اثبات نصب الهی امام در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نصب الهی امام است. اثبات نصب الهی امام در کلام اسلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات نصب الهی امام در قرآن - اثبات نصب الهی امام در حدیث - اثبات نصب الهی امام در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

متکلمین امامیه، برای اثبات نصب الهی امام، با دلائل عقلی مانند: ضرورت اجتماعی و اجرای احکام و حدود اسلام، نیاز به تبیین دین در همه اعصار، نیاز دایمی به هدایت و لزوم تداوم امام، سیره مسلمین، مسئولیت تربیت نفوس، برهان لطف و دلائل نقلی مانند: آیه تطهیر، آیه تبلیغ، آیه ولایت، آیه اولی‌الامر، آیه ابتلا، آیه اکمال دین، حدیث غدیر، منزلت و دیگر دلائل روایی موجود در منابع شیعه و اهل سنت استدلال کرده‌اند.

مقدمه

در بحث امامت، میان شیعه و اهل سنت، بر سر انتصابی و انتخابی بودن امامت و خلافت بحث است. شیعه، معتقد به آن است که جانشینی پیامبر و خلافت و امامت مسلمین، مثل خود نبوت امری انتصابی و به امر خداوند و نصّ خاصّ است و بر این عقیده دلایل فراوان قرآنی و حدیثی و تاریخی دارد. امّا اهل سنت معتقد به انتخاب خلیفه از سوی مردم و اهل حلّ و عقد و نظر شورایند، هرچند به این اصل تنها دربارۀ خلیفۀ اوّل عقیده دارند، چون خلیفه دوم با نصب ابوبکر تعیین شد و خلیفه سوم با رأی شورای شش نفره و این آشفتگی، نشان بی‌پایه بودن نظریۀ انتخاب در امر امامت و خلافت را می‌رساند.

ادله عقلی نصب الهی امام

مقالهٔ اصلی: اثبات نصب الهی امام

اعتقاد شیعه امامیه این است که بر خداوند متعال لازم است پس از پیامبر (ص) امام را نصب کند و این مطلب با دلایل عقلی و نقلی ثابت می‌گردد. از جمله، هر دلیلی که بر وجوب فرستادن پیامبران بیان شده، بر نصب امام نیز دلالت می‌کند و غیر آن دلائل. دلایل عقلی بر وجوب نصب امام بر خداوند متعال بسیار است که به چند دلیل اشاره می‌شود:

اختلال نظام معاش و معاد

در تعریف امامت چنین آمده است: الإمامه استخلاف من الرّسول فی إقامه الدین و انتظام اُمور المسلمین علی طبق قوانین الإلهیّه؛ امامت یعنی جانشینی رسول خدا (ص) در برپایی دین و نظم امور مسلمانان طبق قوانین الهی» و با توجّه به این تعریف واضح است که حسن معاش و معاد و انتظام امور مسلمانان جز به اجتماع و تمدّن ـ که به کمک یکدیگر امور معاملات و احتیاج‌های دنیوی شان سامان پذیرد ـ تحقّق نخواهد یافت و محقّق شدن این انتظام، وابسته به قوانین عدل الهی است، در غیر این صورت هر کس به مقتضای خواهش‌های نفسانی، متعرّض اموال و ناموس دیگران خواهد شد و هرج و مرج بزرگی روی خواهد داد و در اندک زمانی، رشته نظام اجتماعی از هم خواهد گسیخت.

بسیار روشن است که قوانین و قواعد عادلانه شرع ـ که از جانب پروردگار عالم وضع شده ـ سبب و علّت بقای انسان‌ها و حفظ نظام آنهاست. اما این قوانین و قواعد شرعی، نیازمند قانون‌گذاری از جنس بشر است که از جانب خداوند بر خلق مبعوث شود و برای حفظ نظام انسان‌ها، قوانین شرع را برای آنها بیان کند که آن شخص، نبی و رسول خداست.

از سوی دیگر، قوانین شرع در هر عصری ـ تا زمان بقای شریعت آن پیامبر ـ محتاج به حافظ و مفسّر و مبیّن است، تا از خطا و خلل و تغییر و تحریف مصون بمانند، وگرنه همان لزوم اختلال نظام انسان‌ها ـ در امر معاش و معاد ـ همچنان به حال خود باقی خواهد ماند؛ زیرا علّت تامه حصول انتظام و بر طرف کننده هرج و مرج، خود آن قوانین الهی بوده است و همین سببِ وجوب برانگیختن نبی بر حق تعالی است، پس همین علّت - بدون هیچ تفاوتی - در حقِ وصی نیز باقی است، جز این که وجود نبی به منزله «علّتِ مُحْدِثه» برای آن قوانین الهی است، ولی وجود وصی، به منزله «علتِ مُبْقِیه» است و در نتیجه برای رفع اختلال نظام و بقای انسان‌ها، تفاوتیمیان وجوب مبعوث کردن کسی به منزله علت مُحْدِثه و نصب کسی به منزله علّت مُبْقِیه بر خدا نیست.

بی‌تردید ایجاد اختلال در واجبات، از جانب خداوند متعال علاوه بر دلایل نقلی، عقلاً نیز قبیح است، پس همان طور که بر خداوند، اخلال در اصل تکلیف و قوانین شرعی و نیز اخلال در مبعوث کردن نبی جایز نیست؛ (چون موجب اختلال نظام می‌شود) به همین دلیل، اخلال در نصب وصی نیز جایز نیست، و بلکه اختلال نظام بر اثر نصب نکردن وصی، شدیدتر و بیشتر است؛ زیرا پیامبر ما (ص) به نص قرآن کریم خاتم پیامبران است و بعد از او پیامبری نخواهد بود، و پس از ایشان تا قیام قیامت، باب نبوت مسدود خواهد بود، از این‌رو بر طرف کردن حاجت‌های دین و قوانین الهی و حفظ شریعت خاتم الانبیاء (ص) بیش از پیش ضرورت دارد.

ممکن است این اشکال مطرح شود که بعد از بعثت رسول خدا (ص) و اکمال دین به دست ایشان، با کمک و همیاری امت، دین محفوظ و مصون خواهد ماند و حاجتی به نصب وصی باقی نمی‌ماند! پاسخ این است که این کلام، بسیار سست و بی‌اساس است؛ زیرا ملاک و مناط دلیلی که ذکر شد، سبب و علّت بودن قوانین الهی در دفع اختلال نظام بود، از این‌رو تفویض حفظ آن به بندگان - با وجود جهل و خطای ایشان، و کثرت شهوت‌ها و انگیزه‌های نفسانی شان بر این ریاست عامه که نظیر نبوّت است و هر کسی تمنّای آن ریاست را دارد - خودش، اخلال گر دیگری برای نظام است؛ چون اگر حفظ این قوانین الهی - با کثرت و پیچیدگی‌اش - به همه بندگان واگذار شود، در این صورت - به سبب این که هر یک، قول دیگری را به خاطر اجتهادها و آرای آمیخته به هواهای نفسانی رد می‌کند - در اندک زمانی موجب اختلال نظام و از بین رفتن قوانین شرع و دین می‌شود که آن نیز موجب از میان رفتن اصل شریعت نبوی خواهد شد.

واضح است که تفویض این قواعد و قوانین شرعی به اشخاص نامعین، عین اختلال نظام و هرج و مرج است؛ زیرا که این افراد غیر معین، به مقتضای عدم تعیین بر هر یک از مکلفین علی البدلیّه صدق می‌کند و هر یک به مقتضای شهوت‌های نفسانی، طالب این ریاست عامه الهی خواهند بود و عقلاً جایز است که هر یک برای به‌دست آوردن این ولایت عامه - که نزد عُقَلا از تمام لذات با ارزش‌تر است - به نزاع و مخاصمه برخیزند و یا برخی بر برخی دیگر به ظلم و ستم چیره شوند که این هم موجب خروج این سلطنت از سلطنت شرعی و قوانین و قواعد الهی می‌شود.

اگر این اشکال مطرح شود که عدالت جماعتی از امت، مانع از چیرگی و غلبه و اجحاف در اصل انعقاد خلافت و امامت می‌شود. در پاسخ باید گفت: این کلام نیز دور از علم و قواعد عقلی است؛ زیرا بحث ما بر پایه برهان عقلی و حکومت عقلی استوار است، و عدالت برخی از مردم، مانع از جواز و امکانِ غلبه و چیرگی و فساد، بلکه وقوع آن، نخواهد بود. بلی تنها عصمت - به حسب عقل - مانع از آن است که البته امت راهی به عصمت ندارند، مگر آنکه معیِّن از سوی خدای تعالی باشد.

نتیجه اینکه اگر تفویض این قواعد و قوانین شرعی به کسانی باشد که از جانب خداوند معیّن شده‌اند، در این صورت مقصود و مطلوب ما ثابت می‌شود که نصب امام بر خداوند متعال واجب است چنان که گفتیم: أنّ الواجب علی الله سبحانه نصب الحافظ و الولی والخلیفه و الإمام، دفعا لاختلال النظام.

باید توجّه داشت که لازمه این برهان آن است، کسی که از جانب خداوند برای این امر مهم منصوب شده باید کسی باشد که بعد از نبی، افضل و ارجح و اعلم و اولی از غیر نبی (یعنی از بقیه امت) باشد؛ زیرا اگر آن شخص معیّن، مرجوح و پایین‌تر از باقی امت باشد، ترجیح مرجوح بر راجح لازم می‌آید. و اگر مساوی باشد، ترجیح بلامرجّح لازم آید که هر دو باطل و قبیح است.

پس از محال بودن صدور قبیح از جانب خداوند تعالی و محال بودن اخلال به واجبات از حق تعالی، مدّعا و مطلوب ما یعنی: وجوب نصب اعلم و اولی از غیر، بر خداوند متعال، ثابت می‌شود چنان که گفتیم: یجب علی الله تعالی نصب من هو أعلم و أولی من اُمّه النبی (ص) لحفظ نوامیس الشرعیه و القواعد الإلهیّه.

لازمه دیگر این برهان آن است که ولیِ حافظِ معیّنِ از جانب خداوند باید از هر خطا و لغزشی معصوم باشد، در غیر این صورت، برای او خطا و شبهه و سهو در هر یک از قوانین شرعی و قواعد الهی جایز خواهد بود، چنانکه در مجموع قوانین شرعی، عقل آن را تجویز خواهد کرد و در این صورت خلاف مقصود الهی لازم خواهد آمد که همان بقای قواعد و قوانین الهی برای دفع اختلال نظام بندگان در امر معاش و معاد ایشان است و چیزی مانع این تجویز عقلی نخواهد بود مگر اینکه ملتزم به عصمت آن «ولیِّ» حافظ مأمون از جانب خداوند باشیم.

همچنین لازمه دیگر این برهان آن است که «ولیِّ» حافظِ از جانب خداوند، باید صاحب معجزات و آیات بیّنات باشد تا اگر کسی از ارباب ملل و ادیان با او در امور دین رو در رو شود و در اثبات حقانیت این قواعد شرعی، از او معجزه بخواهند، از عهده اجرای آن بر آید، وگرنه در اثبات دین، شکست خورده و محکوم خواهد شد و آن موجب از میان رفتن اصل دین می‌گردد، چنان که خلفای غاصب هر گاه گرفتار می‌شدند، عبارت لولا عَلِىٌّ لَّهَلَكَ عُمَرٌ ستّار عیوب و کاشف کروب ایشان بود و با این عبارت، به پوشاندن نافهمی و ضلالت خود می‌پرداختند.

