اثبات ضرورت امامت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات ضرورت امامت است. اثبات ضرورت امامت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات ضرورت امامت در قرآن - اثبات ضرورت امامت در حدیث - اثبات ضرورت امامت در نهج البلاغه - اثبات ضرورت امامت در کلام اسلامی - اثبات ضرورت امامت در معارف دعا و زیارات - اثبات ضرورت امامت در معارف و سیره سجادی - اثبات ضرورت امامت در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

ضرورت امامت به معنای وجوبِ بودنِ نظام امامت و وجوبِ وجودِ امام از طرف خداست. امامت به عنوان خلافت و جانشینی رسول خدا (ص) از مباحث مهم کلامی در فرق اسلامی است که همواره مورد مناقشه بوده است. متکلمین امامیه، امامت را همچون نبوت، لطف و استمرار رسالت می‌دانند لذا معتقدند وجود امام در هر زمان واجب است. از سویی دیگر متکلمین اهل سنت، امام را حاکم سیاسی جامعه و ضرورت وجود امام را تشکیل حکومت و اداره جامعه معرفی می‌کنند.

معناشناسی

معنای لغوی

ضرورت در لغت به معنای نیاز، لزوم و انفکاک ‌ناپذیری است. امامت نیز در لغت به معنای رهبری مسلمین یا رهبری عمومی بر مردم است. به همین جهت در بیان معنای لغوی امام گفته شده است: "امام هر کسی یا چیزی است که در کارها به او اقتدا می‌‌شود". ترجمه فارسی امامت، پیشوایی و رهبری است.

معنای اصطلاحی

در اصطلاح متکلمین اسلامی واژه امام و امامت بسیار به هم نزدیک است. برخی متکلمان در بیان معنای اصطلاحی امام گفته‌اند: الامام الذی له الرئاسة العامة فی الدین و الدنیا؛ امام کسی است که دارای ریاست و رهبری عمومیدین و دنیاست. برخی شبیه همین تعریف را برای واژه امامت آورده و گفته‌اند: "امامت، به معنای ریاست عمومی در امور دین و دنیاست برای فردی به نیابت از رسول خدا". چنین شخصی را خداوند تعیین می‌‌کند. پس جایگاهش، جایگاهی الهی است.

با توجه به آنچه گفته شد روشن می‌‌شود مراد از ضرورت امامت، لزوم وجود امام یا وجوب وجود امام است، به گونه‌ا‌ی که معنای وجود و وجوب از امامت انفکاک‌ناپذیر باشد و هیچ زمانی جامعه خالی از امام نباشد.

در مجموع ضرورت امامت در کلام اسلامی، یعنی بررسی لزوم وجود امام یا وجوب وجود امام از منظر متکلمین اسلامی است.

وجوب بر خدا یا بر مردم؟

می‌توان گفت وجوب امامت مورد اجماع مسلمانان است، زیرا دیدگاه مخالف در این باره شاذّ بوده و قابل اعتنا نیست، اما درباره اینکه وجوب امامت عقلی است یا نقلی و واجب علی اللّه است یا واجب علی الناس، دیدگاه‌ها مختلف است. شیعه امامیه امامت را واجب علی اللّه می‌داند؛ از نظر آنان امامت از مصادیق لطف الهی است و لطف بر خداوند واجب است یعنی مقتضای حکمت خداوند است. کسی آن را بر خدا واجب نکرده است، بلکه خداوند به مقتضای حکمت خود آن را بر خود واجب کرده است؛ چنان که خداوند هدایت را بر خود واجب می‌داند: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴾. گروهی از زیدیه و کیسانیه نیز درباره امامت طرفدار وجوب علی اللّه بوده‌اند. معتزله، اشاعره، ماتریدیه، اباضیه و گروهی از زیدیه امامت را واجب علی الناس دانسته‌اند. عده‌ای از معتزله وجوب امامت را عقلی و دیگران وجوب آن را نقلی شمرده‌اند .

دلایل وجوب امامت

دلیل عقلی

دلیل عقلی بر ضرورت وجود امام به دو وجه تقریر می‌شود:

وجه اوّل

بیان این وجه متوقّف بر چند مقدمه است:

1. از یک طرف انسان‌ها در دنیا ناگزیرند که با یکدیگر به صورت تعاون و اجتماع زندگی کنند.
2. و از طرف دیگر، با ظهور تمدّن و اجتماع طبعا بین افراد برخورد و تزاحم به وجود خواهد آمد؛ زیرا جلب منافع و دفع ضرر و حسّ استخدام از غرائز و فطریات بشر است و هر کس دوست دارد به تمام لذائذ و مشتهیات خود برسد و بر علیه هر گونه مزاحمی اقدام می‌نماید، بنا بر این نزاع و تشاجر و مخاصمات پدید می‌آید و منجرّ به قتل و غارت و خرابی عمران و قطع نسل و اختلال نظام خواهد شد.
3. در این صورت حتما باید قانونی در میان آنها حکومت کند که معاش آنها را منظّم کند و راه صحیحی را برای زندگی در پیش پای آنان قرار دهد و آن قانون، شریعت است که امور دنیوی را اصلاح می‌کند و در راه حفظ حقوق و عدم تعدّی و تجاوز و تجاسر به دیگران، مردم را تربیت می‌کند و راهی را برای رسیدن به خدا معیّن می‌کند و آنها را به عالم ماوراء طبیعت و مادّه متوجّه نموده و به یاد آخرت و نتیجه اعمال می‌اندازد و به صراط مستقیم رهبری می‌نماید.
4. این اساس تربیت شرعی باید به دست انسانی مؤیَّد به آیات و بیّناتی (که آن معجزه است) از جانب خداوند انجام بگیرد تا مردم دعوت او را بپذیرند و نوع بشر در مقابل او خاضع گردند، لذا در سنّت خداوند بر ارسال چنین فردی، لازم و حتمی است.

از آنجا که خداوند در عنایت به نظام عالم از ریزش باران دریغ نمی‌کند؛ چون زمین در پرورش درختان و گیاهان و حیوانات و انسان‌ها به باران محتاج هستند، همین طور نظام عالم، بی‌نیاز از امامی نیست که صلاح دنیا و آخرت را به انسان‌ها بفهماند. آری کسی که در نظام احسن آفرینش از رویاندن موی ابروان به جهت زیبایی و برخی حکمت‌های دیگر مضایقه نکرده، چگونه ممکن است از فرستادن امامی که وجودش رحمهً للعالمین و هدایتگر به صراط مستقیم است، خودداری کند؟

بنابراین، لطف و عنایت از مقام منیع خداست که چنین شخصی را ایجاد فرموده تا سبب دستگیری و نجات بشر در دنیا و آخرت باشد و این شخص خلیفه خدا در زمین و امام و هدایتگر انسان‌هاست.

اگر کسی شبهه کند که: این دلیل فقط دلالت بر لزوم فرستادن پیامبر از جانب خداوند می‌نماید که دارای شریعت و قانون باشد و خود آن پیامبر مبیّن شریعت خویش باشد و دلالت بر لزوم امام ندارد! در پاسخ گفته می‌شود: همان‌طور که بشر احتیاج به پیامبر صاحب شریعت دارد، نیازمند به حافظ آن شریعت و کفیل و قیّم آن نیز هست؛ زیرا برای مردم حفظ جمیع احکام شریعت و کتاب الهی مقدور نیست. علاوه بر اینکه کتاب خدا هم به تنهایی مبیّن جمیع احکام ـ به گونه ای که نیاز به امام را در مراجعات رفع کند ـ نخواهد بود؛ زیرا در کتاب خداف مجمل و مفصّل، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقیّد، ناسخ و منسوخ، بطون و دقایق غامضه و اسرار ملکوتیه به اندازه ای وجود دارد که احاطه بر معرفت آنها برای غیر نبی و وصی او ممکن نیست. پس وجود امام عالِم به جمیع احکام و احتیاجات بشر و حافظ و قیّم و مفسّر و مبیّن کتاب خدا، ضروری است.

اگر کسی شبهه کند و (در مقابل برهان فوق) بگوید: اگر حکمای خبیر و عقلای هر ملّت، «قانون عدل» را طبق آراء و سلیقه خود بر آن ملّت اجرا کنند و افراد را تحت تربیت صحیح بر پیروی از آن قانون عادت دهند و از دوران کودکی با تلقینات روحی، روح کودک را از دروغ و دزدی و هر گونه خیانت و جنایتی برحذر دارند، در این صورت چه نیازی به امام داریم؟ زیرا اگر فایده امام حفظ مردم از تعدّیات و تجاوزات و... است، این فایده به غیر امام نیز ممکن است و تجربه هم بر آن گواه است.

