کوفه در معارف مهدویت

کوفه در موعودنامه

یکی از چهار شهری است که حق‌تعالی آن را اختیار فرموده و "طور سینین" تفسیر به آن شده است. در روایت است که حرم خدا و حرم رسول(ص) و حرم امیر المؤمنین(ع) است و یک درهم تصدق در آن، صد درهم حساب می‌شود و دو رکعت نماز در آن به صد رکعت حساب می‌آید^[۱]. این شهر تقریبا در هشت کیلومتری شهر نجف واقع است.
در روایات مقر حکومت حضرت مهدی(ع) معرفی شده است و حضرت پس از ظهور از مکه به مدینه آمده و در آنجا همراه با ده‌ها هزار نفر از همراهان به سوی کوفه رهسپار می‌شوند. حضرت در کوفه به‌گونه‌ای راه‌ها و خیابان‌ها، شهرها و مساجد را توسعه می‌دهد که خانه‌های کوفه به رود کربلا -فرات- متصل می‌شود و مسجد باشکوهی در پشت کوفه ساخته می‌شود که هزار در دارد. پیامبر(ص) فرمودند: عصای موسی(ع)، انگشتر سلیمان(ع)، و محل‌ جوشیدن آب در طوفان نوح(ع) و محل‌ تجمع پیامبران(ع) در مسجد کوفه بوده است^[۲].
حضرت علی(ع) در خطبه ۴۷ نهج البلاغه فرموده است: هرستمگری که به شهر کوفه نظر سوئی داشته باشد، خدا او را گرفتار می‌سازد و یا به قتل می‌رساند. امام حسن مجتبی(ع) در عظمت این شهر فرمود: "جای پایی در کوفه برای من از خانه‌ای در مدینه برتر است"^[۳] و امام باقر(ع) فرمود: وقتی قائم ما قیام کند، رهسپار کوفه می‌شود و چهار مسجد را در آنجا ویران می‌کند^[۴].
شهر کوفه را باید اولین شهر دانست که تمایلات شیعی در آن به‌طور وسیعی بروز و ظهور یافت. این امر به زمانی برمی‌گردد که امام علی(ع) مرکز خلافت خویش را از مدینه به این شهر منتقل کرد. در زمان امام صادق(ع) مراودات برخی خاندان‌های شیعی و گروهی از محدثان با امام(ع) موجب شد تا جوّ علمی شهر شکل گیرد و به زودی شهر کوفه یکی از مراکز حدیثی شیعه گردید. بسیاری از اصحاب ائمه(ع) محدثان کوفی بودند. با انتقال ائمه(ع) به عراق، در نیمه اول قرن سوم، این شهر به جهت نزدیک بودن به محل استقرار امامان و گسترش مراودات شیعیان با ایشان موقعیت ممتازتری یافت. در عصر غیبت، این شهر گرچه موقعیت علمی خود را کمابیش حفظ‍‌ کرده بود و لکن همانند گذشته نبود. مرکزیت یافتن شهر قم به‌عنوان شهری علمی که عالمان آن دارای عقاید درستی بودند از یک سو و شکل‌گیری تدریجی بغداد از سوی دیگر، موجبات ضعف موقعیت علمی کوفه را فراهم ساخته بود. با این حال هنوز شهر کوفه به عنوان مرکز اصلی جهان تشیع قلمداد می‌شد و دارای مکتب خاصی بود که محدثان و فقیهان شهر از آن پیروی می‌کردند. در این شهر خاندان‌های علمی قدیمی می‌زیستند که تا این دوران جایگاه علمی خویش را حفظ‍‌ کرده بودند. از جمله اشعریان که از قبایل یمنی بودند و شاخه‌ای از آنها در قم، زعامت علمی و دینی را داشتند. آل نهیک از قبیله نخع، آل جهم از قبیله لخم، آل زربی از بنی اسد و آل اعین از دیگر خاندان‌های مشهور بودند.
در بین این خاندان‌ها، آل اَعیَن از همه سرشناس‌تر بودند. آنها بزرگترین خاندان شیعه مذهب در شهر کوفه بودند که رجال علمی و مذهبی آنها بیش از دیگران و ممتازتر از دیگران بودند. نخستین رجال دینی آنها در زمان سجاد و امام باقر(ع) بودند و بازماندگان آنها تا عصر غیبت باقی بودند و در میان آنان فقیهان و قاریان و ادیبان و راویان حدیث بسیار بود.
در عصر غیبت چند تن از این خاندان شاخص بودند: علی بن سلیمان بن حسن از شاخه بکریون، که توقیعاتی از ناحیه امام(ع) درباره وی صادر شد. وی از مشایخ روایت ابن بابویه قمی است و کتابی به نام النوادر نوشت. علی بن یحیی ابوالحسن زراری، شیخ طوسی در کتاب الغیبة در فصل مربوط‍‌ به کسانی که امام مهدی(ع) را دیده‌اند روایتی از محمد بن حسن قمی نقل می‌کند که بر طبق آن امام(ع) راوی را در مسائل دینی‌اش به ابوالحسن زراری ارجاع داده بود. طوسی این امر را دلیل بر این می‌داند که او وکیل امام بوده است. محمد بن سلیمان بن حسن که از اصحاب امام عسکری(ع) بود و در ایام غیبت با امام(ع) در ارتباط‍‌ بود و گویا وکیل آن حضرت بوده است، در سال ۳۰۰ ق. درگذشت و تألیفاتی از خود باقی گذاشت. اما چهره شاخص این خاندان در این عصر، ابو غالب زراری است. عبیدالله بن احمد بن محمد (۲۵-۳۶) ق. از شاخه بکریون خاندان اعین بود. او عالمی فرهیخته و صاحب تصنیفات بود که تنها رساله وی در باب رجال خاندان اعین به دست ما رسیده است.
از دیگر خاندان‌های علمی کوفه آل نُهیک از قبیله نخع هستند. نجاشی از آنها تعبیر به "بیت من اصحابنا" دارد. عبیدالله بن احمد بن نهیک از چهره‌های برجسته این خاندان است که بسیاری از اصول اربعمائه (اصول چهار صدگانه) را گرد آورده بود. ابو علی احمد بن احمد بن عمار (متوفا ۳۴۶ق)از مشایخ جلیل القدر کوفه بود که تألیفاتی داشت؛ از جمله کتابی درباره پدران نبی اکرم(ص) و ایمان ابو طالب.
یکی از چهره‌های برجسته علمی کوفه "ابن عقده" است. وی، احمد بن محمد بن سعید همدانی (متوفا ۳۳۳) زیدی جارودی بود، اما ارتباط‍‌ زیادی با فقیهان و محدثان امامیه داشت و روایات بسیاری از ایشان نقل کرده است.
جو علمی کوفه برخلاف قم بسیار آشفته و نااستوار بود. عدم ثبات عقیده از خصوصیات بارز کوفیان بود که از دیرباز بدان شناخته شده بودند. گرایشات افراطی و اندیشه‌های غلوّآمیز که سابقه دیرینه‌ای در این شهر داشت، در عصر غیبت نیز همچنان باقی بود. در میان عالمان و محدثان کوفی در این عصر به نام کسانی برمی‌خوریم که به غلو و ارتفاع متهم و یا مشهور بودند.
شهر کوفه همچنین منشأ پیدایش بسیاری از فرقه‌های شیعی چون زیدیه، خطابیه، واقفیه و... بود. در عصر غیبت نیز غالباً محدثان زیدی و فقیهان واقفی و فطحی مذهب کوفه حضور داشتند؛ برخلاف قم که حضور چنین افرادی را برنمی‌تابید. از آن جمله می‌توان به علی بن حسن طاهری واقفی مذهب و علی بن حسن بن فضال که به داشتن مذهب فطحیه مشهور بود، اشاره کرد.
از ویژگی‌های عالمان کوفه دسترسی آنها به اصول چهار صدگانه بود که در ایام حضور ائمه(ع) نگاشته شده بود و اساس فقه مکتوب شیعی را تشکیل می‌داد. اکثر اصول چهارصدگانه در دست محدثان و راویان کوفی بود و آنها را روایت می‌کردند. درباره علی بن محمد بن زبیر کوفی (متوفا ۳۴۸) که بیش از صد سال عمر کرد گفته شده است که اکثر این اصول را روایت می‌کرد. همچنین ابو علی احمد بن محمد بن عمار (متوفا ۳۴۶ق) که از مشایخ جلیل القدر کوفه بود، نیز بسیاری از اصول را در دست داشت و روایت می‌کرد. در شهر کوفه اندیشه‌های کلامی و عقلی بسیار رایج بود. علمای کلام و متکلمان شیعه در کوفه زیاد بودند و تألیف و نگارش در حوزه علوم کلامی کم نبود. این امر بیشتر ناشی از وجود فرقه‌های مختلف و حضور اندیشه‌های گوناگون بود که ناخواسته موجب پدید آمدن بحث‌های کلامی و عقلی میان اندیشمندان می‌شد^[۵]^[۶].