اغراء به قبیح و منکرات!

اگر امامت و خلافت از جانب خداوند نباشد باید بگوییم: - العیاذ بالله - حق تعالی امت را به کارهای ناپسند و قبیح و شرور و منکرات، اغراء نموده و حجّت را بر بندگانش تمام نکرده است! زیرا خداوند عالم به مقتضای حکمت و مصلحت در بندگانش غرور و شهوت و میل به سوی کارهای ناپسند قرار داده است و بندگان نیز بر حسب طبیعت و جبلّت خویش، از انجام دادن طاعات و تحمّل مشقّت تکالیف عبادی - که خداوند بر بندگانش واجب فرموده - گریزان هستند! عقل نیز به تنهایی در این زمینه راهگشا نیست، و نمی‌تواند مستقلا بدون مؤیّد و موکّد الهی در انزجار بندگان کافی باشد بلکه انگیزه‌های شهوانی در بیشتر بندگان غالب بر انگیزه‌های عقلی است.

پس اگر خداوند سبحان کسی را از جانب خود بر بندگانش نگمارد تا آنان را از نواهی باز دارد و به تکالیف واجبش فرا خواند، مکلّفین بر طبق طبیعت انسانی شان از انجام دادن طاعات دست کشیده و به سوی منکرات و شهوات کشیده می‌شوند، و در حقیقت حق تعالی آنها را ترغیب و تحریص و اغراء نموده بر آنچه در طبیعت و جبلّت شان وجود دارد، خصوصا که در بیشتر بندگان، انگیزه‌های عقلی روز به روز در تنزّل و نابودی است؛ از این‌رو محقّقین از علماء، انگیزه‌ها و دلایل عقلی را مجرّد ألطاف در دلایل سمعی می‌دانند، (یعنی مؤکّد است، نه آنکه سبب انزجار مکلفین باشد) بلکه آنچه بیشتر دخالت و تأثیر در انزجار دارد همان مؤکّد قاهر الهی است که انبیاء و حجج الهی (ع) می‌باشند. در این صورت، زبان عذر بندگان در مقام مؤاخذه گویا خواهد شد که: خداوندا! انگیزه‌های شهوانی را به مقتضای حکمتت در طبیعت و فطرت ما قرار دادی و ما را به حال خود وا گذاشتی، و برای ما هادی و راهنمایی که ما را به تکالیف دشوار وادارد و از ارتکاب معاصی و فجور منع کند، تعیین نفرمودی، با آنکه به ضعف عقول و کاستیِ استعداد ما، در انجام دادن این گونه تکالیف آگاه بودی!

چه بسا در صورت عدم نصب امام توسط خداوند عذر ایشان موجّه و حجت الهی ناتمام خواهد بود؛ البته این هر دو لازم (یعنی اغراء مکلّفین به قبایح و شهوات و منکرات، و ناتمام بودن حجت الهی بر بندگان) عقلاً و شرعاً باطل است؛ زیرا «اغراء و واداشتن بندگان بر کارهای زشت» و «مجازات آنان بدون اتمام حجت» قبیح است، و افعال حق تعالی از هر امر قبیحی منزّه است.

خداوند در این باره فرموده است: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾ و نیز فرمود: ﴿فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ﴾.

اگر اشکال شود که عقل به تنهایی در منع هر دو لازم، کافی است و به سبب آن اتمام حجت خواهد شد، «ولولاه لم یتمّ الحجه فی أصل المعرفه» در پاسخ می‌گوییم: این اشکال مردود است؛ زیرا هر چند عقل به تنهایی در عدم لزوم اغراء و اتمام حجت کافی است، لکن نه مطلقا بلکه در صورتی که آمیخته به انگیزه‌های شهوانی نباشد، و جایی برای غلبه انگیزه‌های نفسانی باقی نماند، مانند: معرفت الله و شکر منعم و کفر آن. اما در اعمال فرعی و تکالیف شاقه فروع دین از قبیل انجام طاعات مثل نماز و روزه و حج و جهاد و اعطای حقوق مالی مانند خمس و زکات و انفال و ادای حق الناس و نیز در ترک محرّمات مثل ترک زنا و لواط و دروغ و تهمت و... اموری می‌باشند که انگیزه‌های شهوانی و تمایلات نفسانی در غالب مردمان بر انگیزه‌های عقلی غلبه دارد، و آن بدون مؤکّد الهی صورت نخواهد پذیرفت، از این‌رو حق تعالی فرموده است: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾.

هر چند که حکم عقل در مقام معرفت بی‌اثر نیست، با این حال، حق تعالی فرموده که ارسال رسل برای اتمام حجت بر خلق لازم است تا زبان معذرت خلق بر خداوند متعال بسته شود.

و اگر این اشکال مطرح شود که وجود انبیا و رسولان در منع و پیشگیری این دو لازم (عدم اغراء و اتمام حجت) کافی است؛ زیرا که با وجود انبیا حجت تمام و تأکید الهی نیز حاصل خواهد شد، پس دیگر احتیاجی به نصب وصی نخواهد بود. در جواب باید گفت: علّت احتیاج به مؤکّد الهی، پیشگیری از غلبه شهوت نفسانی و ضعف نفوس بندگان در مقام اطاعت و انزجار است و تا این علت در خلق از میان نرفته است، حاجت به سوی مؤکّد الهی همچنان به حال خود باقی است. پس حتما یا باید وجود انبیاء در میان خلق مستمر باشد، و یا اوصیا و خلفایی برای ایشان وجود داشته باشند تا اغراء به قبیح نشود و بر خلق اتمام حجت شود.

پس از اتمام حجت، اگرخلق بنای سرکشی داشته باشند و انبیا و حجج را اطاعت نکنند، راه عذری برای شان باقی نخواهد ماند و زبان معذرت شان بسته خواهد شد، هر چند که بسیاری از بندگان با وجود حجت‌های آشکار خدا، باز مخالفت و سرکشی می‌کنند لکن هدف، تاکّد و اتمام حجت خداوند بر خلایق و عدم اغراء ایشان به قبایح و منکرات و سدّ راه معذرت آنهاست.

قاعده لطف

همچنین ببینید: قاعده لطف

کلمه «لطف» در لغت معانی فراوانی دارد مانند: نرمی در کار و کردار، مدارا، خوش رفتاری، مودّت، نیکویی و نیکو کرداری، نازکی، چیزی که حواس درکش نتوانند، و هدیه از سر محبّت.

لطف در اصطلاح علم کلام، چیزی است که مکلّف را به طاعت نزدیک‌تر می‌کند و از معصیت دورتر می‌سازد به شرط آنکه از وسایل انجام کار نباشد، و به اضطرار نیز نرسد. نصب کردن امام مانند ارسال پیامبر، لطف نسبت به خلق است. از طرف دیگر از منظر عقل، لطف بر حق تعالی لازم و واجب است.

خداوندِ حکیم تمام اموری را که برای رسیدن انسان به هدف آفرینش لازم است باید در اختیار او قرار دهد. از جمله این امور، بعثت پیامبران و نصب امام معصوم است، پس لازم است که خداوند، کسی را به رسالت بفرستد، و در زمانی که رسول نیست، جانشین و امامی را به جای او نصب کند تا خلق، یله و رها به حال خود نباشند و از بیهودگی و پوچی نجات یابند و در جهت رسیدن به هدف خلقت تلاش کنند، در غیر این صورت لازم می‌آید که خداوند نقض غرض کرده باشد و این کار از حکیم، قبیح و صدورش محال است.

به بیان دیگر، همان‌طور که خداوند تعالی به لطفش، پیامبران و رسولان را برگزید تا بندگان را از جهل و انحراف برهانند و راه سعادت و بندگی را به آنان نشان دهند و حجت را بر آنان تمام کنند، به همان دلیل (یعنی لطف الهی ایجاب می‌کند که) باید بعد از پیامبران برای شریعت و آئین آنها، امامی بگمارد که از تمام خلق افضل باشد و نسبت به حقایق دین از همه داناتر باشد تا نفوسی را که تکمیل نشده‌اند کامل گرداند، و احکامی را که تشریع شده ولی به عللی به مردم ابلاغ نشده، تبلیغ کند و نیز افرادی را که در زمان آن پیامبر تولّد نیافته و بعدها به دنیا آمده‌اند، تربیت نماید و به شاهراه هدایت برساند.

پس بر خداوند - تبارک و تعالی - لازم است که برای تکمیل نفوس، کسی را انتخاب کند که با بیان خود، شریعت را آشکار کند و شبهات ملحدان را دفع نماید و عالَم جهل را به نور علم منوّر سازد و معارف و اسرار دین را برای نفس‌های مستعدْ، روشن گرداند و نیز با شمشیر، دشمنان دین را دفع نماید و با دست و زبان و اخلاق الهی خود، کجی‌ها را راست و کاستی‌ها را برطرف کند.

عبدالرزاق لاهیجی، می‌نویسد: «جمهور فرقه امامیه برآنند که واجب است نصب امام بر خدای تعالی عقلاً و تقریر دلیل بر مذهب امامیه آن است که گوئیم: هیچ شک نیست که در زمانی که پیغمبری موجود نباشد و امکان وجود پیغمبری نیز نباشد به‌سبب ختم نبوت و امت مکلف باشند به تکلیفات شرعیه زیاده بر تکالیف عقلیه به‌تخصیص تکالیفاتی که موجب اجتماع ناس و کثرت و ازدحام مردم باشند، مانند اقامت جمعه و سد سرحدهای بلاد اسلام و تجهیز جیوش و عساکر برای جهاد و دفع اعدای دین و امثال این که همه اهل اسلام متفقند بر وجوب آن، ولامحاله مظنه وقوع فتن و آشوب و منازعه و مخاصمه و محاسده است. هر آینه، وجود امام به معنی مذکور ریاست در امور دین و دنیا لطف است مر مکلفین را... بلکه عقل جازم است به اینکه سد مفاسد امور معاش نتواند شد؛ مگر به وجود سلطانی قاهر عادل».

علمای شیعه بر اساس این دو مقدمه؛ یعنی:

1. وجود سلطان قاهر عادل، برای زندگی اجتماعی بشر و نظام جامعه، لازم است؛
2. لطف، بر خداوند واجب است.

در پی تبیین و اثبات سه دیدگاه بوده‌اند:

1. ریاست و فرمانروایی برای جامعه بشری لازم و ضروری است؛
2. عقل به این، ضرورت، حکم می‌کند؛
3. نصب و تعیین امام، بر خداوند لازم است.

از این رو و با فرض پذیرش مقدمات دلیل لطف، اختصاص آن به حکومت معصوم، دلیلی ندارد. البته با بودن معصوم و دسترسی به او، لطف فقط نصب وی را اثبات می‌کند؛ یعنی با ضمیمه شدن دلیل دیگری به دلیل یاد شده، شرط عصمت در امام به اثبات می‌رسد. برخی از نویسندگان، دلیل قاعده لطف را در لزوم امامت، به‌گونه‌ای تقریر کرده‌اند که با مبنای خودشان در نفی حکومت دینی و طرد عناصر دنیوی از امامت، سازگار و هماهنگ باشد.