در پاسخ گفته می‌شود: نقش امام تنها حفظ نظام اجتماع نیست و همان‌طور که بیان شد مقام امام منحصر به حفظ عدالت و توازن در حقوق نیست، بلکه امام رابط و واسطه بین خالق و مخلوق است و عالِم به نیازهای مادی و معنوی، دنیوی و اُخروی مخلوقات است و چون بشر در عالَم طبیعت قدم نهاده و از نسیم عالَم قدس به دور افتاده و از نفحات ربّانی و جلوه‌های ملکوتی محروم مانده، در خودش نگرانی و اضطراب مشاهده می‌کند، (خواه متمدّن باشد، خواه نباشد، و خواه در اجتماع زندگی کند یا نکند) و امنیت از این نگرانی و اضطراب با مراجعه به امام و با تعلّم و پیروی از او حاصل می‌شود.

بنابراین اگر فرض کنیم انسانی تنها، بدون هیچ رابطه ای (با زن و فرزند، پدر و مادر، خواهر و برادر، شریک و همسایه، حاکم و محکوم، رئیس و مرئوس) در جزیره‌ای سبز و خرّم زندگی کند و از همه مواهب مادّی نیز بهره‌مند شود، باز هم این نگرانی و اضطراب در او هست و خاطرِ پریشان او را رنج می‌دهد و هر لحظه که به یاد نقاط ضعف و نقصان خود می‌افتد، در پریشانی واقع می‌شود و حسّ دوری از حریم امن الهی - که منزلگاه واقعی اوست - تمام نعمت‌های این جزیره خرّم و سبز و دل انگیز را بر او تلخ‌تر از زهر می‌کند و لذّت استفاده از مناظر زیبای آنجا را از او می‌گیرد؛ لذا تا انسان با خدای خویش انس نگیرد، آرامش برای او حاصل نگردد و آرامش او فقط و فقط با انس به خداست که ﴿أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾.

ذکر خدای تعالی و آرامش و سکون خاطر در دل جای نمی‌گیرد مگر به تعلیم مربّیِ کامل که همه راه‌های آخرت را طی نموده و زبانش به «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي» گویاست و تنها اوست که شایستگی مقام امامت و هدایتگری را دارد.

بر محقّق و ناقدِ بصیر و مؤمنِ خبیر پوشیده نیست که این نحوه از استدلال بر لزوم امام را که مبتنی بر حفظ اجتماع و تمدّن بشر و بر اساس رعایت حقوق و عدم تجاوز به دیگران و پیدایش مدینه فاضله بر پایه تعاون بقاء (نه تنازع بقاء) است، بسیاری از متکلّمین اقامه نموده و با این برهان و نظیر آن خواسته‌اند مسئله لزوم نیاز به وجود امام را اثبات کنند. ولی باید دانست و اعتقاد قلبی داشت که مقام امام از این مسئولیّت بالاتر و وظیفه او با ارج‌تر است، چنان که در روایات بسیار به این امر مهمّ تصریح شده مانند آنکه: «حیات بشر به او بستگی دارد و اگر او نباشد زمین اهلش را در کام خود فرو می‌برد» و «او ریسمان خداوند» و «اسم اعظم» و «آیت کبرای حق» و «قوام عالم» و «والیان امر خداوند» و «مایه حیات دلها» و «باعث اطمینان قلوب» و... است.

وجه دوّم

وجه دوم این است که: آیا افراد بشر به خودی خود و به تنهایی می‌توانند سعادت و شقاوت خود را تشخیص دهند و به موجبات آن پی ببرند؟ شکی نیست در اینکه بشر به تنهایی از تشخیص آن عاجز است و راهی را که انسان باید برای رسیدن به سعادت ابدی و دوری از شقاوت سرمدی سلوک کند و طریقی را که باید سبیل خود قرار دهد تا حسن عاقبت و سعادت را در بر داشته باشد و از شقاوت و خسران نجات یابد، اجلّ و برتر از آن است که هر شخصی و فردی به خودی خود بتواند پیدا کند و به آن برسد، بلکه محتاج به کسی خواهد بود که عالم و دانا باشد.

به عبارت بهتر می‌گوییم: انسان را سعادتی است که نیکوترین حالات اوست و شقاوت و بدبختی است که بدترین حالات اوست و شناسایی سعادت و شقاوت از عهده بشر خارج است؛ زیرا بدیهی است که شناخت این امر محتاج است به اینکه شخص عالِم باشد و آنچه حقیقت اوست بشناسد و پی به حقیقت عالَم و اجزاء آن برده باشد و کیفیت ابتداء خلقت و بازگشت و عاقبت خود را بداند و نیز باید بداند که آیا غیر از این عالم و زمان و مکان، عالم دیگری هست، یا منحصر به همین عالم است و غیر از این لذات و آلام؛ لذائذ و آلامی هست یا خیر؟ و جزئیات هر یک و آنچه باعث سعادت و شقاوت است را بداند! و کدام عاقل است که بگوید خداوند دانا و حکیم این امر را به عهده بشر گذاشته و انسان توانای به این امر است؟ عجز آدمی از آن روشن‌تر است که بتواند دعوی این امر کند یا اقامه دلیل بر امکان آن نماید! انسانی که از رسیدن به حقیقت و سرّ کوچک‌ترین امری از امور عاجز است و هر چند شب و روز بر او بیشتر بگذرد و اندیشه و تأمل بیشتر نماید، عجز او آشکارتر گردد! پس واضح است که بشر به انفراد و تنهایی به این امر نمی‌تواند برسد.

آیا بشر می‌تواند به اجتماع و تبادل افکار، عهده‌دار این امر بزرگ باشد؟ به یقین این امر به اجتماع نیز حاصل نمی‌شود؛ زیرا واضح است که عده‌ای از عقلاء و دانشمندان عالم پس از زحمات زیاد و صرف عمر، از رسیدن به حقیقت اشیاء اظهار عجز کرده‌اند، به علاوه آنچه را که با کمال فکر و اندیشه دانسته و دریافته‌اند با نتیجه آنچه دانشمندان دیگر به زحمت و فکر و ریاضت دریافته و فهمیده‌اند مخالف می‌بینند و لذا همین اختلاف، کاشف از عجز بشر است، علاوه بر اینکه لازم می‌آید خداوند حکیم بشر را خود سر، واگذاشته باشد تا به اجتماع، راه سعادت را کشف کند!

چگونه کسی که خودش به سعادت مقصود نرسیده می‌تواند دیگران را به سعادت برساند؟ و جز انبیاء و اوصیاء کیست که ادعای این امر نماید و بگوید من نجات دهنده بشر بوده و راه نجات و سعادت را می‌دانم و خداوند حکیم مرا دانا فرموده و برای راهنمایی بشر فرستاده است؟ فقط انبیاء و اوصیاء هستند که با صدای بلند گفته‌اند ما برگزیدگان از طرف پروردگار عالم بوده و ما را به واسطه لطف و محبّت خود به سوی بندگان فرستاده و ما را به حقیقت امر و به راه سعادت و شقاوت واقف نموده و هر کس از ما پیروی نماید او را به سعادت می‌رسانیم و از زیان و خسران نجاتش می‌دهیم و با ما علامات و نشانه‌هائی است که دلیل صدق و راستی ماست، بیایید بشنوید و چند قدمی با ما بردارید، اگر زیان و خسران دیدید برگردید و ما را ملامت نمائید!

در این صورت حکم خِرَد چیست؟ و عقل چه می‌فهمد و چه می‌گوید؟ آیا غیر از این است که می‌گوید بشر ناچار و ناگزیر است از اینکه متابعت این شخص کند تا از وادی حیرت نجات یابد و به سعادت مطلوب نائل گردد؟

از این بیان ظاهر شد که وجود انبیاء در عالم به حکم عقل ضرورت دارد و مدّعی نبوّت باید دو امر را دارا باشد: اول اینکه به راه هدایت و سعادت از طرف پروردگار آگاه باشد و در ثانی دارای نشانه‌ای بر صدق دعوی خود باشد؛ اگر چه امر اول خود دلیل و برهان روشنی بر صدق دعوی اوست و لکن از آن جایی که عامه بشر در ابتداء امر جاهل و نادان هستند، ناگزیر از این است که علامت بر صدق کلمات خود داشته باشد و لذا قرآن مجید در ذکر قصه هر پیامبری می‌فرماید که او را فرستادیم و با او بود آیات بیّنات.