کوفه در فرهنگنامه آخرالزمان

کوفه شهری بزرگ در مراکز عراق بوده است و مدتی پایتخت و مرکز فرماندهی آن محسوب می‌‌شده است. از زمانی که کوفه به عنوان دار الخلافه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) قرار گرفت، این شهر موقعیتی ویژه به خود گرفت و پس از آن نیز مرکز رفت و آمد و سکونت شیعیان و دوستداران اهل بیت رسول خدا(ص) بود. هرچند اهل کوفه در یاری رساندن به امیرالمؤمنین و اهل بیت رسول خدا بسیار کوتاهی از خود نشان دادند، اما در این میان نیز گوهرهایی از شیعیان ناب نیز یافت می‌‌شود. در طول امامت ائمه(ع) این شهر خواستگاه محدثان و قاریان فراوانی از شیعیان بوده است و علاوه بر مرکزیت سیاسی، مرکزیت علمی و فرهنگی منطقه عراق نیز به حساب می‌‌آمد سرزمین کوفه سرزمینی مقدس است که پیامبران و اولیا و اوصیای فراوانی در آن بوده‌اند. بنای مسجد کوفه و مسجد سهله در این شهر از ابنیه بسیار مهم و ارزشمند نزد شیعیان است. این شهر در آخرالزمان مرکز تاخت و تاز و جنگ‌های مختلف خواهد بود و پس از فتنه‌ها و کشتارها و نبردهای فراوان، آرام خواهد گرفت و به مرکز حکومت جهانی حضرت بقیة الله الاعظم(ع) تبدیل خواهد شد. در روایتی مرحوم سید بن طاووس در کتاب ملاحم، کوفیان را خوشبخت‌ترین افراد یاد می‌‌کند زیرا حضرت مهدی(ع) به این شهر خواهد آمد و در آن رحل اقامت خواهد افکند^[۷]. هرچند در روایات از کمرنگ شدن حوزه علمیه کوفیان خبر وارد شده، اما در زمان ظهور حضرت دوباره پایگاه فراگیری علوم قرآنی خواهد شد. در روایتی امیرالمؤمنین(ع) یاد می‌‌کند که در مسجد کوفه مردم گروه گروه جمع می‌‌شوند و به آموزش و یادگیری قرآن با تأویل‌ها و تفاسیر ناب و حقیقی می‌‌پردازند^[۸].
یکی از مزیت‌های شهر کوفه نسبت به شهرهای دیگر، وجود مسجد سهله در این شهر است، این مسجد، منزل بسیاری از پیامبران بوده است و اولیا و اوصیای زیادی در آن نماز گزارده‌اند. در زمان ظهور حضرت مهدی(ع)، ایشان با اهل و عیال خود به این مسجد وارد می‌‌شوند و آن را محل سکونت خود و اهل بیت خود قرار خواهد داد و پس از ایشان نیز ائمه(ع) یک یک رجعت نموده و در آن ساکن خواهند شد^[۹].
امام باقر(ع) فرمود: پس از حرم امن الهی و مدینة النبی، با فضیلت‌ترین زمین‌ها، شهر کوفه است که شهری پاک و منزه است و انبیا و اوصیا و صالحان فراوانی در آن به خاک سپرده شده‌اند. در این شهر مسجد سهله قرار دارد که تمام پیامبران در آن به اقامه نماز پرداخته‌اند. در این ### 313### برقرار کننده عدل الهی ظهور می‌‌نماید و حضرت قائم(ع) در این مسجد خواهد بود و امامانی که پس از او (رجعت نموده) و حکومت می‌‌نمایند نیز در این مسجد به سر خواهند برد. کوفه خانه پیامبران و جانشینان شایسته آنان است^[۱۰].
امیرالمؤمنین(ع) در مسجد کوفه با یاران خود نشسته بودند که فرمود: ای کوفیان! خداوند به شما موهبتی را ارزانی داشته که به هیچ کس مانند آن را نبخشیده است، و آن مسجدی است که در آن نماز می‌‌گزارید. این مسجد خانه حضرت آدم و نوح و ادریس(ع) بوده است و محل اقامه نماز حضرت ابراهیم و جناب خضر(ع) است و مسجدی است که من در آن نماز می‌‌خواندم. این مسجد یکی از چهار مسجدی است که خداوند برای مؤمنان برگزیده است در روز قیامت این مسجد را (در هیئتی) می‌‌آورند که مانند افراد محرم، لباس احرام به تن کرده