مهدی حائری یزدی در این خصوص می‌نویسد: «معنای حقیقی قاعده لطف این است که شریعت، راهنمای راستین به سوی خردمندی و کامیابی و نیک‌بختی خردمندانه باشد و نقش اساسی‌اش این است که انسان‌ها را بر پایه آموزه‌هایش به رشد و کمال عقلی برساند تا آنان به‌راستی، راه رستگاری خود را بشناسند و بر اثر انگیزه‌های طبیعی حیوانی خود، از راه و رسم خردمندی درنگذرند. اجرای عدالت و انتظامات که درست به معنای برقراری حکومتی مسئول برای تدبیر امور مملکتی است، به خود مردم واگذار شده است؛ زیرا مرحله اجرای تکالیف عدل، یعنی سیاست و تدبیر امور و آیین کشورداری، چیزی نیست که بتوان آن را از تحلیل و تجزیه ماهیت نبوت و امامت به دست آورد یا از لوازم ذاتی آنها استنباطش کرد. مدلول قاعده لطف درباره نبوت و امامت، این است که پیامبران و امامان، معلمان عدل و داد عقلی‌اند تا مردم را با آموزش عالی، به رشد عقلی برسانند و مردم بتوانند به اجرای وظایف خود بپردازند».

کوچک‌ترین چیزی که بتوان سیاست را از آن استخراج و استنباط کرد، در عناصر تحلیلی امامت، بلکه تفاوت این دو با یکدیگر، همچون تفاوت امور الهی با امور خلقی و مردمی است که یکی از طریق وحی تحقق می‌یابد و دیگری تنها پدیده‌ای مردمی و استوار بر پایه خواسته مردم و وجودش اعتباری و قراردادی است. این دیدگاه، هم با توجه به نصوص دینی درباره جایگاه و نقش پیامبر(ص) و امام در قرآن و سنت و ارتباط آنان با سیاست و تدبیر جامعه و هم از دید کلامی، به‌ویژه با توجه به قاعده لطف، نقدپذیر است.

با توجه به بحث‌های گذشته، به بررسی دوباره نصوص دینی در این باره نیازی نیست. اما از دید کلامی می‌توان پرسید: آیا متکلمان شیعه، قاعده لطف را چنین تقریر کرده‌اند؟ آیا نتیجه تقریر پیش‌گفته با مبانی کلام شیعه، سازگار است؟ این نویسنده تصریح می‌کند که ما از زبان متکلمان اسلامی به بحث می‌پردازیم؛ یعنی می‌خواهد تقریر خود درباره دلیل امامت و نتایج آن را بر گردن متکلمان بگذارد و مورد قبول آنها جلوه دهد، اما این برداشت کلامی، از دیدگاه‌های گوناگون نقدپذیر است:

۱. بنابر تقریر متکلمان درباره قاعده لطف، امام، مجری عدل و برپادارنده قسط است؛ یعنی کسی است که باید تدبیر جامعه را در دست داشته باشد. علامه حلی، ضرورت امامت را بر اساس قاعده لطف، چنین تقریر می‌کند: در نزد عقلا آشکار و واضح است که وقتی برای خردمندان، رئیس و فرمانروایی باشد که آنان را از تعدی بازدارد، مانع گناه از طرف آنان شده و به انجام طاعات و دنبال کردن عدل و انصاف ترغیب کند، آنها به صلاح و نیکی نزدیک‌تر شده و از فساد فاصله بیشتری می‌گیرند. این، مطلبی ضروری است که هیچ عاقلی نمی‌تواند آن را مورد تردید قرار دهد. پس وجود امام لطف است و چون لطف بر خداوند واجب است، وجود امام بر خداوند، لازم است. بر پایه این تقریر، لزوم و ضرورت رئیسی اثبات می‌شود که از دچار شدن مردم به فتنه و فساد جلوگیری می‌کند؛ نه کسی که با تعلیم خود، مردم را به رشد عقلی می‌رساند تا از انگیزه‌های حیوانی تأثیر نپذیرند.

۲. نبوت و امامت بر اساس قاعده لطف، یکسان تحلیل نمی‌شوند و از دید متکلمان مسلمان، این دو منصب، به یک اندازه تأثیر نمی‌گذارند. اما چنین نکته‌ای بر نویسنده مخفی مانده است. نبوت و امامت، دو مصداق قاعده لطف‌اند. نبوت لطف است؛ زیرا جامعه انسانی به قانون و شریعت نیاز دارد و امامت لطف است؛ زیرا اجتماع بشر به مدیر و زمامدار نیازمند است. از این رو، کلام اسلامی، نبوت و امامت را دو منصب می‌شمرد و ضرورت هر یک را بر اساس فلسفه خاصی تبیین می‌کند. پس امامت همان نبوت یا لازمه نبوت نیست. البته شاید پیامبری مانند رسول اکرم(ص)، دارای منصب امامت نیز باشد. بنابر فلسفه امامت، با فرض اینکه نبی قانون و شریعت را ابلاغ می‌کند، دوباره به قاعده لطف استناد می‌شود تا نیاز به مجری قانون (امام) اثبات شود؛ کسی که آن قانون را در گوشه و کنار جامعه، عینیت و حاکمیت می‌بخشد. پس درون‌مایه قاعده لطف درباره امامت، با درون‌مایه آن درباره نبوت متفاوت است و نباید حضور و تأثیر امام را در جامعه، با حضور و تأثیر نبی یکسان شمرد؛ چنان‌که نباید راهنمایی و تعلیم را یگانه محتوای آنها به شمار آورد.

متکلمان امامیه بر اساس مبانی مختلف در قاعده لطف، نصب الهی امامت را ثابت کرده‌اند:

بر مبنای حکمت الهی

حکمت الهی از مبانی قاعده لطف است. متکلمان امامیه نصب الهی امامت را بر این مبنا اثبات کرده‌اند: خداوند می‌داند که بیشتر مردم، جز در سایه لطف به امتثال آزادانه روی نمی‌آورند. مقتضای حکمت الهی این است که تکلیف خویش را با لطف همراه کند؛ وگرنه غرض وی از تکلیف، حاصل نخواهد شد و خداوند حکیم از نقض غرض به دور است. بسیاری از متکلمان شیعه، وجوب نصب امام را بر مبنای حکمت الهی ثابت کرده‌اند.

برای نمونه، ابن میثم بحرانی، در این باره چنین استدلال کرده است: نصب امام، لطفی از خداوند درباره اجرای واجبات و تکالیف شرعی است و چنین لطفی با ویژگی یاد شده، به مقتضای حکمت الهی، واجب است. پس تا هنگامی که تکالیف اجرا نشده‌اند، نصب الهی واجب است.

وی لطف بودن نصب امام را برای اجرای تکالیف شرعی، امری بدیهی شمرده است؛ یعنی بر پایه مطالعه تاریخ جوامع بشری و حالات مکلفان، این واقعیت آشکار می‌شود که هرگاه رهبری با کفایت و عادل، رهبری آنان را برعهده بگیرد، آنان واجبات و محرمات الهی را بیشتر پاس خواهند داشت و اگر چنین رهبری میان آنان نباشد، چنین نخواهد شد. بنابراین حتی اندک تردیدی در لطف بودن نصب الهی امام عادل و باکفایت برای مکلفان، وجود ندارد. شیخ مفید می‌گوید: دلیل بر وجوب لطف، توقف غرض تکلیف‌کننده بر لطف است. پس لطف از باب حکمت واجب است. کسی که بندگان را به کاری وامی‌دارد، اگر غرض او حصول اختیاری این امر باشد، باید لطف کند تا او بتواند مقصود را انجام دهد و اگر نکند، خلاف حکمت کرده است. این استدلال، لطف را به حکمت الهی می‌پیوندد و لطف نکردن را نقض غرض و مخالف حکمت در تشریع می‌داند.

خواجه نصیرالدین نیز می‌گوید: «امامت لطف است و لطف بر اساس حکمت بر خداوند واجب است. پس نصب امام بر مبنای حکمت الهی واجب است». علامه در شرح این گفتار می‌نویسد: مصنف بر وجوب نصب امام بر خداوند استدلال نموده است به اینکه امام لطف است و لطف بر خداوند از باب حکمت واجب است. صغرای مطلب برای عقلا روشن است؛ زیرا علم ضروری وجود دارد که وقتی برای عقلا رئیسی باشد که باعث جلوگیری مردم از زور و ظلم گردد و مردم را از گناه بازداشته و برای طاعت آماده سازد و بر عدل و انصاف وادار نماید، این به صلاح نزدیک است و از فساد دور. این امر ضروری و لازم است که انسان عاقل در آن تردید ندارد.

بر مبنای جود الهی

جود و کرم الهی از دیگر مبانی قاعده لطف است. شیخ مفید دومین مبنای قاعده لطف را در رد مبنای دیگری در این باره، یعنی عدل الهی، مطرح کرده است. طبرسی در تقریر این دلیل می‌گوید: خداوند متعال قادر است. انگیزه لطف نیز به مقتضای جود در وی وجود دارد و هر مانعی مانند بخل، جهل و عجز هم از ساحت وی به دور، و نیاز بندگان به لطف و جود الهی روشن است؛ پس تحقق لطف ضروری است.

نزدیک کردن بندگان به طاعت و دور کردن آنان از معصیت، در حق آنان شایسته‌تر است؛ پس لزوم لطف در حق بندگان ضروری و عدم لطف در حق آنان بر خداوند محال است. تطبیق این دلیل بر یک مصداق لطف، یعنی لزوم نصب امام، افزون بر مقدمه دیگر، به چنین نتیجه‌ای می‌انجامد: مقتضای جود و کرم الهی از سویی و نیاز انسان به راهنمای علمی و عملی از سوی دیگر، این است که خداوند کسانی را به معلمی و رهبری انسان‌ها برانگیزد تا هم راهنمای مردمان در شناخت راه حق، و هم آنان در مسیر پیمودن راه سعادت باشند.

بر مبنای عدالت الهی

خداوند برای کمال‌یابی هر موجودی در این عالم، همه نوع ابزار ضروری و غیرضروری به او داده است تا از مرز ضعف و نقص بگذرد و به هدف‌هایش برسد. چگونه ممکن است انسان پرورش یافته در دامان همین طبیعت، از این قانون خدش ناپذیر طبیعی مستثنا، و ارتقای معنوی او نادیده گرفته شود؟ آیا می‌توان گفت، آفریدگاری که از هیچ بخششی در زمینه کمال جسمی بشر دریغ نکرده، او را از داشتن وسایل بنیادین تعالی روحی‌اش محروم کرده و این نعمت را به وی نداده است؟

سراسر جهان، از قانون و نظم و هماهنگی و پیوستگی بر اساس علت و معلول، پر است و همه به سوی هدف معین حرکت می‌کنند و آنچه در کاربری و تکامل و فعالیت آنها لازم است، با کمال جود و سخاوت به آنها داده شده است. اینها دلالت می‌کنند که نسبت به فعل خود اهتمام کامل دارد. خداوند همه چیز را در جهت بایسته آنها به طور تکوینی، رهبری می‌کند. آیا بی‌انصافی نیست که اشرف مخلوقات، یعنی انسان را بدون هادی و سرپرست رها کرده باشد؟

رسیدن انسان به کمال و سعادت جز با اجرای تکالیفش میسر نیست و از سویی اجرای تکالیف بدون رهنما، دشوار است. پس بنابر عدالت الهی، آنچه انسان را به طاعت نزدیک و از معصیت دور می‌کند، فراهم می‌آید.