حالِ بشر و انبیاء مانند کسانی است که در بیابان تاریکی راه را گم کرده و حیران و سرگردان باشند و هیچ راه نجاتی برای خود نبینند و می‌دانند اگر راه را پیدا کنند به مقصد و سعادت رسیده و از ظلمات، خلاصی می‌یابند و نیز اگر رجوع به دانش خود کنند می‌دانند که مجتمعاً یا منفرداً راه را نتوانند پیدا کنند و در این حال مشاهده کنند که کسی از میان برخواسته با کمال اطمینان و سکینه و وقار می‌رود و می‌گوید: ای گمشدگان راه و مقصد و گمراهان بیابان حیرت و ضلالت! خداوند عالم راه را به من آموخته و مرا مأمور نموده که شما را به راه هدایت راهنمایی کنم و به سر منزل سعادت برسانم؛ به راهی که من می‌روم بیائید و پیروی من نمایید و با من نشانه‌های راستی و درستی است و ببینید که هیچ تزلزل و شکی در مدعای خود ندارد و با او دلائل و نشانه‌های بسیاری بر راستی و درستی او است... ؛ در این صورت آیا عقل حکم نمی‌کند که باید پیروی از این شخص نمود؟ و آیا در این مثال، گمشدگان پیروی او نخواهند کرد و درنگ خواهند نمود؟!.

استمرار شئون پیامبر (ص)

شئون و مسؤولیت‌های پیامبر به غیر از دریافت و تلقی وحی ـ که عبارت‌اند از تعلیم و تببین معارف و احکام و تربیت و تزکیه و زعامت و تصدی امور اجتماعی و هدایت امت اسلامی ـ همگی از اموری است که پس از پیامبر اکرم (ص) ادامه دارد و تمام شدنی نیست. با توجه به خاتمیت پیامبر اسلام (ص) و نبود پیامبری برای هدایت انسان و عهده‌دار شدن شئون مربوط، تنها راه استمرار این حرکت، نظام امامت و جانشینی برای پیامبر اکرم (ص) است. بنابراین لازم است منصبی به عنوان جانشینی آن حضرت برای استمرار انجام وظائف باشد و نبود ساز و کاری برای استمرار شئون پیامبر اکرم (ص) از مصادیق روشن نقض غرض و خلاف حکمت محسوب می‌‌شود.

وجوب مقدمی

یکی از وجوه استدلال بر ضرورت امام اثبات ضرورت وجوب از باب مقدمه واجب است. به این بیان که خداوند ما را مکلف به واجباتی مانند جهاد و اجرای حدود و قصاص و عبادت‌های جمعی مانند نماز جمعه و عید کرده است و تحقق این امور بدون وجود زعیم و پیشوایی با کفایت و شایسته ممکن نیست.

علامه حلی در کتاب الفین برای اثبات وجوب امامت و به وجوب مقدمی نیز استناد کرده است به این بیان که در جامعه اسلامی امور مهمی متوقف بر وجود امام است مانند ایجاد هماهنگی در جنگ و جهاد، اجرای حدود، تصدی امر قضاوت و عبادات اجتماعی مثل نمازعید و جمعه و ایجاد نظم اجتماعی. از سوی دیگر می‌‌دانیم مسلما شارع راضی به تعطیل این امور نیست و همه آنها متوقف بر وجود امام است. بنابراین وجود امام برای جامعه اسلامی لازم ضروری است

جلب مصلحت و دفع ضرر

دلیل دیگری که ضرورت وجود امام را ثابت می‌‌کند جلب مصلحت و دفع ضرر است زیرا اگر مردم امام و پیشوایی مقتدر و دارای نفوذ کلمه نداشته باشند در زندگی روزمره دچار اختلال و هرج و مرج می‌‌شوند و هیچ ضرری مهم‌تر از هرج ومرج ناشی از بی نظمی اجتماعی نیست بنابراین هیچ مصلحتی بالاتر و با اهمیت‌تر از نصب امام نیست.

آیات و روایات

یکی از دلایل وجوب امامت، آیه اولی الأمر است، زیرا این آیه اطاعت از اولی الأمر را بر مؤمنان واجب کرده است و وجوب اطاعت از اولی الأمر بدون تحقق آن امکان‌پذیر نیست، بر این اساس وجود امام واجب خواهد بود، دلیل دیگر بر وجوب امامت، حدیث من مات است، زیرا مطابق این حدیث هر کس بدون شناخت امام زمان خود از دنیا برود، به مرگ جاهلیت مرده است: «مَنْ‏ مَاتَ‏ وَ لَمْ‏ يَعْرِفْ‏ إِمَامَ‏ زَمَانِهِ‏ مَاتَ‏ مِيتَةً جَاهِلِيَّة»

عده‌ای از متکلمان اسلامی حدیث مزبور را دلیل وجوب امامت دانسته‌اند، زیرا مطابق این حدیث، معرفت امام در هر زمانی یک تکلیف شرعی است، لازمه آن این است که هیچ‌گاه زمان از امام خالی نباشد.

سیره مسلمانان

عده‌ای از متکلمان، سیره مسلمانان را دلیل وجوب امامت شمرده‌اند، زیرا از سیره مسلمانان روشن می‌شود که آنان وجوب امامت را امری مسلم و تردید ناپذیر تلقی کرده‌اند. اختلاف آنان مربوط به مصداق امامت بوده است، نه اصل امامت ابوعلی جبایی و ابوهاشم جبایی و برخی دیگر به اجماع صحابه بر وجوب امامت استدلال کرده‌اند.

برخی از متکلمان به لزوم اجرای حدود و حفظ نظام اسلامی بر وجوب امامت استدلال کرده‌اند، زیرا تحقق این امور که مطلوب شارع است، بدون امام امکان‌پذیر نیست. وجوب دفع ضررهای بزرگ از دیگر دلایل متکلمان بر وجوب امامت است، زیرا بدیهی است که اگر در جامعه رهبری دانا و توانا وجود داشته باشد زمینه‌های رشد و صلاح مردم فراهم خواهد بود و اگر وجود نداشته باشد، عکس آن رخ خواهد داد و در نتیجه، از نبود امام زیان بزرگی به جامعه وارد می‌شود و دفع چنین زیان‌هایی در شریعت واجب است. بنابراین، وجود امام واجب خواهد بود.

ضرورت امامت در مکاتب کلامی

در میان مسلمانان، مکاتب کلامی مختلفی وجود دارد که در حوزه امامت و بحث از ضرورت آن نظریه‌هایی مطرح نموده‌اند:

مکاتب کلامی شیعه

در مکتب تشیع، با توجه به اختلاف در روش و مسائل مربوط به امامت، فرقه‌های مختلفی به وجود آمد که در ضرورت امامت نظریاتی را مطرح نموده‌اند؛ برخی از این فرقه‌ها عبارت‌اند از:

امامیه

از نظر امامیه، وجوب امامت، وجوب کلامی است؛ یعنی وجوب علی الله، نه یک مسأله فقهی یعنی وجوب علی الناس. به عبارتی، خداوند متعال به مقتضای صفات کمال و جمالش، نصب امام را بر خود واجب می‌‌کند: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَى﴾..

امامیه معتقد است امامت همچون نبوت لطف و استمرار رسالت است، ولی با وحی همراه نیست. پس وجود امام در هر زمان واجب است. امامت چون لطف و از امور صرفاً دینی است و نه مصالح عرفی، بنابراین تشخیص و انتخاب امام بر عهده خداست نه مردم. با ختم نبوت وحی منقطع گردید، اما تفسیر وحی نه. پس امامت استمرار رسالت و نبوت در قالب ولایت است و این امری الوهی است و ضرورتاً به انتصاب الهی است نه به انتخاب مردم؛ لذا متکلمان اسلامی نصب امام را بر خداوند واجب می‌‌دانند و می‌‌گویند: نصب الامام واجب علی الله عقلا..