است و برای کسانی که در آن نماز خوانده‌اند شفاعت می‌‌کند، و شفاعت او مورد قبول واقع خواهد شد. در آینده سنگ حجر الاسود را در این مسجد قرار خواهند داد^[۱۱]. این مسجد در روزگار آخرالزمان محل اقامه نماز برای حضرت مهدی(ع) خواهد شد و مؤمنان به سوی این مسجد خواهند آمد تا در آن نماز بخوانند. در آن ایام هر مؤمنی آرزوی این مسجد را خواهد داشت. پس از کنار این شهر و مسجد به جای دیگری کوچ نکنید و سعی کنید که با خواندن نماز در این مسجد به خداوند تقرب پیدا کنید و برای برآورده شدن دعاها و حوائج خود به سوی آن بیایید، زیرا اگر مردم از برکتی که در این مسجد قرار داده شده است با خبر بودند، هر سختی و مشقتی را برای رسیدن به این مسجد تحمل می‌‌نمودند حتی اگر سینه‌خیز از روی یخ‌ها باشد! و در روایت دیگری فرمود: هر کسی که نمازهای واجب خود را در این مسجد اقامه کند، مانند آن است که حجی مقبول و پسندیده انجام داده است و نمازهای مستحبی در آن مانند عمره قبول شده و نیکو است. از همین مسجد کشتی نوح حرکت خود را آغاز نمود و اوصیای زیادی از جمله من در آن نماز خوانده‌اند. هر گرفتاری که برای طلب حاجتی در آن دعا کند، خواسته او اجابت خواهد شد^[۱۲].
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: کوفه آنقدر گسترش خواهد یافت که به شهر "حیره"^[۱۳] متصل خواهد شد و زمانی که حضرت قائم(ع) ظهور کند در این شهر مسجدی خواهد ساخت که پانصد درب دارد؛ زیرا مسجد کوفه برای ایشان و خیل نمازگزاران کوچک خواهد بود و حضرت مهدی(ع) در آن به نماز خواهد ایستاد و دوازده امام عادل در آن نماز خواهند خواند^[۱۴]. حضرت قائم(ع) در کوفه چهار مسجد دیگر نیز خواهد ساخت که کوچکترین مسجد در شهر کوفه، همان مسجد کوفه کنونی است^[۱۵]. در احادیث دیگری امام صادق(ع) فرمود: این مسجد باغی از باغ‌های بهشت است و طرف راست و عقب او نیز یکی از باغ‌های بهشتی است و طرف چپ آن مکر و حیله است! خواندن یک نماز واجب در آن، برابر هزار نماز و خواندن یک نماز مستحبی چون پانصد نماز خواهد بود اگر کسی بدون ذکر و قرائت قرآن در آن بنشیند، عبادت‌کننده محسوب خواهد شد، عصای موسی و درخت کدو که برای حضرت یونس رویید در این مکان بوده است. اینجا محل گردآمدن پیامبران الهی است و انگشتر سلیمان در این مسجد است و کشتی نوح را در این مکان ساختند و آب از میان این مسجد فوران نمود تا کشتی نوح شناور شود^[۱۶]. در حوادثی که در آخرالزمان برای شهر کوفه اتفاق می‌‌افتد می‌‌توان از هجوم سفیانی به سوی عراق گفت. سفیانی پس از چندین جنگ در سوریه و عراق، لشکری هفتاد هزار نفری به سوی کوفه می‌‌فرستد و آنان در کوفه به کشتار و اعدام افراد می‌‌پردازند و اسرای زیادی را دستگیر خواهند کرد. خراسانی نیز از سردارانی است که با لشکرکشی همزمان با سفیانی به کوفه وارد می‌‌شود^[۱۷]. دجال نیز یکی از قیام‌کنندگان باطلی است که در آخرالزمان برمی‌خیزد و گروه بسیاری را گمراه می‌‌کند. در روایتی اشاره شده که او به کوفه خواهد آمد، اما به دست حضرت به دار آویخته خواهد شد^[۱۸].
امام باقر(ع) فرمود: زمانی که حضرت قائم(ع) ظهور نماید، به کوفه رفته و چهار مسجد را در آن خراب می‌‌کند و از پی دوباره می‌‌سازد، اما سقف برای آن نمی‌سازد بلکه با سایه‌بان آن را خواهد پوشاند، و تمام مساجد را بدون سقف خواهد ساخت و در روایت دیگری فرمود: تمام ساختمان‌هایی که ستمگران در اطراف مسجد کوفه ساخته‌اند، تخریب خواهد شد^[۱۹].
