت را مانند دوران جاهلیت گرداند و عثمان نیز اموال بسیاری از بیت‎المال را در اختیار او گذاشته بود.

ابوسفیان و لعن و نفرین پیامبر(ص)

پیامبر(ص) ابوسفیان را در هفت مورد لعن و نفرین کرده است:

نخست، روزی که پیامبر(ص) به طائف می‌رفت تا قبیلۀ ثقیف را به اسلام دعوت فرماید، ابوسفیان پیامبر را بیرون از مکه دید و به او دشنام داد و او را نادان و دروغگو خواند و قصد حمله به پیامبر(ص) را داشت. پس خدا و رسولش او را لعنت کردند و او از آزار بیشتر باز داشته شد.

دوم، وقتی که پیامبر(ص) برای گرفتن کاروانی که از شام بیرون آمده بود حرکت کرد، ابوسفیان کاروان را به کناری کشاند و از ساحل دریا گریخت و مسلمانان به کاروان دست نیافتند و پیامبر(ص) ابوسفیان را نفرین فرمود و جنگ بدر به همان سبب درگرفت.

سوم، روز اُحد که ابوسفیان پایین کوه و پیامبر بالای کوه بودند و ابوسفیان فریاد می‌زد: "ای هبل! پایدار و بلند مرتبه باش". و این سخن را چند بار تکرار کرد و پیامبر و مسلمانان او را همان جا ده بار نفرین کردند.

چهارم، روزی که ابوسفیان همراه احزاب و قبیله غطفان و یهودیان به سوی مدینه آمد و پیامبر با تضرع به درگاه خدا او را لعنت فرمود.

پنجم، روزی که ابوسفیان همراه قریش آمد و پیامبر(ص) را از ورود به مسجدالحرام و قربانی‌ها را از رسیدن به قربانگاه باز داشتند و این در حدیبیه بود و پیامبر(ص) ابوسفیان و سران آن گروه را لعنت و فرمود: "همه آنان نفرین شده‌اند و کسی میان ایشان نیست که به راستی ایمان آورد". گفته شد: ای رسول خدا، آیا برای هیچ یک از ایشان امید مسلمان شدن نیست و این لعنت چگونه است؟ پیامبر(ص) فرمود: "این لعنت به پیروان ایشان نمی‌رسد، ولی از سران ایشان هیچ کس رستگار نمی‌شود".

ششم، آن روزی که ابوسفیان سوار بر شتر سرخ موی بود.

هفتم، هنگامی که در بازگشت از حج، گروهی روی گردنه کمین کردند تا شتر پیامبر را رم دهند. آنان دوازده تن بودند که ابوسفیان هم از ایشان بود.

مرگ ابوسفیان

ابوسفیان در زمان عثمان، در هشتاد و هشت سالگی مرد و عثمان بر جنازه او نماز خواند و او را در مدینه دفن کردند.

ابوسفیان بن حرب در دانشنامه سیره نبوی

از اشراف قریش، فرمانده مشرکان در نبردهای احد و خندق، مسلمان شده در فتح مکه و در شمار طلقا.

صَخر از نوادگان عبدشمس مشهور به ابوسفیان است. ابو حنظله کنیه دیگر وی، چندان مشهور نیست و برگرفته از نام فرزندش حنظله است. می‌گویند ده سال پیش از عام الفیل، از صفیه دختر زن هلالی از تیره بنو عامر بن صعصعه زاده شد، اما با فرض مرگ وی در سال ۳۱ در ۸۸ سالگی، باید حدود چهار سال پیش از عام الفیل زاده شده باشد. او را کوتاه قد، چهارشانه، دارای سری بزرگ، زشت، فرومایه، بخیل، یک چشم و از نوادر روزگار در رأی و تدبیر وصف کرده‌اند. او پس از پدرش حرب بن امیه، قریش را در نبردها، به جز بدر که در مکه نبود، رهبری کرد و پرچم عقاب را که پرچم ریاست بود، در اختیار داشت . سواد خواندن و نوشتن را از بشر بن عبدالملک آموخت، آنگاه در مکه به آموزش آن پرداخت و با دو فرزندش یزید و معاویه، در شمار هفده تنی بودند که در جاهلیت سواد داشتند. او شانزده فرزند داشت و تجارت روغن و چرم می‌کرد و گاه‌گاهی خود برای تجارت به شام، یمن و سرزمین عجم می‌رفت. او در سفری با کسری فرزند هرمز دیدار کرد و اشیایی مانند چرم به وی هدیه داد. او در بلقای شام زمینی به نام قُبَّش داشت که بعدها تا آغاز دوره عباسیان در تصرف معاویه و فرزندانش بود. در دوره عباسی مصادره شد و در اختیار فرزندان مهدی عباسی قرار گرفت.

سال‌ها پیش از اسلام، امیة بن ابی صلت در بازگشت از سفر شام، ابوسفیان را از بعثت پیامبری در حجاز خبر داد و ابوسفیان را به پیروی وی سفارش کرد و سبب عدم پیروی خود را، شرم از زنان ثقیف برشمرد که به آنان وعده پیامبری خود داده بود. ابوسفیان در سفر به یمن، بنو عبد مناف را فرزندان آکل المُرار کِندی می‌نامید تا مشکلی برای وی پیش نیاید و رسول خدا(ص) آن نسبت را رد کرد.

