فراگیر شدن ظلم و فساد: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۵ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۷:۵۳

برخی از روایات^[۱] در مورد ظهور امام زمان(ع) حکایت از آن دارد، قبل از ظهور آن حضرت جهان از فساد و تباهی پر خواهد شد و به برکت ظهور آن حضرت، سرتاسر جهان از عدالت پر می‌شود.^[۲] پندار برخی بر این است که در روایات چنین آمده است: "هرگاه دنیا پر از ظلم شد، مهدی خواهد آمد"، در حالی که این تصور غلط است و هرگز روایات چنین چیزی نفرموده، آنچه در روایات آمده این است: "خداوند به ظهور حضرت مهدی(ع)، زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، پس از آنکه پر از ظلم و جور شده است"^[۳]^[۴]

مقدمه

فساد به معنای تباهی و ضد آن صلاح است و به معنای خارج شدن از حد اعتدال نیز معنا کرده اند.^[۵] فساد و تباهی هم در شخص امکان بروز دارد و هم در جامعه، فساد شخصی موجب خروج شخص از حد ‌اعتدال می‌شود و فساد اجتماعی خارج شدن جامعه از حد اعتدال را در پی دارد و هرچه از زمان غیبت امام زمان(ع) دور می‌شویم این فساد ظهور بیشتری پیدا می‌کند.^[۶]
معنای فراگیر شدن فساد و ظلم و ستم این است که بدی‌‌ها بر خوبی‌ها و ضد ارزش‌ها بر ارزش‌ها غلبه یابد و شعله آتش فتنه، دامن همه را بگیرد و جامعه‌ انسانی در باتلاق فساد فرو رود که یکی از مهم‌ ترین مظاهر این فساد گسترش حاکمیت استکبار و محرومیت و ضعیف شدن اهل دین است^[۷].^[۸] فراگیر شدن ظلم و فساد آن است که هر یک از سعید، شقی، گروه حق و باطل، به اوج کار خود می‌رسند، ستم کاران به نهایت ستم کاری و صالحان در نهایت مظلومیت و استضعاف^[۹].^[۱۰]
منشأ این ظلم و فساد اعمال و رفتار ناشایست و انتخاب غیر صحیح خود مردم است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ﴾.^[۱۱]»^[۱۲] فراگیر شدن فساد، و ظلم و ستم از نشانه‌های قبل از ظهور است چنانچه فراگیر شدن عدالت از نشانه‌های اصلی حکومت حضرت مهدی است. این فراگیر شدن ظلم و فساد^[۱۳] در حقیقت تشبیه است نه شرطیّت و علیّت، یعنی علت تامّه برای ظهور نیست^[۱۴] بلکه نشانۀ قبل از ظهور است که به دنبال آن ظهور صورت می‌گیرد.^[۱۵]

دو دیدگاه دربارۀ فراگیر شدن ظلم

مراد از گسترش و فراگیر شدن ظلم در آخر الزمان و پیش از ظهور چیست؟

(پرسمان مهدویت)

دربارۀ مفهوم و چیستی فراگیر شدن ظلم و ستم در آخرالزمان دو معنا و دیدگاه اصلی و مهم وجود دارد:

فراگیر شدن ظلم و ستم به معنای غالبیت: طبق این دیدگاه، در آستانۀ ظهور، ظلم و ستم در جهان غالب شده و چهرۀ جهان، چهرۀ ظلم و ستم خواهد بود.^[۱۶] در روایات به فراگیر شدن ظلم و ستم نیز در میان مردم اشاره شده است، البته فراگیر شدن ظلم و ستم نه ظالم و ستمگر.^[۱۷] طبق این دیدگاه، فراگیر شدن ظلم و فساد آن است که هر یک از سعید، شقی، گروه حق و باطل، به اوج کار خود می‌رسند، ستمکاران به نهایت ستمکاری و صالحان در نهایت مظلومیت و استضعاف.^[۱۸]
فراگیر شدن ظلم و ستم به معنای کامل و تمام: گروهی قائلند فراگیر شدن ظلم و ستم در جهان به طور کامل و تمام صورت می‌پذیرد و جهان به صورت یک پارچه پر از ظلم و ستم خواهد شد و از صلاح و رستگاری هیچ خبری نیست.^[۱۹]

البته دیدگاه صحیح همان دیدگاه اول است.^[۲۰]

انتظار مذهب شیوع فساد

آیا انتظار مذهب شیوع فساد است؟

(پرسمان مهدویت)