مقصود از «وجوب بر خدا» در این مسئله، وجوب به معنای فقهی‌اش نیست. بلکه به معنای کامل بودن فعل خداست؛ یعنی خداوند از هر عیب و نقصی در مقام ذات و صفاتش منزه است و کمال ذاتی و صفاتی خداوند مستلزم این است که فعل او نیز از هر عیب و نقصی منزه باشد. «وجوب علی الله»؛ یعنی ملازمه کمال در ذات و صفات، با کمال در فعل. کارکرد عقل در این باره، شناخت و ادراک است نه لازم کردن و واجب کردن بر خداوند. عقل به وجوب کاری بر خداوند حکم نمی‌کند. بلکه درک می‌کند که محال است خداوند حکیم و قادر، چنین کاری را ترک کند.

برهان عنایت

برهان عنایت از دلایل عقلی نصب امام است که فلاسفه و عرفا درباره‌اش بحث کرده‌اند. طرح این بحث در حکمت و فلسفه بر این حقیقت دلالت می‌کند که نصب امام، اندیشه‌ای همگانی و فرامذهبی در جامعه فکری انسانی است؛ زیرا روش عقلی و فلسفی، ویژه هیچ دین و گرایش فکری نیست.

«عنایت» در لغت از ماده (ع ن ی) بر وزن «عَنَی، یَعنِی»، در معنای اراده، قصد، در نظر گرفتن، رسیدگی کردن، توجه، بخشش و انعام به کار می‌رود. این مصدر، به دو گونه «عِنایت» و «عَنایت» به کار رفته و تعریف‌های اصطلاحی گوناگونی درباره‌اش عرضه شده است. فخر رازی می‌گوید: «عنایت یعنی علم خداوند به اینکه «اشیاء» به چه حالی باشند تا بر بهترین و کامل‌ترین وجه واقع شوند». نصیرالدین طوسی در تعریفش می‌گوید: «علم به نظام خیر که مبدأ فیض، نظام خیر است».

ابوعلی سینا می‌گوید: عنایت عبارت از این است که واجب الوجود بذاته، تعقل کند که اعضای جسم انسان چگونه باشد، حرکت آسمان چه سان باشد تا به گونه بهتر باشند و نظام خیر در آنها موجود باشد. این تعقل علم الهی به دنبال هیچ‌گونه شوقی یا خواستی یا هدفی غیر از توجه به خویش نیست.

شیخ اشراق گفته است: «عنایت، احاطه حق تعالی است به چگونگی نظام کل و به آنچه تمام این مجموعه بر آن باشد...».

قرآن می‌گوید: «صنع خدایی است که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است. درحقیقت، او به آنچه انجام می‌دهید آگاه است». عنایت در عرفان به معنای علم الهی به مصالح امور بندگان و نظام وجودی جهان است؛ به عبارت دیگر عنایت الهی همان چیزی است که اسباب رسیدن به کمال را برای بنده فراهم می‌کند.

بنابراین «عنایت» یعنی اعتنا و اهتمام به اینکه نظام تکوین و تشریع از هر جهت، احسن (بهترین) باشد. پس عنایت علمی خداوند، علم خداوند به ذاتش است که صدور و آفرینش با آن تحقق می‌یابد، و عنایت در مقام فعل و چگونگی مخلوقات، به معنای پیدایی مخلوقات و جهان آفرینش، بر اساس علم الهی و «نظام احسن» است. بنابراین عنایت، از صفات فعل خداوند شمرده می‌شود. عنایت در این نوشتار در معنای دومش به کار می‌رود؛ یعنی وجود و نصب امام در استواری و استحکام نظام تکوین و تشریع، ضروری است.

امامت لازمه نظام احسن

حکمت از صفات فعلیه الهی است. فخررازی می‌گوید: «حکمت، ایجاد افعال به‌گونه‌ای نیکو و محکم است و إحکام، دادن تمام نیاز وجودی موجودات، و حفظ وجودی آنها به حسب امکان است».

حکمت الهی، به نظامی می‌انجامد که موجب تکوین و تحقق کمالات وجودی بیشتر و بالاتر است؛ یعنی سلسله‌های علل و معلولات مادی به‌گونه‌ای آفریده شده‌اند که به قدر امکان، مخلوقات بیشتری از کمالات بهتری بهره‌مند می‌شوند.

اگر امام در ساختار نظام آفرینش پدید نیاید و در جایگاه ویژه خود قرار نگیرد (جعل نگردد)، نقص و کاستی به نظام احسن راه می‌یابد و این با حکمت الهی سازگار نیست؛ یعنی اگر این سلسله و نظام آفرینش، از چنین وجودی تهی باشد، ناقص به شمار می‌رود. پس وجود آن ضروری است. امام با عالم غیب مرتبط است. از این رو، ویژگی و معیارهای خاصی دارد و از دید درجه و جایگاه در قوص صعودی است. موجودات در قوص نزولی‌اند و بدان احاطه و آگاهی ندارند. از این رو، تعیین و تشخیص امام، کار انسان‌های عادی نیست؛ بلکه باید از طریق تشریع صورت پذیرد.

تأثیر امام در کمال انسان

خداوند همه ابزارهای ضروری و غیرضروری هدایت و سعادت انسان را پدید آورده و زمینه را برای کمال او فراهم کرده است تا از مرز ضعف و نقص بگذرد و در کمال قرار گیرد. از این رو، هدف تشریع الهی، همان هدف خلقت است. هدف انبیا و کتب آسمانی نیز هدایت و رساندن انسان‌ها به سعادت و کمال مطلوب است. بوعلی سینا با برهان عنایت بر ضرورت پیامبر استدلال کرده است: واگذاشتن انسان‌ها به خودشان، کار درستی نیست؛ چون مایه اختلاف می‌شود و هر کسی چیزی را که به سودش باشد، عدل و چیزی که به زیانش باشد، ظلم می‌پندارد. پس نیاز به چنین انسانی که مایه بقا و پیدایش وجود انسان‌ها است، بسیار شدیدتر از نیاز به رویانیدن موی بر کناره‌های چشم (پلک و مژه) و ابروان و گود کردن کف پاهاست. طبق عنایت الهی به نیازهایش پاسخ مثبت گفته می‌شود. یکی از نیازهای عمده‌اش، وجود راهنمای الهی است.

از دید حکما، بعثت انبیا بر پایه برهان عنایت ضرورت دارد؛ چنان‌که بنابر همین دلیل، وجود مستمر امام نیز ضروری است. همان دلیلی که ناگزیری تکلیف و بعثت را توجیه می‌کند، توجیه‌کننده ضرورت امامت و امام است. ملاصدرا امامت را مقتضای «عنایت ربانیه» می‌شمرد؛ چنان‌که نیاز مردم به امام از نیازشان به منافع ضروریشان بیشتر است؛ پس وجوب عقلی نصب امام بر خداوند، از محال بودن جهل، نقص و عیب او برمی‌آید.

امام شئون و وظایف فروانی دارد؛ مانند هدایت افراد بشر و هدایت جامعه در بخش‌های سیاسی و حکومتی و قانون‌گذاری و تبیین و توضیح شریعت و رساندن فیض الهی به مخلوقات. انسان نیز بر پایه ساحت‌های وجودی‌اش، به آن شئون نیاز دارد و این نیازها، از نیاز او به نان و آب و چشم و گوش بسی مهم‌تر است.

بوعلی سینا، امام را «ربّ انسانی» می‌داند و از دید کسانی، این کلام به ویژگی الهی و بشری امام اشاره می‌کند: از امام به عنوان «ربّ انسانی» یاد کرده است؛ چون حجت خداوند بر خلق، بشری است که واسطه بین خدا و بندگان است؛ پس به ناچار باید از جانب خداوند علیم و حکیم، با حکمت عملی و نظری مؤید باشد و علی‌رغم شباهتش به آنان در خلقت، شباهت و مشارکتی در کرامات الهی و امور قدسی و ملکوتی که شامل حال اوست، نداشته باشد. پس.، شیخ با کلامش که گفت: «ربّ انسانی»، به هر دو جهت بشری و الوهی، عنایت و توجه کرده است.

معقول نیست که عنایت الهی، منافع ناچیز را تأمین کند، اما از این منافع اساسی باز بماند، و معقول نیست که خداوند نیازهای نخستین بشر را بداند، اما نیازهای بنیادین او را نشناسد، و درست نیست که او به چیزهای ضروری برای پیدایی نظام خیر ممکن، بی‌اعتنا باشد و آنها را پدید نیاورد. بنابراین حال که عنایت الهی نظام احسن، نیازهای مقدمات و موجودات پایین را تأمین، و راه را برای رسیدنشان به کمال مطلوب، آماده کرده است، هادی و راهنمای همیشگی برای انسان نمی‌گمارد؟!

‌انسان در میان موجودات، از دید مادی، از همه مواهب الهی بهره دارد و از دید معنوی که مهم‌تر از بعد مادی است، نیازهایش بر پایه عنایت الهی برمی‌آید. داشتن پیشوا و رهبر از ضروری‌ترین نیازهای انسان در حیات اجتماعی و فردی است.

جامعیت دین

این موضوع کلامی از این روی که از دید متکلمان شیعی، از ادله «نصب الهی امام» به شمار می‌رود، بررسی می‌شود.

جامعیت و کمال دین اسلام، از کتاب و سنت سرچشمه می‌گیرد. خداوند متعال بارها قرآن را منبع پایان‌ناپذیر و مبین هر چیز خوانده و دین اسلام را جامع و کامل دانسته است. علمای مذاهب اسلامی نیز این سخن را پذیرفته‌اند. اما درباره تفسیرش و مسائل مرتبط با آن از قرن اول هجری، بلکه پس از رحلت پیامبر(ص) بحث‌های دامنه‌داری در این حوزه مطرح کرده‌اند. امام علی(ع) تفسیر شریعت را که از شئون امامت به شمار می‌رود، با جامعیت و کمال دین پیوند می‌دهد و بر مبنای آن بر ابطال رأی در دین و شریعت استدلال می‌کند.

بنابر بررسی تاریخی، این موضوع کلامی دوجا مطرح شده است: هنگام شمارش ویژگی‌های شریعت اسلام و در احتجاج‌های علمای امامیه و دیگر فرقه‌ها. اصل جامعیت شریعت و دین اسلام، در جایگاه نخست از برجستگی‌های شریعت اسلام در سنجش با دیگر شرایع مطرح شده و در جایگاه دوم، بیشتر به تفسیر جامعیت و پیام‌ها و لوازم آن پرداخته است.