ادله ضرورت امامت از منظر امامیه

غالب متکلمین امامیه، ضرورت امامت را امری عقلی می‌‌داند. عقل به ضرورت امامت، به معنای لزوم و وجوب وجود امام حکم می‌کند، به این معنا که بشر همیشه نیازمند امام و رهبر است؛ لذا بر خداوند واجب است شخصی را به عنوان امام و رهبر تعیین کند و این همان ضرورت عقلی است. متکلمان اسلامی نسبت به ضرورت امامت اتفاق نظر دارند اما در شیوه استدلال بر این ضرورت و نحوه وجوب آن اختلافاتی وجود دارد. گروهی با تکیه بر ادله عقلی، ضرورت امامت را اثبات می‌کنند که در ادامه بیان می‌شود:

۱. قاعده لطف:

متفکران شیعه در توضیح اندیشه خود در باب امامت، منظومه‌ای از استدلال عقلی را طرح کرده‌اند که در تاریخ اندیشه اسلامی به "نظریه عنایت یا "قاعده لطف" مشهور است. قاعده لطف، اصلی‌ترین و مهمترین دلیلی است که در متون کهن کلامی شیعه آمده و عموم متکلمین شیعی بدان استناد کرده‌اند.

در کلام اسلامی، لطیف بودن از صفات فعل خداوند است و به معنای انجام دادن کاری است که به واسطه آن مکلف به اطاعت نزدیک و از گناه دور شود؛ بدون آنکه لطف، تأثیری در قدرت مکلَّف داشته باشد یا او را مجبور به انجام کاری سازد. این قاعده، یکی از قواعد مهم کلامی است که متکلمان عدلیه بسیاری از مسائل کلامی را بر اساس آن تبیین کرده‌اند. از دیدگاه آنان، امامت از مصادیق این قاعده کلامی است تا جایی که مهمترین دلیل عقلی بر وجوب امامت، مبتنی بر قاعدۀ لطف است و با استناد به این قاعده، نصب امام را بر خداوند لازم می‏دانند و چنین استدلال می‏کنند: "نصب امام، لطف است و لطف، بر خداوند واجب است؛ پس نصب امام، بر حکیم تعالی واجب است". لذا امامیه بر پایه حسن و قبح عقلی ضرورت نصب امام را عقلی می‌دانند و می‌گویند: "نصبُ الامام واجب علی الله عقلا". از آن طرف، لطف امامت از آنگونه الطافی است که فعل مباشری و مستقیم خداوند است. و از این نظر، وجوب امامت، همچون وجوب نبوت است.

مسائل کلامی مهمی بر این قاعده، استوار شده است؛ وجوب نبوت، عصمت پیامبران، تکالیف شرعی، وعد و وعید، از جمله مسائل کلامی‌ای است که از مصادیق و متفرعات قاعده لطف به شمار می‌رود. متکلمان امامیه بر این عقیده‌اند که امامت نیز از مصادیق و فروع قاعدۀ لطف است.

امامت و رهبری که متکلمان امامیه به عنوان مصداق لطف الهی مطرح کرده‌اند معنای عام آن است که شامل امامت و رهبری پیامبران الهی هم می‌‌شود. بنابراین امامت به عنوان خلافت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) است، یکی از مصادیق آن است.

متکلمان شیعه، نبوت و امامت را از طریق قاعده لطفثابت و حتی واجب دانسته‌اند. بر اساس این قاعده عقلی، بر خداوند واجب است با لطف و رحمت بر بندگان خود، پیامبرانی و یا امامانی را در میان بندگان گسیل دارد تا راه و رسم صلاح و سعادت در معاد و معاش را به آنان بیاموزند و آنان را به مصالح و مفاسد اعمال زشت و زیبای خود آگاه و هوشیار سازند.

بنابراین، مفهوم قاعده لطف این است که مکلفان نمی‌توانند تمام تکالیف شرعی و عقلی خود را بدون امام درک کنند و انجام دهند. پس هرگاه رهبر عالم و عادل داشته باشند، بیشتر ممکن است که به واجبات قیام و از چیزهای قبیح اجتناب نمایند و در نبودِ چنین حاکم و رئیسی برعکس. به نظر شیعه چنین استدلالی ضروری عقل هر عاقلی است و نصب و تعین چنین امامی را بنا به تعریف و از آن روی که مردم خطا پذیرند، نمی‌توان به عهده افراد و جامعه وانهاد، بلکه منحصراً باید از جانب خداوند باشد.

سید مرتضی معتقد است: در مورد پیشوایی که ما آن را واجب می‌‌دانیم فرقی نمی‌کند که به وی وحی شود و صاحب شریعتی باشد یا چنین نباشد.

سپس در تبیین لطف بودن امامت می‌‌گوید: "هر انسان عاقلی که با عرف و سیره عقلای بشر آشنایی داشته باشد. این مطلب را به روشنی تصدیق می‌‌کند که هرگاه در جامعه، رهبری با کفایت و تدبیر باشد که از ظلمت و تباهی جلوگیری و از عدالت و فضیلت دفاع کند، شرایط اجتماعی برای بسط فضائل و ارزش‌ها فراهم‌تر خواهد بود و مردم از ستمگری و پلیدی دوری می‌گزینند و یا در اجتناب از پلیدی و تبهکاری، نسبت به وقتی که چنین رهبری در بین آنها نباشد وضعیت مناسب تری دارند و این چیزی جز لطف نیست.

لطف در باب امامت، در حقیقت از سه مرحله تشکیل می‌شود که هر یک به خودی خود لطف است:

1. آفریدن امام توسط خداوند و اعطای منصب امامت به او؛
2. پذیرش منصب امامت توسط امام و آمادگی او برای عمل به مقتضای آن؛
3. آمادگی مکلفان در یاری دادن امام و اطاعت از او.

مراتب یاد شده بر یکدیگر ترتب دارند و تا مرتبه نخست محقق نشود، موضوع مرتبه دوم تحقق نخواهد یافت، بر این اساس، مرتبه سوم که مربوط به مکلفان است در گرو تحقق دو مرتبه پیشین است. بنابراین، وجود امام و نصب او به امامت از جانب خداوند واجب است، تا موضوع مرتبه سوم لطف امامت تحقق پذیرد. اما تحقق نیافتن لطف در مرتبه سوم ناشی از سوء تصمیم و عمل مکلفان است.

۲. یقین به فراغ ذمه:

در تبیین این دلیل آمده است: اعتقاد به فراغ ذمه مکلف از تکالیف شرعی واجب بر او، متوقف بر اعتقاد به امامت است ایجاباً و سلباً. اگر امامت، اصلی از اصول دین که تقلید در آنها ممنوع است نباشد، پس چون فراغ ذمه مکلف از تکالیف شرعیه یقینیِ واجب است، باید به آن اعتقاد پیدا کنیم و از آنجا که همه تکالیف به صورت قطعی مشخص نیست، پس باید به دنبال کسی باشیم که با تبعیت از او قطع به فراغ ذمه پیدا کنیم و آن امام است در مذهب امامیه و غیر امام است در مسلک‌های دیگر.

توضیح اینکه: هر مکلفی که تکالیفی بر عهده او نهاده شده، باید این تکالیف را انجام دهد و یقین حاصل کند که هر آنچه را بر او واجب یا حرام بوده رعایت کرده است، یعنی اعتقاد به فراغ ذمه‌اش پیدا کند. از سوی دیگر همه تکالیفی که بر عهده ماست، به صورت یقینی مشخص نیست پس باید به سراغ کسی برویم که او برای ما تکالیف را روشن کند و این شخص همان امام است.

۳. نیاز شرع به مفسر:

از دیگر دلایل اثبات ضرورت عقلی امامت، برهان لزوم مفسر و مبین برای احکام و معارف اسلامی است که بر چهار مقدمه استوار است:

1. نبی اکرم (ص)، خاتم پیامبران است و احکام ایشان، برای همیشه باقی خواهد ماند.
2. قرآن کریم، معجزه جاویدان نبی اکرم (ص) است و برای همیشه، پرتو افشان رهپویان طریق سعادت و کمال خواهد بود.
3. آیات قرآن کریم، نیازمند تبیین و توضیح است و یکی از وظایف رسول اکرم (ص) نیز همین بود.
4. بدون تردید، در حیات رسول اکرم (ص) تبیین احکام و معارف اسلامی و تفسیر و توضیح آیات قرآنی، به گونه‏‌ای که مردم را در طول تاریخ و پس از پایان دوره رسالت، از هدایت هدایت‌گران الهی بی‏نیاز کند، انجام نشد. بهترین شاهد بر این مدعا، پیدایش فرقه‌‏های متعددی است که علی‌رغم اینکه همه، خود را مسلمان می‏‌پندارند، بین بسیاری از آنها حتی در اصول اعتقادی، وجوه اختلاف، بیش از موارد اشتراک است. پیامبر اکرم (ص) نیز از این امر آگاه بود و می‌‏فرمود: «امت من، هفتاد و سه فرقه خواهد شد». حال، براهین لزوم نبوت که بر اساس حکمت الهی، اقامه می‏‌شد، در اینجا نیز جاری است. با این تفاوت که در آنجا برای اثبات لزوم نبوت بود، اما در اینجا برای اثبات لزوم مرجعی است که بتواند احکام و دستورات نازل شده توسط خداوند به واسطه رسول اکرم (ص) را برای مردم، تبیین کند و بدین ترتیب، راه سعادت و نیک فرجامی را برای مردم، آشکار سازد؛ زیرا تا وقتی که معارف آسمانی، برای مردم، ناشناخته باقی بماند، نمی‏‌تواند نقش روشنگری داشته باشد و مورد استفاده آنها قرار گیرد و این با حکمت الهی، سازگار نیست.