او در جاهلیت همنشین و ندیم عباس بن عبدالمطلب و در سفری به یمن با وی همراه بود. در آن سفر با نامه فرزندش، از بعثت رسول خدا(ص) آگاه شد و از عباس در آن باره تحقیق می‌کرد که با آمدن عبدالله بن حذافه به یمن، خبر بعثت در آنجا منتشر شد. انتشار این خبر، بزرگان یهود را به تکاپو واداشت و در مجلسی با حضور ابوسفیان، او خود را عموی پیامبر معرفی کرد. آنگاه عباس با معرفی خود و وصف آن حضرت، موجب شد یهود نابودی خود را پیش بینی کند؛ به گونه‌ای که ابوسفیان با عباس از ترس یهود سخن گفت و از ایمان آوردن به آن حضرت جز با دیدن لشکر در کَداء (از ورودی‌های شهر مکه) امتناع کرد. عباس در فتح مکه در کداء از او خواست به عهدش وفا کند و اسلام آورد .

ابوسفیان از زندیقان و حاکمان قریش شمرده می‌شد. او نبستن راه‌های صلح با دشمن را عامل بزرگی خود می‌دانست. پادشاه یمن شترانی به مکه فرستاد تا عزیز‌ترین مردم آنها را نحر کند و ابوسفیان پس از هفت روز تأخیر، به دلیل مراسم عروسی با هند آنها را نحر کرد. یونس بن عبید در تحلیل پایگاه اجتماعی سران شرک، او را در شمار چهار تنی یاد کرده که در جاهلیت نظرشان رد نمی‌شد، اما در اسلام جایگاهی نداشتند. او از هند دختر عتبة بن ربیعه خواستگاری کرد و عتبه او را در رأی و تدبیر ماه تابان خاندانش، موجب عزت دودمانش، ادب کننده خویشاوندان و بی‌نیاز از ادب آنان، در غیرت استوار و در خشم شتابان، در گرسنگی نادرمانده و در نبرد شکست ناپذیر وصف کرد. هند ازدواج با او را به دلیل عقل و زیرکی‌اش، بر سهیل بن عمر ترجیح داد.

ابوسفیان با سمیه، کنیزی از بنوعجلان زنا کرد که در دوره معاویه موجب استلحاق زیاد بن ابیه به وی شد. همچنین وی و تعدادی دیگر، با نابغه مادر عمرو بن عاص زنا کردند و عمرو به دنیا آمد. گرچه عمرو به ابوسفیان شباهت زیادی داشت، ولی بخیل بودنش سبب شد نابغه وی را به عاص ملحق کند.

به گفته ابن جریج، ابوسفیان در مکه هفته‌ای دو شتر نحر می‌کرد، با این حال درخواست یتیمی را با کوفتن عصا پاسخ داد و آیه ﴿فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ﴾. درباره وی نازل شد. او در اثر حسادت و رقابت‌های قبیله‌ای برای مبارزه با رسول خدا(ص) از هیچ اقدامی فروگذار نکرد. ابوسفیان پیامبر(ص) و قیامت را تکذیب کرد که آیات ﴿وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى* وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى﴾. و ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَأْتِينَا السَّاعَةُ﴾. درباره او نازل شد.

همچنین او با فرماندهی عملیات‌های بزرگی بر ضد آن حضرت، در شمار جَرّاران (فرمانده عملیات‌های بزرگ) قرار گرفت. ابوسفیان با اشراف قریش برای بازداشتن رسول خدا(ص) از دعوت به اسلام، نزد ابوطالب رفت. با این حال همین جماعت، سه شب را بدون آگاهی یکدیگر تا صبح به شنیدن قرآن اختصاص دادند و صبحگاهان یکدیگر را دیده، سرزنش کردند. پس از آن، ابوسفیان برخی کلمات قرآن را مفهوم و برخی را نامفهوم خواند. با گسترش دعوت رسول خدا(ص) و مسلمان شدن کسانی مانند حمزه، ابوسفیان بیش از گذشته نگران شد و به همراه برخی اشراف قریش، نوعی سازش و تسامح دینی را پیشنهاد دادند که اصرار رسول خدا(ص) بر ابلاغ دین، آنان را ناامید کرد.

ام حبیبه دختر ابوسفیان، سال‌ها پیش از پدرش و بیشتر تحت تأثیر خانواده شوهرش اسلام آورد. او در شمار افراد قدیم الاسلام قرار گرفت و به همراه شوهرش، عبیدالله بن جحش، به حبشه هجرت کرد. رسول خدا(ص) پس از درگذشت عبیدالله، با ام حبیبه ازدواج کرد و نجاشی در حبشه این ازدواج را صورت داد . مجاهد، آیه ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً﴾. را به این ازدواج تفسیر کرده است و ابوسفیان پس از آن، حضرت را شکست ناپذیر خواند.

بر پایه گزارش ابن اسحاق هنگامی که رسول خدا(ص) بیرون از مدینه یارانی پیدا کرد و مسلمانان مکه راه هجرت برگزیدند، قریش در دارالندوه، شورایی مرکب از تیره‌های قریش و با حضور ابوسفیان، عتبه و شیبه از بنو عبدشمس تشکیل داد که به هجرت رسول خدا(ص) انجامید. او منزل بنوجحش بن رئاب را - که همگی به مدینه هجرت کرده بودند. مصادره کرد و به عمرو بن علقمه از بنو عامر بن لؤی به چهارصد دینار فروخت. همچنین وی و اُبی بن خلف جمحی، پس از هجرت رسول خدا(ص)، در نامه‌ای به انصار از آنان به بدی یاد کردند، خواستار بازگرداندن آن حضرت به قریش شدند. ابوعامر راهب (فاسق) در اثر رابطه خوبی که با ابوسفیان داشت، پس از هجرت رسول خدا(ص) به مکه گریخت و بنده خود را به نام حکم بن مینا به ابوسفیان هدیه داد. نخستین رویارویی مسلمانان با ابوسفیان (و به نقلی عکرمه)، در شوال سال دوم در منطقه رابغ، واقع در ده میلی (حدود شانزده کیلومتری) جُحفه، رخ داد.