برداشتی اشتباه از روایات

برخی ناآشنایان به اندیشۀ ژرف مهدویت از بعضی روایت‌ها چنین برداشت کرده‌اند که کثرت ظلم و فساد زمینه‌ساز ظهور منجی و سبب تسریع در آن خواهد شد و بین فراوانی ظلم و ستم با ظهور امام زمان (ع)، رابطه‌ای تمام وجود دارد که هر چه ظلم بیش‌تر شود، ظهور نزدیک‌تر می‌گردد و لذا حق‌طلبی و اصلاح، امری بر خلاف ظهور است^[۲۱]. برخی از روایات هم موجب چنین برداشتی شده است مانند: امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «یازدهمین از فرزندان من، مهدی است؛ کسی که زمین را از عدل و داد پر می‌کند؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده است»^[۲۲]؛ امام حسین (ع) می‌فرماید: «اگر از دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند، آن روز را طولانی کند، تا مردی از فرزندان من قیام کند و زمین را از عدل و داد پر کند، پس از آنکه از ستم و بیداد پر شده باشد»^[۲۳].

علامت ظهور بودن شیوع فساد نه علت بودن

این باور که باید به شیوع ظلم کمک کرد، از این پندار ناشی بوده که شیوع ظلم، علتِ ظهور است؛ در حالی که علّت ظهور آماده بودن مقدّمات ظهور است. برای اینکه تفکیک میان مفهوم علامتِ شی و علّت شی بهتر مشخّص شود می‌‌توان از این تمثیل استفاده کرد، فرض کنید در یک ایستگاه قطار، تابلویی درست کرده‌اند که یک دقیقه قبل از ورود هر قطار به ایستگاه، آمدن آن را اعلام می‌‌کند و البتّه بعد از این اعلام، قطار می‌‌آید. در اینجا این اعلام، علامت آمدن قطار است نه علت آمدن قطار و اگر ما بخواهیم به آمدن قطار کمک کنیم، باید به موتور محرّک قطار بیندیشیم، نه به دست کاری کردن در تابلوِ مذکور. ما هر قدر تابلو را تغییر دهیم، به خودی خود تأثیری در آمدن قطار ندارد. بحث شیوع ظلم نیز اینگونه است. مثلاً از علامت‌های ظهور آمدن دجال است و همان طور که معنا ندارد برای تعجیل در ظهور، بگردیم یک نفر به نام دجال بیابیم و از او حمایت کنیم که اقدامات خاصی را انجام دهد، به همین ترتیب معنا ندارد برای تعجیل در ظهور، به افزایش ظلم بپردازیم^[۲۴].
علاوه بر اینکه، فراگیری ظلم و ستم پیش از ظهور حضرت مهدی (ع)، از علائم حتمی ظهور نیست و نهایت حرفی که می‌توان زد، این است که ظهور امام زمان (ع) با فراگیری ظلم و ستم، مقارن است. بنابراین، شرط قرار دادن ظلم برای ظهور، امر صحیحی نیست^[۲۵].

چیستی فراگیری ظلم

اما پیرامون مفهوم و چیستی فراگیری ظلم و ستم دو دیدگاه اصلی مطرح است:

فراگیری ظلم و ستم به معنای غالبیت: طبق این دیدگاه، در کنار غالب بودن ظلم و ستم، صلاح و رستگاری نیز در میان مردم مطرح است. نکتۀ قابل ذکر اینکه در روایات به فراگیری ظلم و ستم خبر داده شده نه فراگیری ظالم و ستمگر. با این نگاه، اگر در جهان یک ظالم بود و از او ظلم‌های متعدد و متنوع سر زند و بقیۀ مردم، مظلوم و ستمدیده باشند، باز مصداق «ملئت ظلماً و جوراً» تحقق پیدا خواهد کرد.
فراگیری ظلم و ستم به معنای کامل و تمام: جهان به صورت یک پارچه پر از ظلم و ستم خواهد شد و از صلاح و رستگاری هیچ خبری نیست^[۲۶].

پرشدن زمین از ظلم و ستم، هرگز به معنای آن نیست که همۀ افراد باید اهل ظلم و فساد باشند بلکه ممکن است عده‌ای ظلم کنند و ظلم آنان، نقاط فراوانی از زمین را بگیرد و در همه جا گسترده شود. مثلا برای آن که یک اتاق مملو از دود سیگار شود، لازم نیست همه افرادِ داخل اتاق سیگار بکشند. علاوه بر اینکه فراگیری ظلم، امری نسبی و کنایی است و مراد از آن، شیوع ظلم است، به گونه‌ای که جریان عدالت به چشم نمی‌آید، نه اینکه هیچ عدالتی نباشد^[۲۷].