نکتۀ دیگر اینکه، در عصر پیامبر خاتم (ص) با وجود همه فشارها و جنگ‌ها، مشکلات عدیده و فقدان آمادگی و نیاز جامعه اسلامی، بیان همه احکام و معارف اسلامی و تفسیر تمامی آیات مقدور نبوده است؛ چگونه ممکن است پس از رحلت پیامبر (ص) مفسری عمیق و آگاه به رموز و اسرار، ضرورت نداشته باشد. بنابراین، برای حفظ دین و تبیین آن، چاره‌ای جز وجود امام نداریم. برخی پژوهشگران نیز معتقدند، تشریح و شفاف‌سازی مبانی دینی، نظارت بر اجرای مقررات اسلامی و تبیین اصول و فروع و بیان بی‌کم و کاست آنها، تنها به دست امام(با تمامی شرایطش) شکل می‌گیرد، تا انحراف و بدعت در اسلام رخ ندهد.

۴. لزوم اجرای حدود و حفظ نظام اسلامی:

گروهی از متکلمان به لزوم اجرای حدود و حفظ نظام اسلامی بر وجوب امامت استدلال کرده‌اند؛ زیرا تحقق این امور که مطلوب شارع است، بدون امام امکان‌پذیر نیست.

۵. وجوب دفع ضررهای بزرگ:

وجوب دفع ضررهای بزرگ از دیگر دلایل متکلمان بر وجوب امامت است؛ زیرا بدیهی است که اگر در جامعه رهبری دانا و توانا وجود داشته باشد زمینه‌های رشد و صلاح مردم فراهم خواهد بود و اگر وجود نداشته باشد، عکس آن رخ خواهد داد و در نتیجه، از نبود امام زیان بزرگی به جامعه وارد می‌شود و دفع چنین زیان‌هایی در شریعت واجب است. بنابراین، وجود امام واجب خواهد بود.

۶. ضرورت اجتماعی و اجرای اسلام:

تکامل نظام، امنیت و اجتماعات بشری، از منظر عقلی فقط از راه رهبری با شرایطی خاص محقق می‌شود و کیان هر اجتماعی به نوع و نحوه حکومت حاکمش بستگی دارد. تحقق اجرای حدود و دستورات اسلامی و همچنین پاسداری از مرزها، بدون وجود پیشوا امکان ندارد و در نتیجه مقدمۀ امری که واجب است، واجب خواهد بود؛ لذا نصب امام واجب است.

۷. نیاز دائمی به امام:

ساختمان دین که به وسیله یک مؤسس بی‌نظیر ساخته شده، پس از وی، نیازمند نگهدارندۀ بی‌نظیری است تا حفاظت شود و پس از چندی تغییر نکرده و به مخروبه‌ای تبدیل نشود و آن امام است که قرآن صامت را تبیین می‌کند.

متکلمین شیعه علاوه بر ادلۀ عقلی بر ضرورت امامت، به ادله نقلی مانند: آیه اولی الامر.، آیه صادقین. و روایاتی همچون حدیث ثقلین.، حدیث من مات.، حدیث «لابد للناس من امیر». و حدیث اوصیای دوازده گانه. استناد کرده‌اند.

ضرورت امامت از دیدگاه اندیشمندان امامیه

چنانچه گفته شد اندیشمندان و متکلمان امامیه جهت اثبات ضرورت امامت، به ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند که در مجموع به دو گروه تقسیم می‌شود:

گروه اول: علمایی که برای اثبات ضرورت امامت به ادله عقلی استناد کرده‌اند، عبارت‌اند از:

1. شیخ مفید: شیخ مفید عدم وجود امام پس از پیامبر (ص) را سبب هرج و مرج جامعه می‌‌داند و بنابر قاعده لطف، بر خداوند واجب می‌‌داند بعد از پیامبر (ص)، شخصی با ویژگی‌های او در راس جامعه قرار گیرد تا زمینه رشد بندگان فراهم باشد و انکار این ضرورت را، انکار یک بدیهی عقلی می‌‌داند.
2. سید مرتضی: سید مرتضی، در ضرورت امامت می‌‌گوید: "بنابر قاعده لطف، بر مولی واجب است هر آنچه موجب هدایت و کمال بندگان می‌گردد را فراهم آورد و از آنجا که هدایت امت، از نمودهای لطف الهی است و نبود پیامبر (ص) و یا امام منصوب از سوی خداوند، مخلّ چنین لطفی است، پس نصب امام بعد از رسول بر خداوند واجب است".
3. شیخ طوسی: شیخ طوسی در ضرورت امامت گفته است: "دلیل وجوب امامت و رهبری، این است که امامت، در حق واجبات عقلی، لطف است؛ زیرا انسان‌هایی که معصوم نیستند، هرگاه رهبری با کفایت نداشته باشند که ستمکاران را تنبیه و تادیب و از ضعیفان و مظلومان دفاع کند، شر و فساد در میان آنان گسترش خواهد یافت و با وجود امام، خیر و صلاح، در آن جامعه گسترش می‌‌یابد و شر و فساد محدود می‌گردد. علم به این مطلب، از بدیهیات است که بر هیچ انسان عاقلی پوشیده نیست".
4. علامه حلی: ایشان می‌‌گوید: نصب امام عقلا [بر خداوند] واجب است؛ زیرا نصب امام، لطف بر مردمان است؛ چراکه حق ستم‌دیده را از ستمگر می‌گیرد و ستمکار را از ارتکاب ستم بر حذر می‌گردد و این وضعیتی است که به صلاح نزدیکتر و از ناروایی و فساد دورتر است.
5. خواجه نصیر الدین طوسی: محقق طوسی، ضرورت وجود امام را در همه ادوار بر اساس قاعده لطف بیان می‌دارد و در بیان ضرورت امامت می‌نویسد: "چون ممکن است مکلفان به واجبات اخلال برسانند و مرتکب قبایح شوند، از این رو نیازمند نصب امامی هستند تا مکلفان را به انجام طاعت نزدیک و از معاصی دور گردند. پس این سبب، مقتضی وجود امام و وجوب نصب وی بر خداوند است".
6. ابن میثم بحرانی: ابن میثم بحرانی هم در ضرورت امامت معتقد است: "جامعه انسانی در هیچ زمانی نباید از وجود پیشوای معصومی که چراغ هدایت این راه باشد، تهی باشد". و می‌‌گوید: "امامیه معتقدند نصب امام بر خدا واجب است و هیچ زمانی نباید زمین از وجود امام خالی باشد چون امام لطف در دین است و لطف بر خدا واجب است پس امامت واجب است".

گروه دوم: علمایی که برای اثبات ضرورت امامت به ادله نقلی استناد کرده‌اند، عبارت‌اند از:

1. ابو الصلاح حلبی: ایشان در بحث ادله امامت، حدیث ثقلین را دال بر اثبات امامت می‌داند و معتقد است؛ امت اسلامی بر صحت آن اتفاق نظر دارند.
2. شیخ طوسی: شیخ طوسی، پس از نقل حدیث ثقلین می‌‌گوید: "این سخن دلیل بر این است که عترت در هر زمانی موجود است؛ چراکه ما به آن چه نمی‌توانیم تمسک کنیم امر نشده‌ایم؛ ‌ چنانچه اهل بیت و کسانی که پیروی از گفتارشان واجب است در هر زمانی وجود دارند".
3. قاضی نورالله شوشتری: ایشان پس از نقل آیه صادقین، دستور به بودن با صادقین را، مشروط به وجود آنان می‌‌داند و این‌گونه استنباط می‌‌کند که باید در هر زمانی افرادی از صادقین باشند.
4. علامه محمد باقر مجلسی: وی پس از نقل حدیث ثقلین و تأیید تواتر آن می‌‌نویسد: "همین روایت برای اثبات امامت کافی است".