ابوسفیان در منطقه بدر از حضور رسول خدا(ص) در مسیر کاروان تجاری قریش باخبر شد. او ضمضم غفاری را با دستورالعمل خاصی به مکه فرستاد و ضمن استمداد از مکیان، مسیر کاروان را به سوی ساحل تغییر داد و پس از نجات کاروان، خواستار بازگشت قریش به مکه شد. اما با اصرار ابوجهل، جنگ بدر رخ داد. حنظله پسر ابوسفیان کشته و عمر و پسر دیگرش اسیر شد. او در مقابل درخواست فدیه آزادی فرزندش گفت: حنظله را کشته‌اند و فدیه عمرو می‌طلبند؛ خون و مال با هم جمع نمی‌شود. از این‌رو، عمرو را در دست مسلمانان رها کرد، تا اینکه سعد بن نعمان از تیره بنو عمرو بن عوف، بدون اعتنا به دشمنی قریش، برای عمره به مکه آمد. ابوسفیان برخلاف تعهد قریش مبنی بر عدم تعرض به حاجیان و عمره گزاران، وی را به جای فرزندش، عمرو، گروگان گرفت. رسول خدا(ص) برای رهایی وی، عمرو را آزاد کرد.

اندکی پس از نبرد بدر، هشام بن ولید بن مغیره مخزومی، ابواُزَیهر را کشت. حسان بن ثابت به دستور رسول خدا(ص) فرصت را غنیمت شمرد و با قصیده‌ای، اختلاف میان تیره‌های قریش (مطیبین و احلاف) را شعله‌ور کرد. انتشار شعر حسان در مکه، احساسات مطیبین را در خونخواهی ابواُزَیهر برانگیخت و در غیاب ابوسفیان، دو جناح مطیبین و احلاف آماده نبرد شدند. ابوسفیان خود را از ذی المجاز به مکه رساند و از بروز هرگونه اختلافی در قریش، به دلیل رویارویی با رسول خدا(ص) جلوگیری کرد.

ابوسفیان، مشرکان را از گریه بر کشته‌های بدر منع، و استعمال عطر و همبستری با زنان را تا انتقام از مسلمانان، بر خود حرام کرد تا آمادگی قریش برای نبرد با رسول خدا(ص) حفظ شود . او به موجب نذرش برای نبرد با رسول خدا(ص)، غزوه سَویق را با دویست جنگجو به راه انداخت و با عبور از نَجدیه، به کوه ثیب در ۲۲ کیلومتری مدینه رسید و شبانه نزد یهودیان بنونضیر رفت. حیی ابن أخطب او را نپذیرفت، ولی با سلام بن مشکم (بزرگ بنونضیر) گفتگو کرد و سحرگاه همان شب نزد نیروهایش در عُرَیض (واقع در پنج کیلومتری مدینه) بازگشته، مردی از انصار را به همراه اجیرش کُشت، خانه‌هایی را ویران کرد و با گمان ادای نذرش در حالی که اشعاری درباره سلام بن مشکم می‌خواند، به مکه بازگشت. رسول خدا(ص) تا قَرقَرة الکُدر (از نواحی معدن بنوسلیم) آنان را تعقیب کرد و جز زاد و توشه‌ای که برای سبک‌بال شدن رها کرده بودند، اثری از آنان نیافت.

ابوسفیان پس از غزوه بدر، راه عراق را برای تجارت به شام انتخاب، و بزرگترین کاروان تجاری قریش را با نقره‌های فراوان راه اندازی کرد. زید بن حارثه با آنان در قَرَده، از آب‌های منطقه نجد، درگیر شد و با غنایم زیادی به مدینه باز آمد. قریش از آن پس، این راه را نیز برای تجارت مناسب ندید . کنانه برادر ابو العاص بن ربیع، در دفاع از هجرت زینب دختر رسول خدا(ص)، با قریش درگیر شد. ابوسفیان در گفتگویی با کنانه، وی را قانع کرد زینب چند روزی به مکه بازگردد، سپس به مدینه هجرت کند تا بیش از این شوکت قریش شکسته نشود.

ابوسفیان در سال سوم با اموال کاروان نجات یافته قریش در بدر، سپاهی تدارک دید و از دارایی خودش چهل أوقیه (هر اوقیه هفت مثقال) برای نبرد أحد هزینه کرد و دو هزار تن از احابیش بنو کنانه را برای نبرد با رسول خدا به مزدوری گرفت که آیه ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ﴾ درباره وی نازل شد.

او همگام با دیگر بزرگان قریش، همسرانش هند و أمیمه را با خود همراه کرد، از حضور کودکان و مملوکان در نبرد جلوگیری نمود، با نبش قبر آمنه در میانه راه مخالفت کرد ، پرچمداران بنوعبدالدار را برای نبردی سنگین و جبران ضعفشان در بدر تشویق کرد و با سازماندهی لشکر به جنگ پرداخت، سلمة بن ثابت را کُشت و با حنظله غسیل الملائکه مصاف داد. حنظله بر او پیروز می‌شد، ولی ابن شعوب وی را به شهادت رساند.