شیوع فساد خلاف مبانی دینی

با توجه به اصول و مبانی دینی، هیچ کس در هیچ زمانی حق ندارد به هیچ بهانه‌ای دست به اباحی گری زده و از دستورات دینی تخلف کند. روایاتی که از فراگیر شدن ظلم و فساد سخن می‌‌گویند در حقیقت شرایط سیاسی و اجتماعی جهان را در آستانۀ ظهور ترسیم می‌‌کنند. علما که دربارۀ وظایف و تکالیف منتظران در زمان غیبت، کتاب‏‌های مستقلی نوشته‌اند هیچ‏‌گاه پرکردن جهان از فساد و تباهی را به عنوان وظیفۀ منتظران در زمان غیبت، ندانسته‌اند. مسلمانان موظف به مبارزه با بی‌عدالتی، رعایت عدالت در مناسبات فردی و اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر، پرهیزکاری و ترک گناهان، انجام اعمال شایسته و همکاری در کارهای نیک هستند و اگر غیر از این بود، اسلام دستور می‌داد، در آن مقطع زمانی محرمات را مرتکب شده و واجبات را ترک کنید. از طرفی وجود جبهۀ صالحان در آستانۀ ظهور که روایات زیادی وجود آنان را تأیید می‌‌کند و حتی اشاره شده که حضرت حجت (ع) با کمک آنان قیام اصلاحی خویش را انجام می‌‌دهد، دلیلی محکم است که ظلم و فساد، همگانی نیست چون یاران امام زمان (ع) پیش از ظهور حضرت، در آن جامعه رشد کرده و تربیت می‌‌یابند و اگر در جامعۀ عصر ظهور، ظلم و ستم، همه جای عالم را فرا گرفته باشد، بستر و زمینه‌های مناسب رشد و تربیت از بین خواهد رفت و دیگر پرورش یاران حضرت ممکن نمی‌شود^[۲۸].
از طرفی در صورت رضایت و مشارکت در ظلم و گناه، چه تفاوتی میان به اصطلاح منتظران و افراد آلوده به معاصی و وجود خواهد داشت؟ و امام با افرادی که در سیاهی‌ها و ظلمت‌های عصر غیبت مشارکت جسته‌اند، چگونه برخورد خواهد کرد؟ بدیهی است حضرت برای کوتاه کردن دست فاسدان و برچیدن بساط محرمات الهی و فسادگری و اصلاح انسان‏‌ها و جوامع، قیام می‏‌کند و انقلاب مهدی، برای درهم کوبیدن و حذف آنان صورت می‏‌گیرد^[۲۹].
جالب آنکه این نوع نگاه به مسألۀ انتظار و ظهور امام مهدی (ع)، امری نوظهور بوده، در هیچ یک از ادوار تاریخی به آن اشاره نشده است؛ از این رو چنین برداشتی، نوعی بدعت محسوب می‌شود که ناشی از شکست‌های اجتماعی مسلمانان و شیعیان در سده‌های اخیر در رویارویی با جریان تجدد و استعمار است؛ از این رو با رشد حرکت‌های اصلاحی و نهضت‌های سازنده اسلامی در قرن اخیر ـ و در رأس آنها انقلاب اسلامی ایران ـ گام‌هایی در جهت اصلاح این آسیب برداشته شده است^[۳۰].

نتیجه گیری

بنابراین، معلوم می‌‌شود همان طور که در جامعۀ بعد از ظهور، عدل و داد فراگیر می‌شود، در جامعۀ پیش از ظهور نیز ظلم و جور فراگیر خواهد شد؛ نه اینکه همه ظالم باشند. در هیچ یک از روایات، فراگیری ظلم و ستم، شرطی از شرایط ظهور دانسته نشده است؛ بلکه فراگیری ظلم و ستم، در واقع به نوعی، نهایت آمادگی و احساس نیاز شدید مردم به منجی را می‌رساند^[۳۱].