واژه «جامعیت» مصدر جعلی از ریشه «جمع»، و جمع به معنای انضمام و گردآوری چیزهای جدا از هم، بر محور مشترک است. هدف مشترک، بخش‌ها و قلمرو آن را روشن می‌کند.

واژه «کمال» در لغت در برابر نقص به کار می‌رود و هنگامی چیزی بدان متصف می‌شود که هدف را برآورد. ازاین‌رو، دو وصف «کامل» و «جامع» در این نقطه مشترکند که تعیین دقیق حد و مرز معنای آنها، با توجه به هدف، به دست می‌آید و با یکدیگر متفاوت نیستند و مقصود این است که اسلام در تأمین هدف خودش کمبودی ندارد و به همه اهداف آورنده این دین کامل و جاویدان، پرداخته است.

اسلام بهترین و کامل‌ترین قانون‌های الهی را دارد که ویژه عبادات نیستند؛ بلکه حکم جمیع بخش‌های سیاست را بر وجه اکمل و وافی داراست؛ حتی دیه شکاف صورت (ارش الخد). اسلام، همه مسائل و موضوعاتی را که بشر در سعادت و کمال و دست‌یابی به حیات مطلوب به آنها نیاز دارد، به طور کامل بیان داشته و در آموزه و رهنمودهایش آورده است و در این باره در سنجش با دیگر ادیان و مکتب‌های الهی و بشری، از جامعیت خاصی برخوردار است.

بنابر اهداف و مقاصد یاد شده در قرآن، آموزه‌های اسلام و گستره مسائل و موضوعات قرآنی از مسائل و موضوعات اخلاقی، عبادی و فردی، بسیار فراتر می‌رود و مسائل و موضوعات اجتماعی - سیاسی و مدیریتی و حکومتی را نیز دربرمی‌گیرد؛ زیرا اهداف و مقاصدی مانند عدالت اجتماعی، آزادی انسان از اسارت‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی و فکری و ساختن جامعه آرمانی و تأمین سعادت و رشد و کمال انسان‌ها در همه زمینه‌ها، بر مدار آن می‌گردد.

معنای اکمال دین در آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ همین است. دین کامل و جامع، همه نیازهای جوامع اسلامی را در گستره تاریخ و متناسب با رشد آنها، برمی‌آورد. رهبری و پیشوایی بعد از پایان یافتن دوره رسالت و نبوت، از اصلی‌ترین نیازهاست. آیا ساختار و مبانی نظام سیاسی امت اسلامی از طریق تشریع ابلاغ شده و آینده و دورنمای جامعه اسلامی در چشم‌انداز وحی روشن شده یا اسلام به این موضوع بی‌اعتنا بوده است؟ بنابر جامعیت‌نگری یاد شده، می‌توان از این دعوی دفاع کرد که اسلام ساختار سیاسی نظام اسلامی را به خود مسلمانان واگذارده است؟

اهل سنت معتقدند که اسلام انتخاب نظام سیاسی (نظام سیاسی خلافت) را بعد از پیامبر(ص)، به خود امت اسلامی واگذارده است مسلمانان پایه وجوب عقلی یا وجوب سمعی، موظفند نظام سیاسی جامعه را خودشان انتخاب کنند. بنابراین، کمال و جامعیت که در دین به آن تصریح شده است، آسیب می‌پذیرد و در عرصه جهانی نمی‌توان از آن دفاع کرد.

باری، از دید دانشوران شیعه، کمال دین و جامعیت آن بر مدار تشریع امامت و ساختار نظام سیاسی می‌گردد و ختم نبوت، هنگامی با حکمت الهی همسو خواهد بود که با نصب امام همراه باشد؛ امامی که همه ویژگی‌های پیامبر(ص) را جز نبوت و رسالت‌دار است؛ یعنی علم خدادادی دارد تا بتواند حقایق دین را با همه دقایقش بیان کند، ملکه عصمت دارد تا از انگیزه‌های نفسانی تأثیر نپذیرد. پس کمال و جامعیت دین از دلایل نصب الهی امام است.

امام خمینی بر پایه دلیل جامعیت دین، اشتمال دین را بر دولت و نظام اجرایی ضروری دانسته و می‌نویسد: متون دینی، بر جامعیت دین و بیان نیازهای گوناگون آنان (مردم) تأکید کرده است. دولت و نظام اجرایی از نیازهای زندگی اجتماعی به شمار می‌رود. بنابراین، دین باید دربردارنده نظام و نهاد اجرایی باشد.

ایشان امامت را قوه جریان قانون می‌داند که مقصود اصلی دین و قانون‌گذاری است: از این جهت به حکم خرد، همان‌طور که دین و قرآن در پیشگاه خدا و پیامبر(ص) با اهمیت تلقی می‌شود، امامت هم باید در آن پیشگاه به همان اهمیت شناخته شود؛ زیرا که امامت قوه جریان قانون است که مقصود اصلی از دین و قانون‌گذاری است. از این جهت، بی‌امامت قانون‌گذاری لغو و بیهوده است و با امامت، دین کامل و تبلیغ تمام می‌شود.

برهان واسطه فیض

مسئله فیض و وساطت در آن، از زمان‌های گذشته محل بحث و نظر بوده است. این بحث در فلسفه افلاطونی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ همچنین فلاسفه مسلمان همچون فارابی و میرداماد و دیگران آن را مطرح کرده‌اند. این بحث در عرفان اسلامی به‌ویژه عرفان نظری نیز به چشم می‌خورد؛ چنان‌که محیی الدین، از عارفان مسلمان به فیض اقدس و فیض مقدس معتقد است.

دانشمندان مسلمان بحث «وساطت در فیض» را از منظرهای گوناگون بر رسیده‌اند. این نوشتار از آن روی که وجود امام واسطه در فیض به شمار می‌رود، بدین بحث می‌پردازد. آیا افاضه بر موجودات، بی‌واسطه صورت می‌پذیرد یا با واسطه؟ فیض الهی به موجودات، بدون واسطه صورت نمی‌پذیرد؛ زیرا علت و معلول، باید هم‌سنخ باشند. واسطه فیض نیز فیض است، بلکه حقیقت و جوهر فیض است و حقیقت ولایت مطلقه، هم فیض الهی، و هم واسطه رسیدن فیض خدا به دیگر موجودات است. ولی خدا، ظرف مشیت او و مبدأ جریان فیض الهی است.

بوعلی سینا در «الشفاء» درباره امام و خلیفه می‌گوید: و هر کس علاوه بر آنچه امام و خلیفه گفته شد، دارای خواص پیامبری باشد، چنین کسی رب النوع انسان تواند بود... و امور بندگان خدا به دست او سپرده شده است و اوست فرمانروای جهان خاکی (العالم الارضی) و هم او خلیفةالله است در زمین.

مقصود از «العالم الارضي»، جمیع کائنات ارضی است که امام بر آنها دلالت دارد؛ چنان‌که از تعبیر «رباً انسانیاً» نیز استفاده می‌شود که مقصودش، مؤثر بودن در تربیت صورت نوعیه است. تعبیر «تفوض الیه امور عبادالله»، هم ولایت تکوینی و هم ولایت تشریعی را دربرمی‌گیرد. چنان‌که فیض خلق و تکوین به واسطه نیاز دارد، فیض هدایت و تشریع نیز به واسطه محتاج است؛ زیرا خود هدایت و تشریع، فیض عظیم است و این فیض نیز به واسطه‌ای نیاز دارد که شایستگی پذیرش این فیض را داشته باشد و مصداقش جز نفوس شایسته برای پذیرش هدایت آیات الهی و تبلیغ و تعلیم آن به بشر نیست؛ زیرا انسان به تنهایی بر درک معارف الهی قدرت ندارد. عقل تنها چراغ راه اوست؛ چنان‌که اگر راه را به او نشان دهند، به سرمنزل مقصود می‌رسد. اما عقل به تنهایی نمی‌تواند راه اصیل را کشف کند و اگر بتواند، ضامن استقامت انسان در این راه نیست.

سهروردی می‌گوید: پس باید زمین از وجود یکی از آنها خالی نباشد... آنان نگه‌دارنده و میخ‌های عالم هستند... به واسطه آنان، نظام پایدار، و حالاتش مستقر می‌ماند و فیض خداوند می‌رسد و اگر زمانی از میان آنها خالی بماند، فساد و هلاکت زیاد می‌شود.

این واسطه تشریع، در شخص پیامبر(ص)، یعنی مرتبه کامل ولایت و رسالت، جلوه کرد و بعد از او در امامان رخ نمود. بنابراین، وجود امام به‌عنوان واسطه فیض در نظام تکوین و تشریع و تعیین الهی او ناگزیر است.

عصمت

از دیدگاه شیعه، امام باید معصوم و دارای تمام فضائل انسانی و منزّه از همه رذائل نفسانی باشد. از طرف دیگر، صفت عصمت در ظاهر خلقت و جسم آدمی نیست که دیده شود و برای دیگران قابل تشخیص باشد، بلکه صفتِ عصمت در روح و روان و باطن انسان است و جز خداوندِ دانایِ رازها و نهان‌ها کسی از آن آگاه نیست و معصوم تنها با شناساندن خداوند به واسطه پیامبرش شناخته می‌شود. پس نصب و تعیین امام از عهده بشر خارج است و تنها خداوند می‌داند چه کسی شایسته این مقام است.

به بیان برخی از مشایخ بزرگوار: مقام امامت، مقام حفظ و تفسیر و اجرای قوانین خداست و به دلیل آنکه عصمتِ مبلّغِ قانون الهی لازم است، عصمتِ حافظ و مفسّر و مجری آن قانون هم لازم است. نیز چنان که خطا و هوی در مبلّغ، غرض از بعثت را که هدایت است باطل می‌کند، خطا و تأثیر پذیری از هوای نفس در مفسِّر و مجری قانون نیز موجب اضلال است، و شناخت معصوم جز به ارشاد خداوند متعال میسّر نیست.

مجمل و ذو وجوه بودن کتاب

برای احدی از امت اسلامی و فرقه‌های آن، شکی نیست که رسول خدا (ص) خاتم انبیاء الهی است و آن حضرت بر همه خلق تا روز قیامت مبعوث شده است، و نیز کتابی هم که آورد تنها برای مردم زمان خود نبود، بلکه برای تمام نسل‌ها و تمام زمان‌ها و دوره‌ها با هر فرهنگ و تمدّنی است. آن حضرت کتابی آورد و شریعتی مقرّر کرد که احکام میراث و قضا و غیره را بیان کرده و آداب و سنن هر امری حتّی خوردن و آشامیدن و... را تبیین نموده است.