ابوسفیان پس از شکست مسلمانان، به همراه ابوعامر فاسق، کشتگان را به منظور دستیابی به رسول خدا(ص) شناسایی کرد و با نیزه به اطراف دهان حمزه زد. او چون از یافتن آن حضرت ناامید شد، بر فراز کوه رفته احد را در مقابل بدر شمرد، بت‌های هبل و عزی را سبب پیروزی قریش خواند، سال آینده را میعادی برای نبردی دیگر اعلام و مدینه را به قصد مکه ترک کرد. در مسیر بازگشت، در روحاء تصمیم گرفت به منظور نابودی اسلام به مدینه بازگردد که با شنیدن خبر حرکت پیامبره(ص) به سوی مکه بازگشت. در بدو ورود به مکه، نزد بت هبل رفت، آنجا سرتراشید و هُبَل را موجب پیروزی‌اش برشمرد. بر پایه روایتی، او سرمست از پیروزی آمد، به همراه عکرمه و ابواعور سلمی و به منظور دستیابی به صلح، از رسول خدا(ص) امان خواست تا در مدینه با عبدالله بن أبی گفتگو کند. آنان توافق کردند نبرد قریش با رسول خدا(ص) به شرط ترک ناسزاگویی آن حضرت به بتها و به نیکی یاد کردن آنها پایان یابد. چون نتیجه گفتگوها اعلام شد، آیه ﴿وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ﴾ درباره ابوسفیان و ابن أُبّی نازل شد و نمایندگان مکه به فرمان رسول خدا(ص) از مدینه اخراج شدند.

ابوسفیان در ماجرای اعدام زید بن دَثَنه، وی را به دوستی رسول خدا(ص) امتحان کرد و سوگند خورد دوستی کسی را مانند دوستی اصحاب محمد، ندیدم. رسول خدا(ص) پس از قتل خُبَیب بن عُدَی و یارانش، عمرو بن امیه ضمری را به همراه جبار بن صخر انصاری برای کشتن ابوسفیان به مکه فرستاد، که شناخته شدند و گریختند. ابوسفیان رسول خدا(ص) و متقابلاً حسّان هم ابوسفیان را هجو کرد. ابن حبیب مأموریت ضَمری را در سال پنجم به همراهی سلمة بن اسلم دانسته و ابن سعد آن را اندکی پیش از حدیبیه و به دلیل افشا شدن طرح ابوسفیان برای کشتن رسول خدا(ص) روایت کرده است، که این دو، یک مأموریت بوده‌اند. ابوسفیان در شعبان سال چهارم، بنا بر وعده طرفین درگیر در احد، برای نبرد عازم مدینه شد. او با اینکه آمادگی نبرد نداشت، نعیم بن مسعود را برای اعلام آمادگیقریش به مدینه فرستاد و لشکری را تا مَجَنَّه (از نواحی ظَهران) حرکت داد و از آنجا به بهانه خشکسالی به مکه بازگشت.

در شوال سال پنجم، غزوه خندق به تحریک کعب بن اشرف و رهبری ابوسفیان آغاز شد. ابوسفیان در رأس سپاهی گران، متشکل از احزاب به مدینه آمد و یهود بنو قریظه را به نقض پیمان و همکاری با احزاب واداشت. مشرکان هنگام عبور از باریک راه خندق، خواستار عبور فرمانده خود، ابوسفیان شدند، ولی او گفت: در صورت نیاز عبور خواهد کرد! خستگی پشت خندق، او را بر آن داشت ضمن نامه‌ای، رسول خدا(ص) را از مقاومت قریش تا فروپاشی مدینه خبر دهد و بپرسد حفر خندق را از چه کسی آموخته است. رسول خدا(ص) وی را بی‌خرد و مغرور خواند و از الهام الهی در حفر خندق و شکست بتها و پیروزی مسلمانان خبر داد. سرانجام نامساعد بودن شرایط، وی را مجبور به بازگشت عجولانه کرد؛ به گونه‌ای که بر شتر پا دربند نهاده‌ای سوار شد و مرتب آن را برای برخاستن زد. آیه ﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ﴾ بیانی از پیشوایی ابوسفیان است.

براساس گفتگوی عمر با رسول خدا(ص)، مسلمانان (دست کم کسانی مانند عمر) پس از خندق از برخورد با ابوسفیان می‌ترسیدند، اما پیامبر(ص) تصمیم گرفت بدون حمل سلاح برای عمره به مکه رود . عثمان در نزدیکی مکه، برای گفتگو با ابوسفیان و دیگر اشراف به مکه رفت که توفیقی نیافت. سرانجام صلح حدیبیه پیش آمد و ابوسفیان مفادی از آن را پیشنهاد داد. او در تحلیلی، از زبان مادی قریش پس از بعثت و رویارویی آنان با رسول خدا(ص) سخن گفته و صلح حدیبیه را موجب آرامش نسبی مکه دانسته است. او در پرتو این آرامش، همراه کاروانی عازم شام شد و در ملاقات با قیصر روم - که اخبار عرب را پی می‌گرفت. از اوصاف رسول خدا(ص) در خصوص نسب، دعوت، وصفی اصحاب، جنگ‌ها، پیروزی و شکست دورنمایی ارائه داد. قیصر که تحت تأثیر قرار گرفته بود، پیروزی آن حضرت را بر سرزمین خود پیش بینی کرد. ابوسفیان دستانش را بر یکدیگر زد و گفت: اینان از آینده سلطنت خود در هراس‌اند.