حضرت پس از آنکه از سامان‌دهی اوضاع مدینه فارغ می‌‌شود، با لشکر خود به سوی کوفه رهسپار می‌‌شود و در میان شهر کوفه و نجف اتراق می‌‌کند و یاران او و چهل و شش هزار ملائکه و شش هزار نفر از جنیان و سیصد و سیزده نفر یاران خاص او گرد او جمع هستند.
امیرالمؤمنین(ع) در پی بیان فتنه‌هایی در مصر و بصره به ابن عباس فرمود:... سپس فتنه‌ای در کوفه پدیدار خواهد شد و در آن وقت سفیانی در شام به سر می‌‌برد، زمانی که سفیانی به کوفه لشکرکشی کند، منتظر باشید که بهترین شخص از دودمان رسول خدا (یعنی مهدی(ع)) از کنار کعبه ظهور کند. آن روز (به حدی زیباست که) زنده‌ها آرزو می‌‌کنند که ای کاش گذشتگان ما بودند و این روزها را می‌‌دیدند که چگونه دنیا از عدل و داد پر شده است و ظلم و بیدادی که جهان را پر کرده بود رخت بربسته است^[۲۰]. جابر از امام باقر(ع) درباره ظهور حضرت مهدی(ع) سؤال نمود، حضرت پاسخ داد: این ظهور زمانی پدید خواهد آمد که در میان حیره و کوفه کشتاری بزرگ رخ دهد^[۲۱]. در حدیثی امام باقر(ع) فرمود: در روز عاشورا امام حسین(ع) یاران خود را جمع نمود و به آنها خبر داد که همه به شهادت خواهند رسید، اما در زمان رجعت باز خواهند گشت. در آن حدیث حضرت از مسجد کوفه یاد می‌‌کند و می‌‌فرماید: خداوند در مسجد کوفه چشمه‌ای از طلا و چشمه‌ای آب و چشمه‌ای از شیر و چشمه‌ای از روغن ظاهر می‌‌کند^[۲۲].
امام باقر(ع) درباره این آیه فرمود: ﴿وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ﴾^[۲۳] این آیه خاص و عام است، اما معنی خاص در کوفه رخ خواهد داد و آن گرسنگی‌ای است که فقط دشمنان آل محمد(ص) را در بر خواهد گرفت با این گرسنگی آنان را به هلاکت خواهد رساند. ولی معنای عام آن در شام اتفاق می‌‌افتد، و آن ترس و گرسنگی‌ای است که همه را فرا خواهد گرفت و چنان سخت خواهد بود که کسی تاکنون نظریش را ندیده است این قحطی و گرسنگی پیش از قیام حضرت قائم خواهد بود و ترس پس از قیام رخ خواهد داد^[۲۴].
امام باقر(ع) فرمود: حضرت قائم(ع) به کوفه خواهد رفت. زمانی که حضرت به کوفه می‌‌رسد، سه گروه در آن شهر به نزاع مشغولند. لشکر یمنی و حسنی و سفیانی. جنگ میان این سه لشکر پایان می‌‌پذیرد (یعنی سفیانی کشته می‌‌شود و یمانی و حسنی نیز با حضرت بیعت می‌‌کنند) حضرت در کوفه به منبر رفته و شروع به خطبه خواندن می‌‌نماید، اما مردم از شدت گریه متوجه سخنان حضرت نمی‌شوند. در جمعه دوم مردم نزد حضرت می‌‌آیند و می‌‌گویند ما دوست داریم همگی پشت سر شما نماز بخوانیم، زیرا اقتدا به شما مانند نماز خواندن پشت سر رسول خدا(ص) است، اما این مسجد (کوفه کوچک است و) گنجایش تعداد ما را ندارد حضرت می‌‌فرماید: برای آن تدبیری اندیشیده‌ام؛ آنگاه به سوی نجف می‌‌رود و مسجدی در آن می‌‌سازد که هزار درب دارد تا تمام مردم را بتواند در خود جا دهد. سپس از کنار قبر امام حسین(ع) در کربلا نهری حفر می‌‌کند تا آب شهر کوفه و نجف را از آن تأمین نماید و در میان راه نجف تا کربلا بر روی این نهر پل‌های متعدد و آسیاهای زیادی خواهد ساخت. گویا هم‌اکنون می‌‌بینیم که پیر زنی یک زنبیل گندم بر روی سر نهاده و به سوی کربلا می‌‌رود تا آن را آرد نماید!^[۲۵] ^[۲۶].