از سوی دیگر، مدت بعثت آن حضرت (ص) مدت کوتاهی بود و در آن مدت کوتاه نیز بسیاری از کسانی که به حضرت ایمان آوردند در باطن منافق بودند، و اظهار ایمان کرده بودند تا پس از پیامبر (ص) به مطامع دنیوی خود برسند خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾ ؛ آیا از این آیه معلوم نمی‌شود که برخی از یاران پیامبر (ص) بعد از شهادت آن حضرت راه انحراف پیموده و به پیشینه زشت و تاریک و دوران کفر و جاهلیّت باز می‌گردند؟ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلًا﴾ ؛ ﴿وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَى عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللَّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ﴾؛ ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾؛ ﴿وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾؛ با توجه به این آیات و غیر این آیات حال برخی از اصحاب پیامبر (ص) معلوم می‌شود. امیرالمؤمنین (ص) به عقیل می‌نویسد: «قریش و پیشتازی آنها را در گمراهی و تلاش‌های شان را در جدایی افکندن و سرکشی‌های شان را در سرگردانی، از خود دور کن؛ چراکه آنها بر جنگِ با من هم پیمان شده‌اند، آن سان که پیش از من برای جنگِ با رسول خدا (ص) چنین کرده بودند...» و در خطبه دیگر فرمودند: «بار خدایا! از تو در برابر قریش یاری می‌طلبم، آنها شرارت‌ها و کینه‌هایی را نسبت به رسول خدا (ص) در دل‌هایشان پنهان کرده بودند که از ابراز آن عاجز ماندند. تو نگذاشتی که آسیبی به او برسانند، اکنون نوبت به من رسیده و آن کینه‌ها بر من فرود آمده و مرا در بر گرفته...» و غیر این دو حدیث که دلیل واضح بر کینه‌های قریش و بنی امیّه نسبت به رسول خدا (ص) و اهل البیت (ع) است.

آیا هیچ عاقلی تجویز می‌کند که خدا و رسول او، چنین امر بزرگی را ناتمام بگذارند و حافظی برای این ملت و شریعت و کتاب و سنّت که معصوم و مأمون از کذب و سهو و تغییر و تبدیل باشد مقرر نکنند؟ و آیا ممکن است که کتابی مجمل و مشکل در میان آنها باقی بگذارند که هر کس به فراخور فهم خود آن را تفسیر کند و بر مراد خودش حمل کند، و مفسّری برای آن تعیین نکنند؟ با آنکه یک هزارم احکام ضروری در ظاهر آن کتاب موجود نباشد و احادیثِ سنّت نبوی هم در نهایتِ اختلاف و تشویش باشد. هر کس اندک بهره‌ای از عقل داشته باشد، چنین امر قبیحی را برای خدا و رسول روا نمی‌دارد و اگر عقل در این باب حکم نکند پس در هیچ امر بدیهی توان حکم دادن نخواهد داشت. چگونه می‌توان پذیرفت که رسول خدا (ص) در مقابل صدها بلکه هزاران مسائل جدیدی که پس از آن بزرگوار پیش می‌آمد و حوادث پیچیده ای که نطفه‌اش در حال انعقاد بوده و آن حضرت از همه آنها آگاه بود، در نهایت بی‌تفاوتی از آنها گذشته و هیچ گونه وظیفه ای در این باره نداشته است و امری که جامعه را از سقوط حتمی نگه می‌داشت بیان نفرموده باشد؟

شکی نیست که حفظ بنیان این مکتبِ جاودانه، بارها مشکل‌تر از پایه‌گذاری آن بوده است، و می‌بایست در این باره، همّت بیشتری مبذول گردد؛ لذا در این اصل اساسی (امامت و جانشینی پیامبر (ص)) که مهم‌ترین مسئله اسلام و محور بقای شریعت است، باید عنایت خاصی معطوف گردد. با این حال چگونه می‌توان پذیرفت که شارع مقدّس اسلام، از بیان آداب و سنن جزئی، حتی خوابیدن و انتخاب دوست و صدها مسائلِ دیگر اخلاقی دریغ ننموده است، ولی از موضوعی که موجب بقای نبوّت و دوام شریعت و اساس و پایه عدالت و همبستگی امت است، به کلّی غافل مانده و امت خویش را در حوادث آینده و پیچ و خم مشکلات، به دست جمعی چپاول گر سپرده باشد؟

آیا پذیرفتنی است که پیامبر گرامی (ص) با آن همّت عالی که داشته است و بذل جهد بی‌سابقه‌اش در برابر آن جماعت غارتگر، مکّار و حیله گرِ دوران جاهلیّت، دینی را پایه‌گذاری نماید و اهل نفاق و غارتگران عقائد را کاملاً بشناسد و از امیال و برنامه‌های شوم دنیاپرستانِ خدانشناس که تظاهر به اسلام می‌کردند، جلوگیری نکند، ولی با علم به این خطر بزرگ در آینده که می‌داند پس از رحلتش، آتشِ سوزان نفاق و عقده‌های برهم انباشته دوران رسالت، یکباره در نهاد ایشان شعله ور شده و از پای نخواهند نشست، و با اساس دین او به شدّت مبارزه خواهند کرد، تذکّری هم نداده است؟!

پیامبر عظیم الشأن و پیشوای معظّمی که بارها در خطر کشته شدن قرار گرفته و از نقشه‌های شوم اهل نفاق کاملا آگاه بوده است، چگونه از آینده این امّت و جفاها و ایجاد اختلافات و حق کشی‌ها و تغییر سنّت‌ها و صدها هدف نامقدّس دیگرِ دشمنان شریعتش غافل بوده، و سخنی به میان نیاورده و اشاره‌ای هم نکرده است؟

آیا چنین نسبت خلافِ انصاف و نابخردانه به رسول گرامی اسلام (ص)، کمال گستاخی و بی‌احترامی نسبت به مقام والای نبوّت و اهانت به آن حضرت نیست؟

آری، اگر تعصّب جاهلانه کنار رود و از خرافه گویی صرف نظر شود و خِرَد و واقع بینی ملاک حقیقت قرار گیرد، جز این نتوان گفت که پیامبر عزیز (ص)، همه مصائب و حوادث آینده را می‌دانسته، و مسلما سفارش‌های لازم را هم فرموده، ولی معاندان و کینه توزان و اسیران تعصّب از اعتراف به حق دریغ کردند.

نیز آیا می‌توان گفت خدایی که پیامبر خود را با معجزات آشکار در منطقه ای که هزاران پلیدی و ناپاکی و جهل و بوالهوسی پرتو افکنده بود، برانگیزد و به لطف و عنایتش بشریت را به برکت وجود آن حضرت، از سرگردانی ضلالت و لجن زار گمراهی و شقاوت رها نماید و به شاهراه سعادت ابدی و خوش بختیِ دنیا و آخرت هدایت فرماید و لکن برای بقا و دوامِ این مکتب، طرح و نقشه ای نداشته و فرمانی صادر نکرده باشد؟!

به دیگر سخن، دفع مفاسد - که لازمه معاشرت با انسان است - بر کسی که آگاه به مصالح دین و دنیای مردم و حافظ شریعت آنها باشد، ضروری است. خصوصا بعد از حضرت خاتم الانبیا (ص) که بر همه خلایق از جن و انس تا روز قیامت مبعوث شده است و با توجّه به شمار اندکِ کسانی که تا زمان شهادت آن حضرت (ص) اسلام آورده بودند و آن اندک هم که اسلام آورده بودند بیشتر منافق بودند، پس در محافظت شریعت و رساندن آن به غایبان بلکه به تمام خلایق، چه اعتماد به مردمی است که هنوز دین درستی نداشته و بیشتر آنها عدالت، بلکه ایمان نیز نداشتند؟

چگونه ممکن است که پیامبر (ص) با آن همه اهتمامی که در امر دین و تعلیم شریعت و آداب آن داشته است، و علیرغم آن همه مشقت‌ها و اذیت و آزارهایی که برای ترویج دین مبینش متحمّل شده است، به سفر آخرت برود و امت را - بدون معرّفی جانشین و تعیین کسی که ترویج دین و آیینش بکند - به حال خود واگذارد. هر عاقلی و بلکه هر کسی که اندک شعوری دارد، وقتی آثار رفتن از دنیا را در خود ببیند، در وصیتش به بازماندگان خود کوتاهی نمی‌کند و حتی در جزئی‌ترین امور دنیوی نیز اهمال نمی‌ورزد؛ چگونه ممکن است کسی چون رسول خدا (ص) - که بر امّت خویش از پدر و مادر مهربان‌تر بود -امر امت را مهمل واگذارد و نه وصیتی کند و نه خلیفه و جانشینی پس از خود تعیین نماید، با این که ایشان از خطر بزرگی که در آینده پیش روی امّت است کاملاً آگاه بوده و می‌دانست که پس از رحلتش، منافقان و ملحدان از پای نخواهند نشست و از هرگونه جنایت دریغ نخواهند کرد.

بر اساس تشریع الهی، واجب است امام نصب شود و خدای سبحان او را برای همگان معین نماید. دلایل نقلی که بر نصب امام از سوی پروردگار دلالت دارند، بسیار است و ما در این رساله به چند دلیل اکتفا می‌کنیم:

۱. آیه مبارکه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

چنان که دستور به اطاعت خدا و رسول، مطلق و بدون قید و شرط است، همچنین اطاعت اولی الأمر نیز باید مطلق و بدون قید و شرط باشد؛ زیرا اولی الامر به رسول عطف شده و همان طور که خدا به اطاعت رسول امر کرده، به اطاعت اولی الامر هم امر کرده است. از سوی دیگر، امر به اطاعت اولی الأمر بدون قید و شرط، دلیل بر عدم مخالفت امر آنان (اولی الامر) با امر خدا و رسول است و این خود، شاهد عصمت اولی الأمر است.

با توجّه به این که عصمت، صفتی باطنی و پنهانی (و به اعطای الهی) است که جز خداوند کسی از آن خبر ندارد، تعیین معصوم جز از طرف خداوند ممکن نخواهد بود.

این آیه شریفه - با قطع نظر از روایاتی که در تفسیر آن آمده و بر عصمت اولی الامر تصریح نموده‌اند - از دو جهت بر عصمت اولی الامر دلالت می‌کند:

1. با توجّه به این که اطاعت از غیر خدا در معصیت حرام است، الزام مؤمنین و امر به اطاعت بدون قید و شرط از «اولی الامر»، بیانگر این است که آنها معصوم از خطا و معصیت هستند.
2. عطف «اولی الامر» بر «رسول» بیانگر آن است که ملاک اطاعت از «اولی الامر» همان ملاک اطاعت از «رسول» است، پس همان گونه که پیامبر (ص) معصوم است، اولی الامر نیز معصومند.

از طرف دیگر، تعیین معصوم جز از طرف خداوند متعال امکان ندارد؛ لذا باید از اولی الأمر نیز مثل رسول، خطا و دروغ و گناه و سهو صادر نشود وگرنه، ممکن است فرمان او بر خلاف فرمان خدا و رسول باشد که در این صورت، امر به اطاعت خدا و رسول و امر به اطاعت ولیّ امر، امر به ضدّین خواهد بود و محال است.

در روایت آمده است: «این که حق تعالی بعد از امر به اطاعت خود و اطاعت از رسولش، بدون فاصله اطاعت از اولی الأمر را ذکر کرده، برای آن است که: مراد از اولی الامر جمعی هستند که به عصمت و طهارت ذاتی از جمیع بندگان، ممتازند، (یعنی قول و فعل ایشان مطابق امر و اراده پروردگار است و طاعت ایشان، طاعت خدا و مخالفت ایشان، مخالفت خداست.)