قریش پس از صلح حدیبیه، به دو جناح تندرو و محافظه کار تقسیم شد و محافظه کاری و واقع‌گرایی ابوسفیان، سبب کاستی موقعیتش اما بقای قریش در آینده گردید. این دو جناح درباره پیروزی رسول خدا(ص) بر یهود خیبر اختلاف نظر شدیدی داشتند؛ زمانی به یکدیگر تندی و گاه شرط بندی می‌کردند. ابوسفیان که پیروزی حضرت را پیش بینی می‌کرد، از سوی صفوان بن امیه، منفی باف خوانده شد. همچنین وی در اتحادیه قریش و بنی نُفاثه (شاخه‌ای از بنوبکر) بر ضد خزاعه، نه مورد مشورت قرار گرفت و نه حتی از آن آگاهی داشت (و به قولی مخالف بود). به گفته حزام بن هشام کعبی، قریش در رایزنی برای جبران آنچه در نبرد خزاعه پیش آمده بود، نظر ابوسفیان را مبنی بر انکار پیمان شکنی قریش و ناآگاهی از یورش [[پیمان‌شکنان به خزاعه پذیرفت و از وی خواست خودش برای گفتگو با رسول خدا(ص) به مدینه برود. اما گفتگوی او با رسول خدا(ص) و دیگران سودی نداشت و طعم تلخ ذلت را در منزل دخترش، ام حبیبه که وی را نجس خواند و فرش از زیر پایش جمع نمود، مزمزه کرد و به مکه بازگشت. قریش، طولانی شدن سفر ابوسفیان را نشانه مسلمان شدن وی دانست، ولی او برای رفع اتهام از خود، نزد بت‌های اساف و نائله رفت، تعظیم کرد و وفاداری‌اش را تا لحظه مرگ اعلام داشت. بازگو کردن نتایج سفرش، موجب شد وی را احمق بنامند، هند با پا به سینه وی بکوبد و قریش را وحشت و ترس فزاینده‌ای فرا بگیرد. رسول خدا(ص) همزمان با خروج ابوسفیان از مدینه، آهنگ مکه کرد و پس از ورود به مَرّالظَّهران و بر افروختن آتش، ابوسفیان از سوی قریش برای کسب خبر اعزام شد. از او خواستند در صورت گرایش یاران رسول خدا(ص) به قریش، اعلام جنگ کند، وگرنه برای گرفتن امان بکوشد.

بنا بر برخی روایات، أبوسفیان اندکی پیش از فتح مکه با رسول خدا(ص) در مدینه برای بهبود وضعیت اقتصادی مردم مکه ملاقات کرد و با تعبیر "تو پدران را با شمشیر و فرزندان را با گرسنگی می‌کُشی" آن حضرت را به خدا و رعایت پیوندهای خویشاوندی سوگند داد تا مردم را از خوردن عِلهِز (غذای عرب به هنگام قحطی، مرکب از کرک شتر و خون) نجات دهد. خداوند در این باره فرمود: ﴿وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَكَشَفْنَا مَا بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ﴾..

سبب نابسامانی و قحطی مکه را، زمانی نفرین رسول خدا(ص) در حق مکیان و گاه ممانعت ثُمامة بن أُثال (سید یمامه) از صدور خواروبار یمامه به مکه دانسته‌اند. ابن هشام و ابن حجر بدون ذکر نامی از ابوسفیان در این حادثه، از نامه‌نگاری مکیان با رسول خدا(ص) سخن گفته‌اند. خود حضرت نیز اندکی پیش از فتح مکه، پانصد دینار و به روایتی خرمای عجوه برای ابوسفیان فرستاد تا میان فقرای قریش تقسیم کند. ابوسفیان نیز در مقابل، مقداری چرم برای آن حضرت هدیه فرستاد. بنا بر برخی روایات، حضرت مقداری از غنایم خیبر را نیز به دست عمرو بن امیه ضمری برای ابوسفیان، صفوان بن امیه و سهل بن عمرو فرستاد. آنان از پذیرش اموال خودداری کردند، ولی ابوسفیان آنها را میان فقرای قریش تقسیم کرد و ضمن دعای خیر برای رسول خدا(ص)، این کار حضرت را صله رحم خواند.