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ مفاتیح الجنان، ص ۶۳۳.
↑ تهذیب، ج ۳، ص ۳۵۲.
↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۶.
↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۵۱.
↑ نشریه موعود، شماره ۳۲، ص ۷۵.
↑ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۷-۵۹۴.
↑ ملاحم: ص ۱۸۰.
↑ ر.ک: قرآن.
↑ ر.ک: مسجد سهله.
↑ تهذیب: ج ۶، ص ۳۱.
↑ قرمطیان گروهی بودند که به مکه یورش بردند و سنگ حجر الاسود را ربوده و به کوفه آوردند و در این مسجد قرار دادند.
↑ سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۵۹۹.
↑ شهری است که در ۵ / ۶ کیلومتری کوفه قرار دارد.
↑ شاید اشاره به رجعت پیامبر و امامان دیگر باشد.
↑ تهذیب، ج ۳، ص ۲۵۳.
↑ کافی، ج ۲، ص ۴۹۱ و ۴۹۳.
↑ ر.ک: سفیانی، خراسانی.
↑ ر.ک: دجال.
↑ غیب طوسی: ص ۲۸۳ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۴۶۵ و بحار الانوار: ج ۵۲، ص ۳۵۱.
↑ ملاحم: ص ۱۲۵.
↑ ارشاد مفید: ص ۳۶۰.
↑ الحرائج والجرائج: ج ۲، ص ۸۴۸.
↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی می‌آزماییم» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
↑ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۶۸.
↑ غیبت طوسی: ص ۲۸۱ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۶۹۸.
↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص ۵۲۱-۵۲۲-۵۲۳-۵۲۴.