از صدر آیه که بگذریم، از ذیل آیه هم می‌توانیم همین مطلب را استفاده کنیم. خداوند می‌فرماید: ﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾. این قسمت از آیه به امّت اسلامی دستور می‌دهد که در موارد نزاع و اختلاف، به خدا و رسول (ص) مراجعه کنند. بنا بر این باید تمامی احکام و مسائل در کلام ایشان باشد تا پس از رجوع، رفع نزاع گردد. قطعا یکی از آن مسائل که از همه مهم‌تر است، موضوع امامت و رهبری این امّت بعد از رسول اکرم (ص) است، که اگر بگوییم بیان این حکم در کلام ایشان نیست، فرمان الهی به رجوع به «خدا» و «رسول» به صورت مطلق، لغو خواهد بود.

۲. آیه مبارکه: ﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.

این آیه نیز به روشنی دلالت دارد که برگزیننده برای امور دین و دنیای مخلوقات، فقط خداست. بنا بر این، تعیین امام و خلیفه پیامبر، شأن و کار خداست و از عهده امّت خارج است؛ مفسّران عامّه روایت کرده‌اند که: این آیه در ردّ کسانی نازل شده که گفته‌اند چرا خداوند منصب پیامبری را به شخص دیگری نداد.

۳. آیات بسیاری که دلالت دارند که خداوند همه چیز را در قرآن مجید بیان فرموده، مثل: ﴿مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ﴾ و آیه: ﴿وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا﴾ و آیه: ﴿وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾.

هرگاه خداوند در قرآن همه چیز را بیان فرموده باشد، چگونه می‌توان ادعا کرد تعیین امام و جانشین پیامبر خویش را که اهمّ امور است، بیان نفرموده و او را معرفی نکرده باشد؟.

۴. آیاتی مثل: ﴿وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾ و ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ و ﴿يَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ﴾ دلالت می‌کند بر این که در هر زمانی از طرف خداوند، هدایت کننده و بیم دهنده و گواهی بر خلق وجود دارد. در زمانی که شخص رسول خدا (ص) وجود داشت، هادی و راهنما و منذِر و بیم دهنده ایشان بود و روشن است که در زمانی که پیامبر (ص) نیست وصی و جانشین او دارای این منصب‌ها می‌باشد ولزوم وجود چنین فردی از این آیات به روشنی فهمیده می‌شود.

۵. بعضی از آیات قرآن کریم، انتخاب نبوّت و امامت را از طرف خداوند اعلام می‌دارد، از جمله: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ و ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ و ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ﴾. و ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا﴾. و ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي * هَارُونَ أَخِي * اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي﴾.

در این آیات، تعیین خلیفه و امام و وزیر به ذات حق تعالی نسبت داده شده است و از اینها استفاده می‌شود که نصب افراد به نبوّت و امامت بر عهده حق تعالی است. در آیه اخیر هم چون حضرت موسی (ع) می‌داند که نصب وزیر پیامبر به عهده خداوند است نه خود پیامبر، از خداوند در خواست می‌کند که برادرش هارون را به این مقام نصب کند.

۶. آیه مبارکه: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾

شکی نیست که امامت بزرگ‌ترین رکن دین است و هیچ نعمتی برای اصلاح دین و دنیای امّت، برتر و بزرگ‌تر از امامت نیست. با توجّه به جایگاه امام در جامعه و نقش او در اصلاح امّت و جلوگیری از هرج و مرج، هر کس اندک عقلی داشته باشد می‌فهمد که تعیین خلیفه و امام در اکمال دین و اتمام نعمت، مدخلیّتی تمام دارد، بلکه بدون آن نه دین کمال خواهد یافت و نه نعمت تمام خواهد بود. پس باید خداوند برای امّت، امام و خلیفه ای معیّن کرده باشد که این خبر را بدهد، چنان که حضرت امام رضا (ع) به این مطلب استدلال فرمود.

از سوی دیگر، احادیث فراوان از طریق خاصّه و عامّه وارد شده که این آیه شریفه بعد از نصب امیرالمؤمنین (ع) به خلافت و امامت در غدیر خم نازل شده، و ولایت امیرالمؤمنین (ع) کمال دین و رضایت پروردگار است.

۷. از جمله روایاتی که دلالت بر وجود حجّت پروردگار در هر عصر و زمانی دارد و مورد اتفاق شیعه و اهل خلاف است، حدیث معرفت است که رسول خدا (ص) فرمود: «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»؛ هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت مرده است.

از این حدیث به خوبی استفاده می‌شود که بعد از پیامبر (ص) در هر زمانی امام و پیشوایی وجود دارد که شناخت او ضروری است و هر کس او را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است. بدیهی است که این پیشوا و امام باید از طرف خداوند باشد و گرنه، شناخت او لزوم و ضرورت ندارد و نشناختن او مساوی با مرگ جاهلی و مردن همراه با کفر و شرک نخواهد بود.

روشن است که کسی را که مسلمانان بدون نصّ خداوند و رسول اکرم (ص)، برای انتظام امورشان امیر می‌گردانند، نهایتش این است که کسی نمی‌تواند با او در آنچه مربوط به امور ملک و سلطنت است، مخالفت کند؛ امّا وجوب شناخت و معرفت او به مرتبه ای که هر که بمیرد و او را نشناخته باشد، کافر مرده باشد - چنان که صریح حدیث مشهور است - وجهی نخواهد داشت.

لذا از این حدیث هم بطلان مذهب مخالفین واضح می‌شود که گفته‌اند: نصب امام بر خداوند لازم نیست و بر مسلمانان واجب است که به جهت انتظام احوال اجتماع خود، امیری نصب کنند.

جای بسی تأسف و تعجّب است که عالمان درباری و مزدوران دست پرورده سقیفه در صدد توجیه این فرمایش رسول خدا (ص) بر می‌آیند و آن را بر حاکمان ستمکار هر عصری تطبیق می‌دهند تا جایی که عبدالله بن عمر به استناد این حدیث با حجاج بن یوسف ثقفی سفّاک بیعت می‌کند. و حاکمان و سلاطین و فرمانروایان در طول تاریخ، بی‌میل نبودند که چنین تفسیرهایی را برای فرمایش آن حضرت داشته باشند، و ادعا کنند که منظور پیامبر (ص) از این فرمایش، آنها بودند و باید مردم به اطاعت از آنها گردن نهند و در برابر آنها قیام نکنند و بیعت آنها را با خود داشته باشند! و شاید به همین دلیل است که می‌بینیم حاکمانی مثل معاویه هم از ناقلان این حدیث به شمار می‌آیند!!

۸. رسول خدا (ص) در خطبه حجّه الوداع فرمودند: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ النَّارِ إِلَّا وَ قَدْ أَمَرْتُكُمْ بِهِ وَ مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ يُقَرِّبُكُمْ مِنَ النَّارِ وَ يُبَاعِدُكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ قَدْ نَهَيْتُكُمْ» ؛ ای مردم! به خدا قسم هر چه موجب نزدیکی شما به بهشت و دوری شما از آتش بود، شما را به آن امر کردم. و هر چه باعث نزدیک شدن شما به آتش و دوری شما از بهشت بود، شما را از آن نهی کردم.

مسلّم است که بیان مسأله خلافت و رها نکردن امّت در اختلاف و کشمکش و تعیین تکلیف آنها، بزرگ‌ترین چیزی است که موجب نزدیکی مسلمانان به بهشت و دوری آنها از دوزخ می‌شود. بنا بر این عقل سلیم نمی‌پذیرد که دین خاتم و جهان شمول، از چنین امر عظیمی صرف نظر کرده و امّت را قرن‌ها گرفتار تفرقه و تشتّت و جنگ و درگیری کرده باشد.

۹. اخباری که خاصه و عامه از رسول خدا (ص) راجع به تعیین امام و خلیفه بعد از خود تا روز قیامت روایت کرده‌اند و متواتر بین هر دو طایفه است به گونه ای که مجالی برای انکار آنها نمی‌ماند که به زودی در باب هشتم «بحث امامت خاصه» به بعضی از آنها اشاره خواهیم نمود، إن شاء الله تعالی.

۱۰. «فضل بن شاذان» در کتاب «الایضاح» به تفصیل درباره جانشینی پیامبر (ص) سخن گفته و ثابت نموده که رسول خدا (ص) در امر امامت سفارش لازم را فرموده و امت خویش را در وادی گمراهی و سرگردانی رها نکرده است.

حاصل کلام فضل بن شاذان این است که: اگر پیامبر (ص) نسبت به موضوع امامت، توصیه لازم را نفرموده باشد، بزرگ‌ترین فریضه خداوند را - العیاذ بالله - ترک کرده است و این بدترین نسبت ناروا و بالاترین جسارت به ساحت مقدّس نبوی است.

خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «چون یکی از شما را (علامت) مرگ ظاهر گردد، و مالی به جای گذارد، مقرّر شده است که برای پدر و مادر و خویشاوندان از روی عدل و انصاف وصیت کند که این کار سزاوار پرهیزگاران است».

به یقین پیامبر اکرم (ص) فردِ شاخص متّقین است؛ و به حکم آیه فوق، سزاوار نیست احتمال دهیم آن حضرت (ص)، که خود آورنده آیه لزوم وصیت برای امّت است، بدون وصیت از دنیا رفته باشد! از سوی دیگر، در میان آنچه که باید رسول خدا (ص) در باره آنها وصیّت کند چیزی مهم‌تر از خلافت و امامت نیست؛ زیرا خلافت و امامت امّت، موجب بقا و دوام مکتب رسالت و حفظ و صیانت احکام و فرامین آسمانی حق است. بنا بر این، طبق قرآن باید آن حضرت (ص) نسبت به مسأله امامت و رهبری پس از خود، وصیّت کرده باشد، چنان که با رجوع به احادیث نبوی می‌بینیم که آن حضرت در مقاطع مختلف از ابتدا تا انتهای رسالت، نسبت به این مطلب سفارش کرده‌اند. با توجّه به آیه قرآن مشخّص می‌شود که مخالفین، قرآن را پشت سر افکنده و به روایتی مجعول و دروغین - که مخالف کتاب خداست استناد کرده‌اند.

سپس خداوند متعال می‌فرماید: پس هر که وصیت را پس از آنکه آن را شنیده و نزد او ثابت گردیده تغییر دهد، گناه تغییر آن بر گردن کسانی است که آن را تغییر می‌دهند. البته خداوند شنوای داناست! .

اکنون می‌پرسیم: آیا عامّه در امر خلافت، کتاب خدا را پشت سر نیافکنده، و اکثر آنان - که به آن حضرت (ص) نسبتِ ترکِ وصیت در امر امامت را داده‌اند - به آن حضرت جفا نکرده‌اند؟! و مضحک آنکه آنها شیعیان را سرزنش می‌کنند که نسبت خطا به بعضی از اصحاب می‌دهند، ولی از طعنی که خودشان به رسول خدا (ص) زده‌اند و وی را متّهم به ترک وصیت نموده‌اند - که شدیدترین جسارت‌ها است - هیچ شرمی ندارند! و شگفت آور است که چگونه تا این اندازه جرأت جسارت به خود داده و وصیت صریح آن حضرت را درباره امامت به کلی انکار نموده‌اند، در حالی که به شهادت کتب معتبرشان از رسول خدا (ص) نقل می‌کنند که فرمود: «کسی که نسبت دروغ به من بدهد جایگاهش در آتش خواهد بود» (و این حدیث در نزد آنها به حد تواتر رسیده است).