عباس بن عبدالمطلب در پی مأموریتی ابوسفیان را شناخت، او را بر استر سوار کرد و نزد رسول خدا(ص) آورد. عمر (سالار نگهبانان در آن شب) خواستار قتل ابوسفیان ولی عباس امان او را می‌خواست. درگیری آنان، تصمیم‌گیری درباره ابوسفیان را به فردای آن روز موکول کرد. جنب و جوش مسلمانان برای برگزاری نماز صبح، ابوسفیان را به وحشت انداخت و تصور کرد برای کشتن وی آماده می‌شوند. اما با دیدن نماز جماعت و اطاعت صحابه در رکوع و سجود رسول خدا(ص)، پیروی تیره‌های مختلف را از حضرت بی‌سابقه خواند. رسول خدا(ص) از او خواست ایمان بیاورد، ولی او با اظهار ایمان به خدا، در پذیرش رسالت تردید کرد که با هشدار عباس مبنی بر کشته شدنش، ایمان آورد. آنگاه به فرمان حضرت، در تنگنای وادی بالای کوه قرار گرفت تا نیروهای رزمی مسلمان را یک جا ببیند و با دریافت عظمت اسلام فکر بازگشت به افکار جاهلی را از خود دور کند. عبور قبایل از رو به روی او و تکبیر هر یک، به ترس وی می‌افزود تا اینکه گردانی که رسول خدا(ص) میانشان بود، غرق در آهن و پولاد و مردان جنگی، از کنار او گذشتند و او از نبوت به پادشاهی تعبیر کرد. سعد بن عباده در برابر او، شعار یوم الملحمة (انتقام) سر داد که با درخواست ابوسفیان و اعتراض مهاجران، به شعار یوم المرحمه تغییر یافت. آنگاه ابوسفیان مأموریت یافت برای هشدار قریش از برخورد مسلحانه با مسلمانان، اعلام کند حضور در خانه وی، مسجد الحرام یا در خانه ماندن، سبب امان و حفظ مال و جان است، قریش با او مخالفت کرد و هند با گرفتن ریش وی و تعبیر شیخ احمق، قریش را بر ضد وی تحریک کرد و خواستار مرگ شوهرش شد . رسول خدا(ص) پس از ورود به مکه، کسانی مانند ابوسفیان را فراخواند و عمر در آن جلسه، خواستار مجازات قریش شد، ولی حضرت آنان را بخشید و در شمار طلقا و مؤلفة قلوبهم قرار داد و شفاعت وی را درباره لغو فرمان قتل برخی از مکیان پذیرفت.

گزارش‌هایی بیان می‌دارد که رسول خدا(ص) امتیازهایی به ابوسفیان داده است: نخستین امتیاز آنکه خانه وی را واقع در بالای شهر و معروف به دارریطه، محل امن قرار داد که این امتیاز به درخواست عباس و به دلیل موقعیت ابوسفیان در مکه بود، زمخشری این امتیاز را از باب تألیف قلوب یا پیشینه جواردادن ابوسفیان دانسته است. امتیاز دیگری که صحیح به نظر نمی‌رسد، پذیرفتن پیش شرط‌های او برای مسلمان شدن بود. به گفته یزید رقاشی، سوار شدن بر مرکب و پوشیدن لباس رسول خدا(ص) و نویسندگی معاویه برای آن حضرت، از پیش شرط‌های وی بود. به گفته ابن عباس، او پس از مسلمانان شدن هیچ اعتباری نزد مسلمانان نداشت؛ نه به او نگاه می‌کردند و نه با وی نشست و برخاستی داشتند. از این‌رو برای به دست آوردن منزلتی، از رسول خدا(ص) خواست با ام حبیبه ازدواج کند، معاویه را در شمار کاتبان خود قرار دهد و مانند دیگر مسلمانان حق شرکت در نبرد با کفار داشته باشد. گفتنی است ام حبیبه در سال هفتم به هنگام پیروزی رسول خدا(ص) بر خیبر، به مدینه آمد و پیش از اسلام پدرش با آن حضرت عروسی کرد؛ از این‌رو، حتی فرض نوعی تجدید عقد نیز صحیح نیست.

با اینکه برخی تلاش کرده‌اند مَثالِب ابوسفیان را نگویند، گزارش‌هایی چند، نشان از باقی ماندن وی بر کفر دارد. او شب پس از فتح مکه در گفتگویی با هند، یاری خدا را در پیروزی مسلمانان انکار کرد. رسول خدا(ص) او را از آن گفتگو خبر داد و آن را خدایی خواند. همچنین در دل آرزوی جنگ دیگری با رسول خدا(ص) داشت که آن حضرت همان دم به سینه وی کوفت و فرمود: "در این صورت شکست خواهی خورد". ابوسفیان آمرزش خواست و آن را حدیث نفس خواند. بر پایه گزارش دیگری، رسول خدا(ص) با لباس خانگی به مسجد الحرام آمد، ابوسفیان با تعجب گفت: نمی‌دانم او با چه چیزی بر ما پیروز شد! پیامبر بر پشت او زد و خدا را عامل پیروزی دانست. بلال در فتح مکه اذان می‌گفت که هر یک از طلقا به نوعی از شنیدن صدای وی ابراز ناراحتی کردند. در این میان ابوسفیان از ترس آگاهی پیامبر بر اخبار سری، مطلبی نگفت. پس رسول خدا(ص) بر آنان وارد شد و از گفتگوهایشان خبر داد. ابوسفیان بعدها در مزاحی با حضرت، کناره‌گیری خود و عرب را از جنگ با مسلمانان، عامل پیروزی آن حضرت تحلیل کرد، که با خنده رسول خدا(ص) روبه رو شد.

پس از فتح مکه، غزوه حنین رخ داد و طلقا بدون داشتن دین و به منظور کسب غنیمت در آن شرکت کردند. ابوسفیان در عقب لشکر بود و به هنگام گریز مسلمانان، با خود ازلام جاهلی حمل می‌کرد و نفاق خود را در تمسخر و اظهار امیدواری به عقب نشینی آنان تا ساحل دریا بروز داد. زمانی که رسول خدا(ص) را کنار غنایم حنین دید، آن حضرت را داراترین قریش وصف کرد و برای خود و فرزندانش، یزید و معاویه غنیمت خواست. آن حضرت با تبسمی، برای هر یک از آنان صد شتر و چهل اوقیه (هر اوقیه هفت مثقال) در نظر گرفت. او حضرت را هنگام نبرد بهترین جنگجو، و هنگام آشتی خوش‌رفتارترین مردم نامید.