[1] مفاتیح الجنان، ص ۶۳۳.

[2] تهذیب، ج ۳، ص ۳۵۲.

[3] بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۶.

[4] بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۵۱.

[5] نشریه موعود، شماره ۳۲، ص ۷۵.

[6] مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۹۷-۵۹۴.

[7] ملاحم: ص ۱۸۰.

[8] ر.ک: قرآن.

[9] ر.ک: مسجد سهله.

[10] تهذیب: ج ۶، ص ۳۱.

[11] قرمطیان گروهی بودند که به مکه یورش بردند و سنگ حجر الاسود را ربوده و به کوفه آوردند و در این مسجد قرار دادند.

[12] سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۵۹۹.

[13] شهری است که در ۵ / ۶ کیلومتری کوفه قرار دارد.

[14] شاید اشاره به رجعت پیامبر و امامان دیگر باشد.

[15] تهذیب، ج ۳، ص ۲۵۳.

[16] کافی، ج ۲، ص ۴۹۱ و ۴۹۳.

[17] ر.ک: سفیانی، خراسانی.

[18] ر.ک: دجال.

[19] غیب طوسی: ص ۲۸۳ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۴۶۵ و بحار الانوار: ج ۵۲، ص ۳۵۱.

[20] ملاحم: ص ۱۲۵.

[21] ارشاد مفید: ص ۳۶۰.

[22] الحرائج والجرائج: ج ۲، ص ۸۴۸.

[23] «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی می‌آزماییم» سوره بقره، آیه ۱۵۵.

[24] تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۶۸.

[25] غیبت طوسی: ص ۲۸۱ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۶۹۸.

[26] حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص ۵۲۱-۵۲۲-۵۲۳-۵۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]