روایات دربارۀ فراگیر شدن ظلم و فساد و نکات آن

چرا با وجود فساد در جهان امام مهدی ظهور نمی‌کنند؟

(پرسمان مهدویت)

برخی از روایات^[۳۲] در مورد ظهور امام زمان (ع) حکایت از آن دارد، قبل از ظهور، جهان را فساد و تباهی فراخواهد گرفت و به برکت ظهور، سرتاسر جهان از عدالت پر می‌شود.^[۳۳] «کَمَا مُلِئَتْ‏ ظُلْماً وَ جَوْراً». در پاره‌ای از روایات یادآوری شده پیش از ظهور امام عصر(ع) حتی در جوامع اسلامی، فسق و فجور و انواع گناهان و زشتی‌ها رواج کامل خواهد یافت. مانند روایتی طولانی از امام صادق(ع) که فرمودند:^[۳۴] «هنگامی که ببینی ظلم و ستم، همه جا را فراگیرد، قرآن فرسوده و بدعت‌ها از روی هوا و هوس در مفاهیم آن آمده است...، افراد (به ظاهر) با ایمان سکوت اختیار کنند... وقتی ببینی همه این امور واقع شود، در چنین زمانی مراقب خویش باش و از خدا تقاضای نجات و رهایی از وضع ناهنجار کن که فرج نزدیک است».^[۳۵] و....^[۳۶]
پندار برخی بر این است که در روایات چنین آمده است: "هرگاه دنیا پر از ظلم شد، مهدی خواهد آمد"، در حالی که این تصور غلط است و هرگز روایات چنین چیزی نفرموده، آنچه در روایات آمده این است: «"يَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً"»؛ خداوند به ظهور حضرت مهدی (ع)، زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، پس از آنکه پر از ظلم و جور شده است.^[۳۷]^[۳۸]
بنابر حدیث فوق، هرگاه امام مهدی بیاید، زمین را پر از عدل و داد می‌کند، نه اینکه هرگاه پر از ظلم و جور شد، امام زمان خواهد آمد.^[۳۹] بهترین دلیل بر اینکه ظهور امام زمان در گرو فراوانی ظلم و فساد نیست، این است که اکنون ظلم و فساد و بی‌عدالتی همه جا را فرا گرفته است. اگر ظهور امام زمان در گرو فراگیر شدن ظلم و فساد در جهان باشد، سال‌ها پیش باید ظهور می‌کرد^[۴۰]. پس فساد هدف نیست، بلکه آمادگی هدف است. برخلاف آنچه بعضی تصور می‌کنند.^[۴۱]
از مجموع روایات، نوعی همسانی میان واژگان عدل و داد و ظلم و جور دیده می‌شود؛ یعنی همان طور که در جامعۀ بعد از ظهور، عدل و داد فراگیر و همه جانبه می‌شود، در جامعه پیش از ظهور نیز ظلم و جور فراگیر و همه جانبه خواهد شد؛ نه این که همه ظالم باشند.^[۴۲]

چیستی فراگیری فساد و منشأ آن

معنای فراگیر شدن فساد و ظلم و ستم این است که بدی‌‌ها بر خوبی‌ها و ضد ارزش‌ها بر ارزش‌ها غلبه یابد و شعله آتش فتنه، دامن همه را بگیرد و جامعه‌ انسانی در باتلاق فساد فرو رود که یکی از مهم‌ ترین مظاهر این فساد، گسترش حاکمیت استکبار و محرومیت و ضعیف شدن اهل دین است^[۴۳]. شهید مطهری می‌نویسند: "فراگیر شدن ظلم و فساد آن است که هر یک از سعید، شقی، گروه حق و باطل، به اوج کار خود می‌رسند، ستم کاران به نهایت ستم کاری و صالحان در نهایت مظلومیت و استضعاف^[۴۴].^[۴۵]
منشأ این ظلم و فساد اعمال و رفتار ناشایست و انتخاب غیر صحیح خود مردم است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ﴾.^[۴۶]»^[۴۷] فراگیر شدن فساد، و ظلم و ستم از نشانه‌های قبل از ظهور است چنانچه فراگیری عدالت از نشانه‌های اصلی حکومت حضرت مهدی است. این فراگیری ظلم و فساد^[۴۸] در حقیقت تشبیه است نه شرطیّت و علیّت، یعنی علت تامّه برای ظهور نیست^[۴۹] بلکه نشانۀ قبل از ظهور است که به دنبال آن ظهور صورت می‌گیرد.^[۵۰]
وظیفۀ هر امام، از سوی خداوند با توجه به زمان و محیط و مردم تعیین شده است. امام مهدی(ع) آخرین امام است و وظیفۀ او، فراگیر کردن عدالت و اسلام در سرتاسر جهان است؛ لذا زمان ظهور، وقتی خواهد بود که واقعاً مردم قابلیّت پذیرش را در خود ایجاد کنند و حضرت را بخواهند و تا آخر همراه باشند^[۵۱].