زیدیه

زیدیه به زید بن علی (ع) منتسب‌اند و همگی قائل به امامت او هستند. زیدیه معتقدند: امامت استمرار نبوت است و به همان دلیلی که نبوت لازم شمرده شده، امامت نیز ضرورت یافته است و این می‌تواند به معنای قائل شدن جایگاه الهی برای امامت باشد. جایگاهی که زیدیه در خصوص سه امام نخست قطعاً بدان قائل‌اند، یعنی آنان سه امام نخست را منصوص، معصوم و دارای مقام الهی می‌دانند. از سویی دیگر معتقدند امامت پس از امام حسین (ع) غیر منصوص است و فقط در فرزندانی از فاطمه (س) ادامه می‌یابد که علیه ظالمان خروج کنند.

اسماعیلیه

اسماعیلیه، پیروان اسماعیل بن جعفر (ع) بودند. یکی از مشخصه‌های اصلی اندیشه‌های محوری آنها، مسأله امامت است. آنان معتقدند امامت امام بدون تصریح و نص خداوند متعال یا رسول یا امام منتخب توسط رسول (ص)، امکان‌پذیر نیست و سلسله امامت یکی پس از دیگری با دستور صریح تعیین شده است، بنابراین امام باید به دستور خداوند و به نص رسول (ص) باشد.

اسماعیلیان معتقدند وجود امام ضرورت دارد و زمین هیچگاه خالی از امام و هدایت‌گر نمی‌ماند و لازم است امام منصوص علیه و عالِم باشد، در غیر این صورت شایسته امامت نیست؛ لذا می‌گویند: وجود یک امام و منصوص علیه از نسل علی بن ابی‌طالب (ع) ضروری است و واجب است که نص از طریق امام قبل باشد به طوری که امامت در اعقاب بماند یعنی پدر بر پسر بزرگتر نص نماید.

اسماعیلیان اعتقاد به امامت دائمی دارند و می‌گویند امام وارث پیامبر و در شریعت وارث وصی پیامبر است. در بیان احکام و معانی آنها، اوست که وظیفه حفظ و بیان شریعت را دارد، بنابراین تا وقتی شریعت پیامبر با شریعت جدیدی منسوخ نشده باشد امامت در دوره آن پیامبر و شریعت استمرار می‌یابد و هر امامی نسبت به بیان و تبیین شریعت و هدایت امت مسئول است. از آنجا که شریعت حضرت محمد (ع) آخرین شریعت الهی است منسوخ نمی‌شود و امامت در امت او تا پایان دنیا و برپایی قیامت استمرار می‌یابد لذا در هر عصر و زمانی معتقد به لزوم وجود امام هستند.

مکاتب کلامی اهل سنت

متکلمین اهل سنت، امام را حاکم سیاسی جامعه می‌دانند؛ لذا ضرورت وجود امام را تشکیل حکومت و انجام وظایف معمول حکومت و اداره جامعه معرفی می‌کنند. اما با توجه به اختلافاتی که در روش و مسائل مربوط به خلافت و امامت دارند به فرقه‌های مختلفی تقسم شده‌اند که هر کدام در مباحث کلامی دارای نظراتی است. با توجه به اختلافات کلامی که در مکاتب اهل سنت وجود دارد، نظر متکلمین در خلال مباحث بیان می‌‌شود.

خوارج

خوارج معتقد بودند نیازی به امام نیست و بر مردم لازم است بین خود، کتاب خدا را تعلیم دهند. لذا اگر دیدند بدون امام نمی‌توانند به عدالت رفتار کنند، اقامه امام جایز است، آنان معتقدند قریشی بودن امام لازم نیست بلکه هر کسی که با رای مردم منصوب شد او امام است.

اگر چه خوارج به طور کل، نیاز به امام را ضروری نمی‌دانستند، اما هیچ گاه بدون امام و رئیس نبودند و همیشه کسی را به عنوان رئیس نصب و در امور خود به او مراجعه می‌کردند.

از دو فرقه "محکمه" و "نجدات" از فرقه‌های خوارج نیز به عنوان منکران وجوب امامت یاد شده است. تنها فرقه‌ای که امروز از فرقه‌های خوارج باقی مانده، فرقه اباضیه است و آنان هم به وجوب امامت اعتقاد دارند.

معتزله

متکلمان معتزلی بر این عقیده‌اند که فلسفه وجوب امامت، اقامه حدود الهی است؛ زیرا اجرای حدود الهی واجب است و از طرفی، وجوب آن متوجه عموم مسلمانان یا یکایک آنان نیست، بلکه بر عهده امام است. بنابراین، وجود امام برای تحقق بخشیدن به این حکم و قانون الهی واجب خواهد بود.

معتزله، غالبا امامت را واجب می‌‌دانند، برخی وجوب امامت را عقلی و برخی دیگر وجوب آن را نقلی دانسته‌اند. معتزله می‌گویند با حکم عقل باید امام کسی باشد که با عامل کنترل جامعه یعنی قوانین جزایی در جامعه تحقق ببخشد تا مردم سراغ دوست رفته و سراغ دشمن نروند. ضمناً عقول مردم علاوه بر عدم قدرت درک مسأله دنیوی، در شناخت مصالح اخروی هم ناتوانند، پس مردم به امامانی نیازمندند که تمام مصالح دنیوی و اخروی آنها را بشناسند. لازمه وجود چنین امامی این است که امام ولایت تشریعی هم داشته باشد و این مطلب با امامت به معنای اهل سنت سازگاری ندارد.

جماعتی از معتزله، معتقدند امامت وجوب شرعی ندارد، به گونه‌ای که اگر امت از این کار امتناع ورزند مستحق سرزنش و عقاب نیستند. امامت مبتنی بر معاملات مردم است؛ لذا اگر همه به همدیگر کمک و یاری رسانند و هر کس وظیفه خویش را انجام دهد از امام و اطاعت از وی بی‌نیاز می‌شوند. در مقابل گروهی دیگر وجوب نصب امام را ضرورت عقلی می‌دانند. حتی برخی به ضرورت عقلی و بدیهی قائل شده‌اند.

معتزله عموماً در موضوع انتخاب و انتصاب امام پس از پیامبر می‌گویند که نصی از خدا و رسول در مورد امام پس از پیامبر نرسیده است، بدین ترتیب در این موضوع جانب اهل سنت و جماعت را گرفتند، آنان معتقدند اختیار این امر به دست امت اسلامی است و امام با مراجعه به آرای عمومی و اجماع امت تعیین می‌شود. معتزله نیز همانند اشاعره نصب امام را بر مردم واجب دانسته اما وجوب را به عقل مستند می‌‌کنند.

برخی از شخصیت‌های معتزله عبارت‌اند از:

1. ابوعلی جبایی و ابوهاشم جبایی: در تبیین وجوب شرعی امامت، به وجوب اقامه حدود که در قرآن کریم وارد شده است، استناد جسته‌اند. قرآن کریم، درباره حد سرقت فرموده است: ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا﴾ و درباره حد زنا فرموده است: ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ﴾ و از طرفی اقامه حدود از وظایف و شئون امام است نه دیگران. بنابراین، باید امامی باشد که به این مهم اقدام کند.
2. قاضی عبدالجبار معتزلی: وی معتقد است فلسفه وجوب امامت، تنها اجرای حدود الهی نیست، بلکه اجرای همه احکام شرعی که به امامت وابسته است، غایت و فلسفه امامت است. وی امامت و ضرورت نصب آن را بر مردم، شرعی دانسته و می‌گوید: "اگر علم به ضرورت وجود امام، به حکم عقل باشد، نیاز به آن نیز باید در عقلیات باشد، در حالی که نیاز به امام تنها در اجرای احکام شرعیه است، پس نمی‌توان به حکم عقل باشد.

مرجئه

مرجئه معتقدند نصب خلیفه ضروری است و این مردم هستند که با مراجعه به شرع و عقل ضرورت تشکیل حکومت را تشخیص می‌دهند و به نصب امام مبادرت می‌ورزند. امام بهتر است که از غیر قریش باشد. هر آن کس که قائم به کتاب خدا و سنت پیامبر باشد مستحق امامت خواهد بود.