دختر ابوسفیان، عروس ثقفی‌ها بود. ابوسفیان و مغیره پس از دستور رسول خدا(ص) به قطع تاک‌های انگور ثقفی‌ها، از آنان امان خواستند تا با پسران اسود بن مسعود گفتگو کنند. آنان پیشنهاد ثقفی‌ها را مبنی بر خودداری از ویرانی باغ بی‌نظیر اسود در طایف به پیامبر رساندند و آن حضرت از ویرانی آن باغ به نفع صاحبانش دست کشید. ابوسفیان در نبرد طایف، در باغ ابن یعلی نشسته بود که سعید بن عبید ثقفی چشمش را هدف قرار داد. ابوسفیان از دست دادن چشمش را، جراحتی در راه خدا وصف کرد و پاداش بهشت را بر بازگشت سلامت آن ترجیح داد. ابو ملیح بن عروه و قارب بن اسود پس از قتل عروة بن مسعود، با مردم طایف قطع رابطه کردند و به مدینه آمدند و مسلمان شدند. رسول خدا(ص) از آنان خواست با دایی‌شان، ابوسفیان، هم پیمان شوند. او پس از مسلمان شدن مردم طایف، به فرمان رسول خدا(ص) و به همراهی مغیره، بت لات را از مردم ثقیفشکست و بدهی عروه و اسود ثقفی را از دارایی آن بت پرداخت. ابوسفیان در این مأموریت، در ذوالهرم (واقع در نزدیکی طایف) ماند و مغیره را به دلیل ثقفی بودنش برای تخریب بت فرستاد و پس از آنکه اطمینان یافت خطری وی را تهدید نمی‌کند، به مغیره پیوست. او بنا بر روایتی، مسئول حفاظت از اسیران حنین به تعداد شش هزار نوجوان و زن شمرده شده است. ابن اسحاق مسعود بن عمرو غفاری را و واقدی بدیل بن ورقاء خزاعی را مسئول حفاظت از اسیران دانسته‌اند.

از عبدشمس اموالی نزد اسقف غَزّه وجود داشت که در غزوه تبوک با رسول خدا(ص) دیدار کرد و آن اموال را در اختیار حضرت قرار داد. پیامبر نیز آنها را به عمرو بن قعواء خزاعی داد تا در مکه، برای تقسیم میان بنو عبدشمس، تحویل ابوسفیان دهد. گویند: ابوسفیان هنگام حرکت رسول خدا(ص) از عرفات، سمت راست آن حضرت، حارث بن هشام سمت چپ و یزید و معاویه، دو فرزند ابوسفیان در حالی که سوار اسب بودند، جلو آن حضرت حرکت می‌کردند.

بر پایه اخباری رسول خدا(ص) ابوسفیان و دو فرزندش یزید و معاویه را لعنت کرده است. امیرمؤمنان(ع) نیز در نامه‌ای به معاویه، از وی با عنوان ابن اللعین یاد کرده است. ابن عساکر حدیثی درباره فضیلت ابوسفیان را منکر خوانده است. او در شمار گواهان نامه رسول خدا(ص) برای بنو جعیل، شاخه‌ای از بَلی از قریش و ساکنان نجران بود. او (و به روایتی امیرمؤمنان(ع)) مأمور شکستن بت منات، کهن‌ترین بت عرب و مورد تعظیم همگان - به گونه‌ای که عرب را عبدمنات نامیده‌اند واقع در قدید میان مکه و مدینه و بیرون راندن یهودیان شد.

بر پایه روایاتی، او تا زمان رحلت رسول خدا(ص) عامل صدقات نجران و توابع آن بود. برخی مانند ابن عساکر و شامی ابوسفیان بن حارث را عامل نجران نامیده‌اند که احتمال تصحیف حرب به حارث هست. او پس از رحلت آن حضرت، به مکه رفت و پس از مدتی به مدینه باز آمد و تا پایان عمر آنجا بود، واقدی حضور او را به هنگام رحلت حضرت در مکه، نظر اصحاب تاریخ دانسته است.

با اینکه ابوبکر در اواخر عصر رسالت به ابوسفیان احترام می‌گذاشت و وی را شیخ و سید قریش می‌نامید، اما ابوسفیان از بیعت با او خودداری، و علی(ع) را که در شرافت قبیله‌ای همسنگ خود می‌دانست، سزاوار خلافت اعلام کرد. او فضیلت انصار را نیز در گرو اعتراف آنان به شرافت قریش دانست و اعلام کرد مخالفت آنان را باید در صحنه نبرد پاسخ داد. او به خانه امیر مؤمنان(ع) رفت و با ستایش بنی هاشم و وصف آن حضرت به مستضعف، خواستار بیعت با امام شد. حضرت او را به فتنه‌انگیزی و نفاق متهم کرد و دعوت او را نپذیرفت. آنگاه از عباس چنین درخواستی کرد که با خنده و تمسخر وی روبه رو شد و با همین انگیزه به دفاع از فاطمه(ع) برخاست. به نظر می‌رسد این دفاع، افزون بر تفکر قبیله‌ای، نوعی امتیاز خواهی از قبیله باشد. از این‌رو، ابوبکر فرزندش یزید را به فرماندهی جنگ با روم برگزید و به پیشنهاد عمر، صدقاتی که در اختیار داشت، به وی بخشید و بدین سبب بیعت کرد. با این حال به هنگام بیعت، از برتری امام علی(ع) برای خلافت سخن گفت.