نتیجه‌گیری

بنابراین آنچه برای تسریع ظهور مصلح جهانی لازم است، وجود ظلم و فساد در سراسر زمین نیست، بلکه یک آمادگی و تشنگی لازم است، آمادگی جامعۀ انسانی برای پذیرش دولتی کاملاً حق‌گرا و ظلم‌ستیز، براساس فرمان‌های الهی^[۵۲]. البته نمی‌توان انکار کرد که افزایش ظلم و فساد یکی از علل آمادگی و تشنگی خواهد بود، چه اینکه وقتی مردم جهان ثمرۀ تلخ و شوم تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌ها را بچشند، ناراحت می‌شوند و در جستجوی یک طریق اصلاح و یافتن یک مصلح جهانی گام برمی‌دارند. و اینکه هستۀ اصلی زمینه برای ظهور، آمادگی و آگاهی از عواقب وضع نابسامان امروز دنیاست، نه اینکه وجود ظلم و فساد هدف اصلی باشد.^[۵۳]

پرسش مستقیم

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ ر.ک. ملاحم سید بن طاووس، ص۱۴۴، ۱۴۹
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ص۴۲۴: يَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً
↑ ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲
↑ راغب اصفهانی، مفردات، ماده فسد
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱
↑ ر.ک. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۳۴
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ سوره روم، آیه۴۱؛ «به خاطر دستاورد مردم، در خشکى و دریا فساد و تباهی آشکار شد».
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۷۵، ۴۱۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱.
↑ ر.ک.رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱
↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹
↑ ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶، رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱؛ تونه‌ایی، مجتبی، موعودنامه، ص ۵۳۴
↑ ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹
↑ ر.ک. نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷
↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ محمدی منفرد، بهروز، چلچراغ حکمت ج۱۰، ص۴۴-۴۷.
↑ «الْحَادِیَ‏ عَشَرَ مِنْ‏ وُلْدِی‏ هُوَ الْمَهْدِیُ‏ الَّذِی‏ یَمْلَأُ الْأَرْضَ‏ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ‏ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ کافی، ج۱، ح۷، باب فی الغیبه، ص۳۳۸.
↑ «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ‏ الْیَوْمَ‏ حَتَّی‏ یَخْرُجَ‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ وُلْدِی‏ فَیَمْلَأَهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ‏ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۱، باب ۳۰، ح۴.
↑ ر.ک: سوزنچی، حسین، مهدویت و انتظار در اندیشه شهید مطهری، ص ۷۴-۷۵؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹.
↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.
↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۹؛ نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.
↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹.
↑ ر.ک: محمدی منفرد، بهروز، چلچراغ حکمت ج۱۰، ص۴۴-۴۷؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹؛ کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص؟؟؟.
↑ ر.ک: کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص؟؟؟؛ میرتبار، سید محمد، آسیب‌شناسی جامعه منتظر، ص ۶۲-۶۶.
↑ ر.ک: میرتبار، سید محمد، آسیب‌شناسی جامعه منتظر، ص ۶۲-۶۶.
↑ ر.ک: نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.
↑ ر.ک. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۳۴۱؛ ملاحم سید بن طاووس، ص۱۴۴، ۱۴۹
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۵۶ تا ص ۲۶۰
↑ ر.ک. طاهری، حبیب الله، سیمای آفتاب، ص ۲۷۱ ـ ۲۷۵
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱؛ تونه‌ایی، مجتبی، موعودنامه، ص ۵۳۴؛ نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷
↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ص۴۲۴
↑ ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲
↑ ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲
↑ ر.ک. قرائتی، محسن، شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم، ص ۱۱۰ـ۱۱۱.
↑ ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲
↑ ر.ک. نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷
↑ ر.ک. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۳۴؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ سوره روم، آیه۴۱؛ «به خاطر دستاورد مردم، در خشکى و دریا فساد و تباهی آشکار شد.»
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۷۵، ۴۱۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱.
↑ ر.ک. ررضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱
↑ ر.ک: نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۲۳۹ ـ ۲۴۰.
↑ ر.ک: پژوهشگران مؤسسۀ آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۱۷۳ ـ ۱۷۴.
↑ ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[1] ر.ک. ملاحم سید بن طاووس، ص۱۴۴، ۱۴۹

[2] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[3] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ص۴۲۴: يَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً

[4] ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[5] راغب اصفهانی، مفردات، ماده فسد

[6] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱

[7] ر.ک. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۳۴

[8] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[9] ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶

[10] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[11] سوره روم، آیه۴۱؛ «به خاطر دستاورد مردم، در خشکى و دریا فساد و تباهی آشکار شد».