ماتریدیه

در نظام تفکر ماتریدیانامامت و رهبری فرعی از نبوت است ماتریدیه به مثابه بخشی از اهل سنت و جماعت، امامت را از مسائل سیاسی و از باب اداره امور مسلمین مطرح می‌سازد و از این رو امامت از منظر ایشان به معنای حاکم و مدیر جامعه اسلامی است که می‌تواند بر امور عمومی مسلمانان حاکمیت داشته باشد و از همین روی وجود امام را لازم و ضروری شمرده اند.

از نگاه آنان، نصب امام و انتخاب او بر مسلمانان واجب است و آنان باید کسی را از میان خود برگزینند تا به امور آنان رسیدگی کند.

ماتریدیان بر این باورند که پیامبر (ص) پس از خود جانشین تعیین نکرد، از این‌رو نصی در قضیه امامت وجود ندارد آنان بیشتر در این زمینه به عمل صحابه استناد می‌کنند و مدعی‌اند که اگر نصی وجود می‌داشت آنها به آن عمل می‌‌کردند اما چون چنین نصی وجود ندارد، صحابه وظیفۀ خود دانستند که امام و رهبری برای خود برگزیند و به این امر اقدام کردند.

متکلمین ماتریدیه اموری را برای فلسفه امامت برشمرده‌اند به عنوان نمونه:

1. ابو حفص نسفی: ابو حفص نسفی، اموری را به عنوان اهداف امامت (ادله نیاز به امام) بیان کرده، که عبارت‌اند از: تنفیذ و اجرای احکام اسلامی (تنفیذ احکامهم)؛ اقامه حدود اسلامی (و اقامه حدودهم)؛ پاسداری از مرزها (و سد ثغورهم)؛ تجهیز نیروهای دفاعی (و تجهیز جیوشهم) و گرفتن زکات و مالیات‌های شرعی (و اخذ صدقاتهم) و....
2. ملا علی قاری: ملا علی قاری هم، امور یاد شده را به عنوان هدف امامت بیان کرده و آنها را نمونه‌هایی از احکام شرعی دانسته است که آحاد امت اسلامی مسئولیت تولی و تصدی آنها را ندارند، بلکه از وظایف امام می‌باشد.
3. جمال الدین غزنوی حنفی: وی، فلسفه امامت را اجرای احکام و حدود الهی، فرماندهی سپاه و مجهز ساختن لشکریان اسلام، گرفتن مالیات‌های شرعی و دادن آن به مستحقان و در یک کلام، تأمین مصالح مسلمانان دانسته است.

دیدگاه ماتریدیه درباره اهداف امامت، نسبت به دیدگاه معتزله، مشروح‌تر و گویاتر است. نقطه مشترک هر دو دیدگاه، این است که فلسفه امامت را از جنبه حیات اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی ارزیابی کرده‌اند. از دید آنان، مسئولیت امام اجرای احکام و حدود اسلامی و حفظ نظم و امنیت جامع و مبارزه با مفاسد و مظالم اجتماعی است اما حفظ دین از خطر تحری و تبیین مفاهیم و معارف و احکام اسلامی، از شئون امام و اهداف امامت به شمار نمی‌رود.

اشعریه

ابوالحسن اشعری معتقد است تمام مردم به نحوی بر وجوب نصب امام اعتقاد دارند. آنان معتقدند رهبری در جامعه، همیشه ضرورت داشته و این وجوب، وجوبی شرعی است، یعنی به حکم شارع در هر عصری بر مردم واجب است رهبری را انتخاب نموده و به فرمان‌های او گردن نهند.

اشاعره در دلیل وجود امامت بر یک دلیل تاکید دارند و آن اتفاق یا اجماع صحابه در صدر اول پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) است تا آنجا که آنان حتی انتخاب امام را بر غسل، کفن و دفن پیامبر ترجیح دادند.

اشاعره مانند دیگر مکاتب کلامی غیر شیعه، نصب امام را بر امت و مسلمانان واجب می‌داند و در این اختلاف دارند که وجوب نصب امام از جانب مردم از چه راهی ثابت می‌‌شود آیا عقل بر وجوب نصب امام دلالت دارد و نقل مؤید آن است یا آن‌که وجوب نقلی است و یا هم عقل و هم نقل بر آن نظر دارند.

برخی دلیل بر وجوب امامت را برخی صرفاً سمعی می‌دانند. و عده‌ای وجوب آن را شرعی می‌دانند و گروهی اتفاق همه امت را از صدر اول تا زمان وی بر اینکه زمین از امام قائم به امر خالی نیست دلیل روشن بر وجوب نقلی امامت می‌دانند. عده‌ای دیگر از اشاعره از قاعده دفع ضرر محتمل بر ضرورت امامت استفاده می‌کنند.

اما مشهور در نظر اشاعره این است که وجوب نصب امام نقلی است لکن بزرگانی از آنان چون غزالی، فخررازی، آمدی، بیضاوی، عضدالدین ایجی و تفتازانی به گونه‌ای مستقل یا در کنار دلایل نقلی خویش بر وجوب نصب برهان عقلی نیز آورده‌اند. از این‌رو طریق وجوب را در دیدگاه آنان باید عقلی نقلی و نه صرفاً نقلی بدانیم نکته دیگر آنکه بنا به تصریح بعضی از آنان وجوب امامت کفایی است.

اشاعره با توجه به انکار حسن و قبح عقلی، ضرورت امامت را یک حکم شرعی می‌دانند و مخاطب این وجوب را مکلفان می‌دانند و می‌گویند: "نصب الامام واجب علینا شرعاً.

برخی از بزرگان اشاعره بر وجوب امامت ادلۀ اقامه کرده‌اند که نظر چند تن از بزرگان آنان عبارت‌اند از:

1. ابو حامد غزالی: غزالی در بیانی کلی درباره وجوب امام گفته است: بدون شک، نظام دین، مطلوب و مقصود شارع است و از طرفی، نظام دین جز با امامی که از دستورهای وی اطاعت شود، پایدار و استوار نخواهد شد. نتیجه این دو مقدمه، وجوب نصب امام است. وی، در ادامه یادآور شده است که نظام دنیا، بدون امام، ثبات و استقرار نخواهد داشت و از طرفی، نظام دنیا در ثبات و استقرار نظام دین، ضرورت دارد و نظام دنیا، در رستگاری بشر و نیل به سعادت اخروی، امری ضروری است که مقصود همه پیامبران الهی بوده است. بر این اساس، امامت از ضروریات شریعت به شمار می‌رود.
2. سیف الدین آمدی: سیف الدین آمدی، درباره وجوب و فلسفه امامت یاد آور شده است که مقصود از اوامر و نواهی شرعی در موارد مختلف، از قبیل حدود و قصاص و جهاد و اظهار شعائر اسلامی در مراسم اعیاد و جمعه‌ها، همگی برای اصلاح امور معاش و معاد بشر بوده است و این غرض، بدون این که امامی مطاع، زمام امور جامعه اسلامی را عهده دار شود، تحقق نخواهد یافت. بر این اساس، نصب امام، از مهم‌ترین مصالح مسلمانان و برترین پایه‌های دین است.
3. قاضی عضدالدین ایجی: عضد الدین ایجی هم در ضرورت امامت، مطالبی را دنبال کرده است که با آنچه از آمدی نقل شد، تفاوت چندانی ندارد.
4. سعد الدین تفتازانی: تفتازانی، از اقامه حدود، پاسداری از مرزها، آماده‌سازی سپاهیان برای جهاد، امور مربوط به حفظ نظام و کیان اسلامی، به عنوان اهداف امامت یاد کرده است. وی، در جایی دیگر گفته است: در کتب فقهی ما آمده است که باید در جامعه اسلامی، امامی باشد که دین را احیا کند و سنت را بر پا دارد و از مظلومان دفاع کند و استیفای حقوق کند؛ یعنی حقوق عمومی را از کسانی که چنین حقوقی بر ذمه آنان است، دریافت و در مواضع شرعی آن مصرف کند.

با دقت در عبارت‌های یاد شده از مشاهیر متکلمان اشعریه، روشن می‌شود که دیدگاه آنان در ارتباط با امامت، با نظر متکلمان ماتریدی و معتزلی تفاوتی ندارد. آنان نیز امامت را صرفاً از جنبه عملی و اجرایی مطالعه کرده‌اند. نقش امام در جامعه اسلامی، نقش اجرایی و تنفیذی است؛ نه نقش عملی و ارشادی. وظیفه امام، این است که احکام و حدود اسلامی را در جامعه اجرا کند و امنیت و عدالت را در جامعه حاکم سازد. اطاعت از او نیز در این حوزه، واجب است، ولی او، رسالت رهبری فکری و علمی جامعه اسلامی را بر عهده ندارد و نیز تبیین معارف و احکام دینی، از وظایف او به شمار نمی‌رود.