ابوبکر با ابوسفیان درشت گویی کرد و اعتراض ابو قحافه را به دگرگونی شرافت خاندان‌ها در اسلام پاسخ داد. او در نبرد یرموک به فرماندهی پسرش، یزید شرکت داشت؛ برای جنگجویان دعا می‌کرد، به هنگام خاموشی صداها، فریاد "يا نصرالله اقترب" وی بلند بود و با قصه‌گویی برای مسلمانان، آنان را به نبرد تشویق می‌کرد. ابن زبیر برخلاف گزارش بالا، وی را با تعدادی از مشایخ قریش بر تلی نظاره‌گر جنگ دید که به هنگام غلبه روم خرسند و در زمان پیروزی مسلمانان افسوس می‌خورد. بدین سبب، زبیر او را کینه‌توز و منافق خواند. ابن اثیر این گزارش را به دلیل آسیب دیدن چشم دیگر ابوسفیان در یرموک و نابینا شدن وی رد کرده است، اما برخی، آسیب دیدن چشم وی را در یرموک نپذیرفته، برآن‌اند که وی پیش از مرگ، به طور طبیعی کور شده بود.

عمر بن خطاب پس از درگذشت یزید، معاویه را جانشین وی کرد که ابوسفیان آن را صله رحم خواند و با وی به شام رفت. او در وصیتی به معاویه، یادآور شد که مهاجران در اثر سابقه دینی بر ما پیشی گرفته، رهبری را از آن خود کرده‌اند. اینک که امری مهم را به تو سپرده‌اند، با آنان تا استواری جایگاهت همراهی کن. معاویه او را با پول و نامه‌ای نزد عمر فرستاد، ولی او پول را نزد خود نگه داشت که با اعتراض عمر روبه رو شد و آن را برگرداند . عمر عطای وی و فرزندش معاویه را به دلیل اینکه از بزرگان قریش هستند، پنج هزار درهم، برابر با عطای شرکت کنندگان در جنگ بدر قرار داد و چون نزد او آمد، با استناد به سخن رسول خدا(ص) که کریم قوم را گرامی بدارید، برای او فرش انداخت. با این حال، عمر گفته است او را به سبب آن شبی که رسول خدا(ص) را ناراحت کرد، هیچگاه دوست نمی‌دارد و ابوسفیان خود را (شریف‌ترین مردم) و عمر وی را "قديم الظلم" خواند و در رسیدگی به شکایت مردم از وی، او را محکوم کرد و خدا را بر زبونی ابوسفیان در داخل مکه سپاس گفت . عمر با عبور از کوچه‌های مکه، به تمیز کردن جلوی منازل فرمان می‌داد. ابوسفیان از او به خدمت‌گزار یاد کرد و گفت: وقتی خادم ما بیاید، انجام می‌دهیم. عمر با شلاقی که در دست داشت، او را زد. هند چنین کاری را در گذشته، سبب عقوبت شمرد و او در پاسخ، از عزت و ذلت اقوام در اسلام سخن گفت. أبوسفیان با عمر درباره تأسیس دیوان، اختلاف نظر داشت و آن را سبب حقوق بگیر شدن مردم و در نتیجه رکود تجارت می‌دانست.

عمر، هزار دینار برای یزید بن ابوسفیان در خزانه بیت المال کنار گذاشته بود که عثمان پس از مرگ عمر، آن را به ابوسفیان داد، ولی او نپذیرفت. ابوسفیان در دوره عثمان موقعیت بهتری یافت و از مشاوران او شد. او در شمار افرادی بود که کنار عثمان و بر تخت او می‌نشست و به عنوان پرده‌دار و حاجب عثمان به امور مسلمانان می‌پرداخت. عثمان از بیت المال دویست هزار درهم به او پرداخت . ابوسفیان پس از به خلافت رسیدن عثمان، بر قبر حمزه لگد زد و گفت: آنچه را دیروز بر سر آن می‌جنگیدیم، امروز بازیچه دست فرزندان ماست و به عثمان پیشنهاد کرد خلافت را مانند عصر جاهلی اداره کند؛ عصبیت قبیلگی را پشتوانه حکومت و بنوامیه را استوانه‌های آن قرار دهد تا خلافت، چون گویی میان آنان به گردش درآید.

مرگ ابوسفیان را در دوره عثمان و بنا بر اختلاف روایات، در سال‌های ۳۱، ۳۲ ابن قتیبه، ۳۴۴، ۳۳ و ۳۴ و در ۸۸ یا به قولی ۹۳ سالگی نقل کرده‌اند. عثمان و به گفته ابن عبدالبر معاویه بر او نماز گزارد و در قبرستان بقیع خاک شد.

منابع

1. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
2. میرزایی، عباس، ابوسفیان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
3. واسعی، سید علی رضا، دائرةالمعارف قرآن کریم
4. کاظمی، محمد ایوب، مقاله «صخر بن حرب بن‌امیه»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۵
5. پرونده:1100558.jpg هدایت‌پناه، محمد رضا، مقاله «ابوسفیان بن حرب قرشی»، دانشنامه سیره نبوی ج۱

پانویس