[12] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[13] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[14] ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۷۵، ۴۱۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱.

[15] ر.ک.رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[16] ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱

[17] ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹

[18] ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶، رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱؛ تونه‌ایی، مجتبی، موعودنامه، ص ۵۳۴

[19] ر.ک. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ج ۲، ص ۲۵۹

[20] ر.ک. نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷

[21] ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ محمدی منفرد، بهروز، چلچراغ حکمت ج۱۰، ص۴۴-۴۷.

[22] «الْحَادِیَ‏ عَشَرَ مِنْ‏ وُلْدِی‏ هُوَ الْمَهْدِیُ‏ الَّذِی‏ یَمْلَأُ الْأَرْضَ‏ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ‏ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ کافی، ج۱، ح۷، باب فی الغیبه، ص۳۳۸.

[23] «لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ‏ الْیَوْمَ‏ حَتَّی‏ یَخْرُجَ‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ وُلْدِی‏ فَیَمْلَأَهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ‏ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۱، باب ۳۰، ح۴.

[24] ر.ک: سوزنچی، حسین، مهدویت و انتظار در اندیشه شهید مطهری، ص ۷۴-۷۵؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹.

[25] ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.

[26] ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۹؛ نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.

[27] ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۵۶-۲۵۸؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹.

[28] ر.ک: محمدی منفرد، بهروز، چلچراغ حکمت ج۱۰، ص۴۴-۴۷؛ حاجی‌زاده، یدالله، وجه جمع فراگیر شدن ظلم و فساد در آستانه ظهور حضرت حجت با عدم جواز اباحی‌گری، ص ۲۶۸-۲۶۹؛ کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص؟؟؟.

[29] ر.ک: کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور، ص؟؟؟؛ میرتبار، سید محمد، آسیب‌شناسی جامعه منتظر، ص ۶۲-۶۶.

[30] ر.ک: میرتبار، سید محمد، آسیب‌شناسی جامعه منتظر، ص ۶۲-۶۶.

[31] ر.ک: نویسندگان، آفتاب مهر، ج۱، ص ۱۶۴-۱۶۷.

[32] ر.ک. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۳۴۱؛ ملاحم سید بن طاووس، ص۱۴۴، ۱۴۹

[33] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[34] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۵۶ تا ص ۲۶۰

[35] ر.ک. طاهری، حبیب الله، سیمای آفتاب، ص ۲۷۱ ـ ۲۷۵

[36] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۸۱ ـ ۹۱؛ تونه‌ایی، مجتبی، موعودنامه، ص ۵۳۴؛ نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷

[37] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ص۴۲۴

[38] ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[39] ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[40] ر.ک. قرائتی، محسن، شرایط ظهور از دیدگاه قرآن کریم، ص ۱۱۰ـ۱۱۱.

[41] ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[42] ر.ک. نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۷

[43] ر.ک. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۳۴؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[44] ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، ص۶۶

[45] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[46] سوره روم، آیه۴۱؛ «به خاطر دستاورد مردم، در خشکى و دریا فساد و تباهی آشکار شد.»

[47] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[48] ر.ک. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[49] ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۷۵، ۴۱۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱.

[50] ر.ک. ررضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص۸۱-۹۱

[51] ر.ک: نویسندگان کتاب آفتاب مهر، ج ۱، ص ۲۳۹ ـ ۲۴۰.

[52] ر.ک: پژوهشگران مؤسسۀ آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۱۷۳ ـ ۱۷۴.

[53] ر.ک. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت، ص۷۱-۷۲

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

@@ خط ۶۲: / خط ۶۲: @@
 == منابع ==
-{{فهرست منابع}}
+{{منابع}}
 * [[پرونده:000034.jpg|22px]] [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، [[مهدویت ۱ (کتاب)|'''مهدویت''']]
 * [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]