وهابیت

محور بحث‌های کلامی وهابیت، مسئله توحید و شرک است و مسائل دیگر، نهایتاً در حد اشاره و به اجماع مطرح شده است. از بعضی عبارات ایشان بر می‌آید که وجوب امامت و خلافت، وجوب عقلی و نقلی است. از یک سو یک نیاز اجتماعی است که عقل به روشنی آن را درک می‌کند و از سوی دیگر، مورد اهتمام شریعت اسلام است.

شبهات مخالفان ضرورت وجود امام

بعد از بیان وجوه عقلی برای اثبات ضرورت امام و جانشین برای رسول خدا (ص)، نوبت به بررسی شبهات مخالفان ضرورت امامت می‌‌رسد در اینجا به مواردی اشاره می‌‌کنیم:

1. ایجاد نظم بدون وجود امام: کارکردهای امام به وسیله خود مردم قابل تحقق است یعنی مردم با آن مقدار از آگاهی‌هایی که از دین دارند و نیز اصول مسلم و پذیرفته شده عقلایی می‌‌توانند برای خود یک زندگی دینی و عرفی را تحقق بخشند بدون نیاز به امام و خلیفه به عنوان زعیم و رهبر دینی. مانند مردمی که خارج از تبعیت حکومت مرکزی به صورت قبیله‌ای زندگی منظم و منسجمی را دارند. پاسخ: با آنچه در شئون امامت در مباحث دیگر گفته شد معلوم می‌‌گردد که واگذاری شئون و مسؤولیت‌های امام- که تنها یکی از آنها ایجاد نظم است- به افراد جامعه چیزی غیر از تشتت و هرج و مرج در پی نخواهد داشت. و در صورت توافق بر فردی به عنوان زعیم و رهبر در برخی از طوایف و قبائل، در مقام عمل مطابقت کارها با احکام شرع نادیده گرفته می‌‌شود. علاوه بر این که تجربه نشان داده است زمانی که حکومت مرکزی از اقتدار لازم برخوردار نباشد نظم و انظباط گفته شده نیز به کلی از بین خواهد رفت.
2. عدم دسترسی مردم به امام: دسترسی عموم مردم به پیشوای امت اسلامی مقدور نیست بنابراین نصب امامی که وقت نیاز نمی‌توان به او مراجعه کرد نمی‌تواند مصداق کار واجب و ضروری تلقی شود. پاسخ: روش عقلا و اداره کارهای مربوط به شئون زندگی عادی دخالت مستقیم مدیران در تمام کارها نیست بلکه هر مدیر با برنامه‌ریزی و نظارت بر اجرا و به‌کارگیری افراد شایسته در امر اجرا و نظارت اقدام می‌‌کند و زعیم امت اسلامی نیز این گونه است یعنی امامت متوقف بر دخالت مستقیم و بدون واسطه نیست.
3. عدم تحقق شرائط امامت: امامت و زعامت امت اسلامی به عنوان خلافت و جانشینی از رسول خدا (ص) دارای شرائط و خصوصیاتی است که در بیشتر زمان‌ها فرد واجد همه آن شرائط، یافت نمی‌شود در نتیجه وجوب نصب امام از مصادیق تکلیف بما لا یطاق محسوب می‌‌گردد. پاسخ: هر تکلیفی عقلاً مشروط به قدرت است و هر مقدار از شرائط که احراز نشود نسبت به آن، تکلیف از عهده برداشته می‌‌شود. علاوه بر اینکه اشکال بر گروهی وارد است که نصب امام را واجب شرعی بر امت می‌‌دانند. اما بنابر اینکه نصب امام فعل خداوند باشد این اشکال از اساس ساقط است.
4. امامت و خاتمیت در بحث خاتمیت رشد و بلوغ فکری مردم حکمت بی نیازی از شریعت جدید شمرده شده است. حال ممکن است این سوال مطرح شود که بلوغ فکری می‌‌تواند سبب بی نیازی از امام و خلیفه باشد یعنی مؤمنان خود می‌‌توانند نیازهای دینی فردی و اجتماعی را از قرآن و سنت پیامبر (ص) برطرف کنند و دیگر چه احتیاجی به امام و جانشین رسول خدا (ص) است؟ پاسخ: این سوال ناشی از خلط بین ختم نبوت و ختم دیانت است. توضیح مطلب این که ختم نبوت به معنای پایان یافتن شأنی است از شئون پیامبر یعنی دریافت وحی و شریعت برای ابلاغ به مردم. اما به اتفاق امت اسلامی رسول خدا (ص) شئون دیگری غیر از دریافت وحی داشتند مانند: تبیین و توضیح معارف و احکام به دلیل آیه کریمه ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾. و تولی امور و مدیریت و هدایت امت به دلیل آیه کریمه ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾.

این کارها و مسؤولیت‌ها مستمر است و تعطیل پذیر و قابل اهمال نیست و از سوی دیگر برای رهایی از هرج و مرج و انحراف از موازین و مقررات دینی، متصدی معین و واجد خصوصیات و شرائطی را لازم دارد که از او به امام امت اسلامی تعبیر می‌‌شود.

با این بیان معلوم شد که امامت نه تنها با خاتمیت تناقی ندارد بلکه مکمل معنای خاتمیت است. یعنی با وجود امام و جانشین رسول خدا (ص) و انجام دادن وظائفی که بر عهده آن حضرت (ص) در امر هدایت امت بود ختم رسالت معنای درست و معقولی می‌‌یابد.

بلوغ فکری مردم در دوران رسالت پیامبر اسلام (ص) نیز به این معناست که بعد از رسول خدا (ص) دیگر نیازی به پیامبر و شریعت دیگری ندارند و همان دین و شریعت برای هدایت و سعادت آنان کافی است اما این مطلب نیاز به جانشین رسول خدا در اجرای دستورات دین اسلام را نفی نمی‌کند. بلکه همان گونه که گفته شد امامت مکمل ختم رسالت است و امت به این استعداد و قوت رسیده‌اند که در زمان بعد از رسول خدا (ص) بتوانند برای رسیدن به سعادت و کمال از وجود امام بهره ببرند.

جستارهای وابسته

• هدایت
• ولایت (ولایت تکوینی؛ ولایت تشریعی؛ ولایت امر)
• خلافت
• شهادت
• ملک
• حکم
• وراثت (وراثت زمین؛ وراثت کتاب)
• حجت
• تمکین فی الارض
• امت وسط
• اصطفا
• اجتبا
• امامت در قرآن
• آیات امامت
• امامت در حدیث
• امامت در کلام اسلامی
• امامت در فلسفه اسلامی
• امامت در عرفان اسلامی
• امامت از دیدگاه برون‌دینی
• امامت امامان دوازده‌گانه
• شؤون امام
• صفات امام
• راه تعیین امام
• امامان دوازده‌گانه
• امامت امام على
• امامت امام حسن مجتبى
• امامت امام حسين
• امامت امام سجاد
• امامت امام باقر
• امامت امام صادق
• امامت امام كاظم
• امامت امام رضا
• امامت امام جواد
• امامت امام هادى
• امامت امام حسن عسکری
• امامت امام مهدى
• امامان از اهل بیت پیامبر خاتم

منابع

1. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۲
2. اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
3. ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «امامت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
4. ربانی گلپایگانی، علی، امامت در بینش اسلامی
5. ربانی گلپایگانی، علی، فلسفه امامت از دید متکلمان اسلامی
6. ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی ج۲
7. ربانی گلپایگانی، علی، قاعده لطف و وجوب امامت
8. ربانی گلپایگانی، علی، خلافت و امامت در کلام اسلامی
9. ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیة
10. رضایی، عبدالکریم، امامت‌پژوهی
11. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
12. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
13. الله‌بداشتی، علی، ضرورت امامت و مسئولیت نصب امام از نگاه ابن‌میثم‌بحرانی
14. شریعتی سبزواری، محمد باقر، امامت و رهبری در نگاه عقل و دین
15. فرمانیان، مهدی، آشنایی با فرق تشیع
16. فرمانیان، مهدی، آشنایی با فرق تسنن
17. جمعی از نویسندگان، معارف کلامی شیعه
18. حائری یزدی، مهدی، حکمت و حکومت
19. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
20. علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