آیا بهتانی شدیدتر از این تصوّر می‌شود که کسی توهّم کند: «ابوبکر مصلحت اسلام و شؤون امت و مصالح مسلمین را بیش از رسول خدا (ص) رعایت نموده، و دلسوزتر بوده که وصیّت به خلافت و جانشینی خود نموده، ولی رسول خدا (ص) - العیاذ بالله - رغبتی بدان نشان نداده و ترک وظیفه نموده است؟!

چگونه خلفای اموی و عباسی نسبت به احکام اسلام و سرنوشت مسلمانان داناتر و دلسوزتر بوده‌اند که هر یک به نوبه خود پس از دوران غصب خلافت شان، جانشین خود را معیّن می‌نمودند و فقط پیامبر اسلام (ص) در این امر مهم اساسی و حیاتی بی‌تفاوت بوده و خلیفه و جانشین خود را تعیین نفرموده و بدون وصیّت از دنیا رفته است؟! آیا کسی که ذرّه ای دین داشته باشد به چنین جسارت و گناهی تفوّه می‌کند!؟

۱۱. روایات بسیاری که در کتب معتبره شیعه آمده و تصریح به لزوم نصب امام از سوی پروردگار نموده که اگر استقصا و بررسی شود ما فوق تواتر است، از جمله:

الف) رسول خدا (ص) فرمودند: «أمَرَنی جبرئیلُ عن رَبّی أن أقوم فی هذا المشهد و اُعلِمَ کُلَّ أبیض و أسود أنّ عَلیّ بن أبی طالب أخی و وصیّی و خلیفتی و الإمام بعدی... فاعلموا معاشر الناس ذلک! فإنّ الله قد نصبه لکم ولیاً و إماماً و فرض طاعته علی کلّ أحد، لا تحلّ إمره المؤمنین لأحد بعده»؛ جبرئیل از جانب پروردگارم به من امر کرده که در این مکان بایستم و به همه از سفید پوست و سیاه پوست اعلام کنم که علی بن ابی طالب برادرم و وصیّم و جانشین و امام بعد از من است... پس ای گروه مردم آن را بدانید! خداوند برای شما ولی و امام نصب نموده و اطاعتش را بر همه واجب کرده، و امیرمؤمنان بودن برای احدی بعد از او جایز نیست.

«مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ وَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ (ع) أَخِي وَ وَصِيِّي وَ مُوَالاتُهُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَهَا عَلَيَّ»؛ هر کس من مولای (و صاحب اختیار و امام) او هستم پس این علی هم مولای (و صاحب اختیار و امام) او هست. و علی بن ابی طالب برادرم و وصیّم است. و ولایت او از جانب خدای عزّوجلّ بر من نازل شد.

ب) امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ جَعَلَنِي إِمَاماً لِخَلْقِهِ‌»؛ خداوند مرا امام برای خلقش قرار داد. «وَ إِنَّ اللَّهَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِي أَرْضِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ جَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا يُفَارِقُنَا» ؛ خداوند ما را پاک و معصوم قرار داده و ما را شاهدان بر خلقش و حجّت خود در زمین قرار داده و ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داد که از آن جدا نمی‌شویم و قرآن هم از ما جدا نمی‌شود.

ج) امام مجتبی (ع) فرمود: «أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَى لِسَانِ نَبِيِّ اللَّهِ»؛ من اولای مردم به خودشان (یعنی امام و صاحب اختیار آنان) در کتاب خدا و به بیان نبی الله هستم.

د) امام زین العابدین (ع) فرمود: «رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَايِبِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ، وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِكَ، وَ حَفَظَةَ دِينِكَ، وَ خُلَفَاءَكَ فِي أَرْضِكَ، وَ حُجَجَكَ عَلَى عِبَادِكَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ... اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَيَّدْتَ دِينَكَ فِي كُلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِكَ، وَ مَنَاراً فِي بِلَادِكَ...» ؛ خدایا درود بفرست بر پاکان اهل بیت پیامبر (ص)، آنهایی که برای امر خودت (یعنی امامت) برگزیدی و آنها را مخزن علمت و حافظین دینت و جانشینان خود در زمین و حجت هایت بر بندگانت قرار دادی. و آنها را به اراده ات از هر گونه رجس و پلیدی پاک و پاکیزه گرداندی... خدایا دینت را تقویت کردی در هر زمانی به امامی که نصب نمودی تا علَم و نشانه برای بندگانت و مناره‌های بلادت بوده باشند.

ه) امام باقر (ع) فرمود: «وَ نَحْنُ الْمُجْتَبَوْنَ‌»؛ برگزیدگان ما هستیم.

و) امام صادق (ع) فرمود: «أَ مَا تَرَى اللَّهَ يَقُولُ ﴿مَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا﴾ يَقُولُ لَيْسَ لَكُمْ أَنْ تَنْصِبُوا إِمَاماً مِنْ قِبَلِ أَنْفُسِكُمْ تُسَمُّونَهُ مُحِقّاً بِهَوَى أَنْفُسِكُمْ وَ إِرَادَتِكُمْ ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ (ع) ثَلَاثَةٌ ﴿لَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ مَنْ أَنْبَتَ شَجَرَةً لَمْ يُنْبِتْهُ اللَّهُ يَعْنِي مَنْ نَصَبَ إِمَاماً لَمْ يَنْصِبْهُ اللَّهُ أَوْ جَحَدَ مَنْ نَصَبَهُ اللَّهُ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِهَذَيْنِ سَهْماً فِي الْإِسْلَامِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ ﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾» . آیا نمی‌بینید که خداوند می‌فرماید: «شما را نرسد درخت آن را برویانید»، اشاره می‌فرماید که: شما حق ندارید از پیش خود امام بگمارید و انتخاب کنید، و با میل و خواسته تان او را بر حق بنامید.

سپس امام صادق (ع) فرمود: سه گروهند که خداوند در روز قیامت با آنها سخن نگوید و به آنان ننگرد و از پلیدی و آلودگی پاکشان نسازد و آنان را عذابی دردناک خواهد بود: هر که درختی را برویاند که خدا آن را نرویانده یعنی امامی را بر گزیند که خداوند او را نصب نفرموده، یا کسی را که خدا انتخاب فرموده و گماشته، انکار کند، و کسی که گمان کند این دو را در اسلام بهره و سهمی است، در حالی که خداوند فرموده: پروردگار تو آنچه خواهد می‌آفریند و بر می‌گزیند، و اختیاری برای آنان نیست.

ز) امام رضا (ع) فرمود: «فَالْإِمَامُ إِنَّمَا يَكُونُ إِمَاماً مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى وَ بِاخْتِيَارِهِ إِيَّاهُ... فَمَنْ ذَا الَّذِي يَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ أَوْ يُمْكِنُهُ اخْتِيَارُهُ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ خَسَأَتِ الْعُيُونُ... وَ هُوَ بِحَيْثُ النَّجْمُ مِنْ يَدِ الْمُتَنَاوِلِينَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا وَ أَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هَذَا؟... رَغِبُوا عَنِ اخْتِيَارِ اللَّهِ وَ اخْتِيَارِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ أَهْلِ بَيْتِهِ إِلَى اخْتِيَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ يُنَادِيهِمْ: ﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ‌: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ﴾».

پس امام از جانب پروردگار متعال و به اختیار او امام می‌باشد... پس چه کسی می‌تواند به معرفت امام برسد یا اختیار امام او را ممکن و میسّر باشد؟ هرگز هرگز، این معرفت و اختیار بسیار دور است، عقل‌ها در باره‌اش گم و گمراه گشته و مغزها حیران شده و دیده‌ها خیره... امام در علوّ قدر و منزلت همچون ستاره از دسترس دست اندازها و توصیف توصیف کنندگان به دور است، پس اختیار مردم به امامت چه نسبت دارد؟ و عقول را در باب آن چه دخل و تصرّفی باشد؟ و در کجا مثل امام یافت می‌تواند شد؟... از اختیار خداوند و اختیار رسول خدا (ص) روی گردانیدند و به سوی اختیار خویش روی آوردند، و قرآن ایشان را ندا می‌دهد که: پروردگار تو می‌آفریند هر چه را که می‌خواهد و بر می‌گزیند (یعنی برای امامت) هر که را می‌خواهد. و نیست برای ایشان اختیار آن، منزّه و برتر است خداوند از آنکه برای او شریک باشد. و خدای عزّوجلّ فرموده است: چون خدا و رسول حکم کنند برای هیچ مرد و زن مؤمن اختیاری از کار خویش باقی نمی‌ماند (بلکه باید خود را تابع خدا و رسول سازند).

در حدیث مفصّلی که مرحوم کلینی کتاب شریف در کافی از امام رضا (ع) نقل کرده در مواضع متعدد این حدیث با اشاره به بعضی از آیات، تصریح شده که امامت به جعل و نصب پروردگار است و احدی در نصب آن دخالت ندارد.

در معانی الاخبار آمده است: «سُمِّيَ الْإِمَامُ إِمَاماً لِأَنَّهُ قُدْوَةٌ لِلنَّاسِ مَنْصُوبٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَى الْعِبَادِ»؛ امام را امام گفتند چون او مقتدای مردم و منصوب از جانب پروردگار و واجب الطاعه بر بندگان است.

سنت و سیره خدا و رسول (ص)

بر پیروان همه ادیان الهی معلوم است و همه مذاهب اسلامی حتی مخالفان شیعه نیز اعتراف دارند که روش و طریقه ثابت حق تعالی در میان همه انبیا، از آدم تا خاتم (ع) آن بود که تا خلیفه ای برای ایشان تعیین نمی‌کرد ایشان را از دنیا نمی‌برد.

سنّت و روش رسول خدا (ص) نیز در همه غزوه‌ها و حتّی سفرهای کوتاه آن بود که برای خود جانشینی تعیین می‌فرمود، و برای بلاد اسلامی نیز حاکمی معیّن می‌کرد و امر مردم را به خودشان واگذار نمی‌کرد. پس چگونه می‌شود که در این سفر ابدی و بی‌انتها، امور مردم را معطّل و مهمل و آنها را به حال خود واگذارد؟

کدخدایی که در دِهی بیمار می‌شود، برای رسیدگی به امور رعیت خود کسی را معین می‌کند و برای ایشان وصیّت می‌نماید، با این حال چگونه ممکن است پیامبر آخر الزمان از دنیا برود و برای دین و ملت و کتاب و سنّت و رعیتِ امّت خود، کسی را تعیین نکند؟

جستارهای وابسته

• نصب الهی امام

پرسش مستقیم

• ادله عقلی نصب الهی امام چیست؟ (پرسش)

منابع

1. اراکی، محسن، درس دوم «امامت در اندیشه اسلامی»
2. علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱
3. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن
4. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه
5. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت ۲
6. علی‌پور وحید، حسن، مکتب در فرآیند نواندیشی
7. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱
8. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
9. باذلی، رضا، مقاله «الهی بودن مقام امامت»، موسوعه رد شبهات ج۱۶
10. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر