نایب خاص امام مهدی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (جایگزینی متن - 'یأتی: ص' به 'سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص') |
||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
==نواب اربعه در فرهنگنامه آخرالزمان== | ==نواب اربعه در فرهنگنامه آخرالزمان== | ||
*[[نواب اربعه]]، چهار نفر از [[شیعیان]] بودند که در [[زمان غیبت صغری]] [[نیابت]] ویژه [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشتند و [[وکیل]] [[حضرت]] در میان [[مردم]] بودند. با توجه به [[غیبت]] [[حضرت]] و عدم دسترسی [[مردم]] به ایشان، [[نواب اربعه]] نقش واسطه میان [[حضرت مهدی]]{{ع}} و [[مردم]] را دارا بودند. مشکلات و پرسش‌های [[مردم]] را توسط نامه‌هایی از آن [[حضرت]] پرسیده و جواب آن را به [[مردم]] میرساندند، اموالی را که مختص [[امام]]{{ع}} بود به واسطه این [[نواب]] به [[حضرت]] میرسید. به جز این چهار [[نایب]]، اشخاص دیگری نیز بودند که مورد [[اعتماد]] [[امام]]{{ع}} بودند و در نقاط مختلف [[خمس]] و اموار [[حضرت]] و نامه‌های [[مردم]] را به [[نواب اربعه]] میرساندند، اما این چهار [[نایب]] به جهت [[وظیفه]] خاصی که داشتند از دیگر [[نایبان]] متمایز بوده و بدان‌ها [[نایبان خاص]] می‌‌گفتند. این چهار [[نایب]] عبارت بودند از: ۱ـ [[ابو عمرو عثمان بن سعید عمری]] ۲ـ [[ابو جعفر]] [[محمد بن عثمان عمری]] ۳ـ [[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]] ۴ـ [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]]. | *[[نواب اربعه]]، چهار نفر از [[شیعیان]] بودند که در [[زمان غیبت صغری]] [[نیابت]] ویژه [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشتند و [[وکیل]] [[حضرت]] در میان [[مردم]] بودند. با توجه به [[غیبت]] [[حضرت]] و عدم دسترسی [[مردم]] به ایشان، [[نواب اربعه]] نقش واسطه میان [[حضرت مهدی]]{{ع}} و [[مردم]] را دارا بودند. مشکلات و پرسش‌های [[مردم]] را توسط نامه‌هایی از آن [[حضرت]] پرسیده و جواب آن را به [[مردم]] میرساندند، اموالی را که مختص [[امام]]{{ع}} بود به واسطه این [[نواب]] به [[حضرت]] میرسید. به جز این چهار [[نایب]]، اشخاص دیگری نیز بودند که مورد [[اعتماد]] [[امام]]{{ع}} بودند و در نقاط مختلف [[خمس]] و اموار [[حضرت]] و نامه‌های [[مردم]] را به [[نواب اربعه]] میرساندند، اما این چهار [[نایب]] به جهت [[وظیفه]] خاصی که داشتند از دیگر [[نایبان]] متمایز بوده و بدان‌ها [[نایبان خاص]] می‌‌گفتند. این چهار [[نایب]] عبارت بودند از: ۱ـ [[ابو عمرو عثمان بن سعید عمری]] ۲ـ [[ابو جعفر]] [[محمد بن عثمان عمری]] ۳ـ [[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]] ۴ـ [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]]. | ||
*اولین [[نایب]] [[حضرت]]، ابو [[عمر]] [[عثمان بن سعید عمری]]، از زمان [[امام هادی]] و [[امام عسکری]]{{عم}} جزو وکلای [[اهل بیت]] به شمار میرفت و [[امام علی النقی]] و [[امام حسن عسکری]]{{عم}} در فرمایشات خود به [[عدالت]] و [[امانت‌داری]] آنان تصریح کرده‌اند و به [[یاران]] خود می‌‌فرمودند که ابو [[عمر]] مردی مورد [[اطمینان]] و امانت‌دار است، و هر چه بگوید از طرف من گفته است. او پس از [[شهادت امام عسکری]]{{ع}} همچنان [[وکالت]] [[امام]] [[معصوم]] را به عهده داشت و [[نایب حضرت مهدی]]{{ع}} در میان [[مردم]] بود. [[نیابت]] [[امام]] و [[وکالت]] از طرف آن حضرات باید به تصریح و [[نصب]] از سوی خود [[امام]] صورت میگرفت. او در میان [[شیعیان]] به [[القاب]] مختلفی شهرت داشت. از جمله "[[سمان]]" یا "زیّات" زیرا او در [[بغداد]] به شغل زیتون فروشی و داد و ستد روغن مشغول بود. او پنج سال در این [[مقام]] [[باقی]] بود و پس از آن از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] به [[خاک]] سپرده شد. پس از [[وفات]] جناب [[عثمان بن سعید]]، [[حضرت مهدی]]{{ع}} نامه‌ای به پسر وی نوشت. [[حضرت مهدی]]{{ع}} از [[وفات]] [[عثمان بن سعید]] بسیار محزون شده بود. در آن [[نامه]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} ضمن [[تجلیل]] از [[مقام]] [[عثمان بن سعید]] و [[محمد بن عثمان]] وی را [[جانشین]] [[پدر]] معرفی نمودند. [[محمد بن عثمان]] حدود [[چهل]] سال در [[منصب]] [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} قرار داشت و [[شیعیان]] همه او را به [[عدالت]] و [[نیابت]] قبول داشتند و [[کرامات]] و معجزاتی از او نیز صادر میشد. وی در سال ۳۰۵ هجری قمری در [[بغداد]] از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] نیز مدفون شد. زمانی که [[وفات]] جناب [[محمد بن عثمان]] نزدیک شده بود، نامه‌ای از سوی [[حضرت مهدی]]{{ع}} صادر شد و در آن به [[محمد بن عثمان]] [[دستور]] داده شده بود که [[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]] را [[جانشین]] خود قرار دهد. [[حسین بن روح]] یکی از [[کارگزاران]] [[محمد بن عثمان]] بود با دیگر [[وکلا]] در سایر نقاط ارتباط داشت. [[محمد بن عثمان]] هنگام [[وفات]] بسیاری از بزرگان [[شیعه]] را پیش‌طلبید و به [[جانشینی]] [[حسین بن روح]] تصریح نمود. [[حسین بن روح]] بیست و یک سال [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشت و سرانجام در سال سیصد و بیست و شش هجری قمری از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] مدفون شد. پس از او جناب [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]] [[قائم]] [[مقام]] [[نیابت خاصه]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} شد. [[نیابت]] [[علی بن محمد سمری]] توسط [[حسین بن روح]] [[ابلاغ]] شد و سه سال امر [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشت. او از [[اصحاب امام]] [[عسکری]]{{ع}} بود و در سال سیصد و بیست و نه از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] مدفون شد. آغاز [[غیبت کبری]] توسط این [[نایب]] به [[شیعیان]] [[ابلاغ]] شد. او نامه‌ای را که از [[حضرت مهدی]]{{ع}} دریافت کرده بود برای گروهی از [[شیعیان]] قرائت کرد. در آن [[نامه]] از [[وفات]] قریب الوقوعش خبر داده شده بود و به او [[دستور]] داده شده بود که پس از خود کسی را به [[نیابت خاص]] [[حضرت]] [[منصوب]] نکند، زیرا [[غیبت]] تامّه<ref>غیب تامّه همان غیبت کبری است و از این رو به تامه تعبیر میشود که در آن هیچ وسیله‌ای ارتباط مشخص و معین برای ارتباط با حضرت وجود ندارد، بخلاف غیبت صغری که نایبانی وظیفه این ارتباط را به عهده داشتند. حق الیقین، علامه مجلسی: ص ۳۱۰ و یأتی | *اولین [[نایب]] [[حضرت]]، ابو [[عمر]] [[عثمان بن سعید عمری]]، از زمان [[امام هادی]] و [[امام عسکری]]{{عم}} جزو وکلای [[اهل بیت]] به شمار میرفت و [[امام علی النقی]] و [[امام حسن عسکری]]{{عم}} در فرمایشات خود به [[عدالت]] و [[امانت‌داری]] آنان تصریح کرده‌اند و به [[یاران]] خود می‌‌فرمودند که ابو [[عمر]] مردی مورد [[اطمینان]] و امانت‌دار است، و هر چه بگوید از طرف من گفته است. او پس از [[شهادت امام عسکری]]{{ع}} همچنان [[وکالت]] [[امام]] [[معصوم]] را به عهده داشت و [[نایب حضرت مهدی]]{{ع}} در میان [[مردم]] بود. [[نیابت]] [[امام]] و [[وکالت]] از طرف آن حضرات باید به تصریح و [[نصب]] از سوی خود [[امام]] صورت میگرفت. او در میان [[شیعیان]] به [[القاب]] مختلفی شهرت داشت. از جمله "[[سمان]]" یا "زیّات" زیرا او در [[بغداد]] به شغل زیتون فروشی و داد و ستد روغن مشغول بود. او پنج سال در این [[مقام]] [[باقی]] بود و پس از آن از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] به [[خاک]] سپرده شد. پس از [[وفات]] جناب [[عثمان بن سعید]]، [[حضرت مهدی]]{{ع}} نامه‌ای به پسر وی نوشت. [[حضرت مهدی]]{{ع}} از [[وفات]] [[عثمان بن سعید]] بسیار محزون شده بود. در آن [[نامه]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} ضمن [[تجلیل]] از [[مقام]] [[عثمان بن سعید]] و [[محمد بن عثمان]] وی را [[جانشین]] [[پدر]] معرفی نمودند. [[محمد بن عثمان]] حدود [[چهل]] سال در [[منصب]] [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} قرار داشت و [[شیعیان]] همه او را به [[عدالت]] و [[نیابت]] قبول داشتند و [[کرامات]] و معجزاتی از او نیز صادر میشد. وی در سال ۳۰۵ هجری قمری در [[بغداد]] از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] نیز مدفون شد. زمانی که [[وفات]] جناب [[محمد بن عثمان]] نزدیک شده بود، نامه‌ای از سوی [[حضرت مهدی]]{{ع}} صادر شد و در آن به [[محمد بن عثمان]] [[دستور]] داده شده بود که [[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی]] را [[جانشین]] خود قرار دهد. [[حسین بن روح]] یکی از [[کارگزاران]] [[محمد بن عثمان]] بود با دیگر [[وکلا]] در سایر نقاط ارتباط داشت. [[محمد بن عثمان]] هنگام [[وفات]] بسیاری از بزرگان [[شیعه]] را پیش‌طلبید و به [[جانشینی]] [[حسین بن روح]] تصریح نمود. [[حسین بن روح]] بیست و یک سال [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشت و سرانجام در سال سیصد و بیست و شش هجری قمری از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] مدفون شد. پس از او جناب [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]] [[قائم]] [[مقام]] [[نیابت خاصه]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} شد. [[نیابت]] [[علی بن محمد سمری]] توسط [[حسین بن روح]] [[ابلاغ]] شد و سه سال امر [[نیابت]] [[حضرت مهدی]]{{ع}} را به عهده داشت. او از [[اصحاب امام]] [[عسکری]]{{ع}} بود و در سال سیصد و بیست و نه از [[دنیا]] رفت و در [[بغداد]] مدفون شد. آغاز [[غیبت کبری]] توسط این [[نایب]] به [[شیعیان]] [[ابلاغ]] شد. او نامه‌ای را که از [[حضرت مهدی]]{{ع}} دریافت کرده بود برای گروهی از [[شیعیان]] قرائت کرد. در آن [[نامه]] از [[وفات]] قریب الوقوعش خبر داده شده بود و به او [[دستور]] داده شده بود که پس از خود کسی را به [[نیابت خاص]] [[حضرت]] [[منصوب]] نکند، زیرا [[غیبت]] تامّه<ref>غیب تامّه همان غیبت کبری است و از این رو به تامه تعبیر میشود که در آن هیچ وسیله‌ای ارتباط مشخص و معین برای ارتباط با حضرت وجود ندارد، بخلاف غیبت صغری که نایبانی وظیفه این ارتباط را به عهده داشتند. حق الیقین، علامه مجلسی: ص ۳۱۰ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۷۲۴، احتجاج طبرسی باب توقیعات.</ref> به وقوع پیوسته است<ref>[[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]] صفحه ۶۳۸.</ref>. | ||
==نواب خاص در فرهنگنامه آخرالزمان== | ==نواب خاص در فرهنگنامه آخرالزمان== | ||
نسخهٔ ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۳:۵۷
مقدمه
- در غیبت صغرا چهار سفیر یا نایب خاص، درخواست‌های مردم را به حضرت مهدی(ع) و نیز نامه‌ها و توقیعات آن حضرت را به مردم میرساندند و خود به زیارت ایشان نایل می‌شدند. در آغاز نیابت خاص، جایگاه سفارت برای مردم روشن نبود. فقط عده اندکی از خواص و وکیلان، با نایب آن حضرت در ارتباط بوده، مسایل مورد نیاز خود را با او در میان میگذاشتند؛ امّا پس از گذشت زمان، با تلاشهای خالصانه وکیلان، نیابت خاص، حضرت نزد شیعیان، جایگاه خود را یافت.
- بنابراین ارتباط شیعیان با نوّاب خاص در دورههای نخست، به طور عمده به واسطه وکیلان بود. به این صورت که مردم، خواستههای خود را با وکیلان در میان میگذاشتند یا وجوهات شرعی خود را به آنان میپرداختند. وکیلان نیز آنها را به سفیر و نایب امام(ع) منتقل میکردند و با واسطه سفیر، از ناحیه مقدسه پاسخ پرسش‌های خود را میگرفتند. با روشن شدن جایگاه نوّاب خاص، برخی شیعیان به صورت پنهانی توانستند به طور مستقیم با آنان تماس برقرار کنند. این کار، به طور عمده از زمان دومین نایب آغاز شد و ادامه یافت.
نواب اربعه در درسنامه
- در مدت غیبت صغرا- طبق دیدگاه مشهور- چهار سفیر یا نایب خاص، درخواست‌های مردم را به حضرت مهدی(ع) و نیز نامه‌ها و توقیعات آن حضرت را به مردم میرساندند و خود به زیارت ایشان نایل می‌شدند. این سفیران یا نواب چهارگانه، به ترتیب عبارتند از:
۱. عثمان بن سعید عمری: نخستین نایب خاص حضرت مهدی(ع) ابو عمرو عثمان بن سعید عمری بود. شیخ طوسی، درباره سفیران حضرت و اولین ایشان چنین نوشته است: سفیرانی که از جانب ائمه اطهار(ع) به نیکی یاد شده‌اند؛ نخستین آنان مرد بزرگواری است که حضرت امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) او را توثیق فرموده‌اند و او، شیخ موثق ابو عمر عثمان بن سعید عمری است[۱]. نام وی "عثمان بن سعید"، کنیه‌اش "ابو عمرو" و لقبش "العمری"، "سمان"[۲]، "اسدی"[۳] و "عسکری"[۴] می‌باشد. وی از یاران، اصحاب و شاگردان مورد وثوق امام دهم و امام یازدهم بود. او مردی بزرگوار و مورد اطمینان بود که از یازده‌سالگی در محضر امام هادی(ع) به خدمتگزاری و یادگیری احکام، حدیث و آموزه‌های اسلامی اشتغال داشت و شاگرد تربیت یافته در زیر سایه ولایت و امامت بود[۵]. شاید یکی از دلایلی که وی در پیشگاه دو امام قبل از حضرت مهدی(ع) قرار گرفته بود، این بود که دیگر کسی در شأن و عظمت او تردید نداشت و مردم، به راحتی نیابت او از طرف حضرت مهدی(ع) را می‌پذیرفتند. از احمد بن اسحاق نقل شده است: از حضرت هادی(ع) پرسیدم: "با چه کسی دادوستد کنیم و از چه کسی مطلب را بگیریم و گفته چه کسی را بپذیریم؟" امام فرمود: "عمری مورد اعتماد من است؛ آنچه را از من به تو برساند، به طور قطع از من می‌رساند و آنچه را از قول من برای تو گوید، به طور قطع از من می‌گوید. سخن وی را گوش کرده، اطاعت نما؛ زیرا او مورد اعتماد و امین است"[۶]. عثمان بن سعید از سال ۲۶۰ ق به نص صریح امام حسن عسکری(ع) به نیابت از امام غایب معرفی شد. همچنین حضرت مهدی(ع) به وکالت و نیابت عثمان بن سعید برای جمعیت و اهالی قم اشاره کرد و آنها را به عثمان بن سعید ارجاع داد[۷].
- از مهم‌ترین ویژگی‌های نخستین نایب حضرت مهدی(ع) به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
- مورد اطمینان سه امام معصوم(ع) و امین ایشان بود[۸]؛
- در اجرای مراسم ولادت حضرت مهدی(ع) حضور چشمگیری داشت[۹]؛
- مراسم کفن و دفن امام عسکری(ع) را به عهده گرفت[۱۰]؛
- به دستور امام عسکری(ع) پس از شهادت آن حضرت، عهده‌دار نیازهای خانواده آن حضرت شد؛
- افزون بر آن که از طرف امام عسکری به نیابت حضرت مهدی(ع) نصب شده بود، توسط خود حضرت مهدی(ع) نیز به این مقام گماشته شد؛
- نقش مهمی در رسوایی جعفر کذاب داشت؛
- پس از وفات وی، نامه تسلیتی از طرف حضرت مهدی(ع) صادر شد و در آن، از او تجلیل فراوانی شد. وی اندکی پیش از سپری شدن عمر شریفش، به دستور حضرت مهدی(ع)، فرزندش، محمد بن عثمان را نایب خاص پس از خود منصوب کرد. البته پیش از این، فرزند عثمان بن سعید از سوی امام عسکری(ع) فردی مورد اطمینان برای فرزندش حضرت مهدی(ع) معرفی و معین شده بود[۱۱].
- وفات نایب اول: یکی از پژوهشگران معاصر درباره مدت نیابت نایب نخست، چنین نگاشته است: علی‌رغم نقش تعیین کننده عثمان بن سعید در سازماندهی و تحکیم پایگاه شیعیان، بسیاری از ابعاد شخصیت و زندگانی او در دوران کودکی و جوانی و چگونگی رشد و نمو او، از جمله تولد، وفات و مدت نمایندگی او در بستر تاریخ مبهم مانده است. هیچ نویسنده و مورخی به صورت قطع و یقین، تاریخ وفات او را مشخص نکرده است. بعضی‌ها به طور کلی متعرض این مسأله نشده‌اند و بعضی هم با بیان تاریخ‌های احتمالی، از کنار مسأله رد شده‌اند. این تحقیق، پس از نقل برخی دیدگاه‌ها در این زمینه، دو دیدگاه را مطرح کرده است. سپس نخستین آن دو را انتخاب کرده، این‌گونه نوشته است: وفات او پیش از سال ۲۶۷ ق بوده است و مشخصا دانسته نیست کدام سال می‌باشد. اکثر مورخان و عالمان رجال همین احتمال را انتخاب کرده‌اند و این، اقرب به واقع است[۱۲]. ابو نصر هبة الله بن محمد می‌گوید: قبر عثمان بن سعید در طرف غربی بغداد در خیابان "میدان" در اول محل، که به "درب جبله" معروف است، در داخل مسجد، درب راست که داخل می‌شوند و قبر در خود قبله مسجد قرار دارد[۱۳][۱۴].
۲. محمد بن عثمان بن سعید عمری: دومین نایب از "نواب چهارگانه" امام زمان(ع)، محمد بن عثمان، فرزند نایب نخست است. وی پیش از آن، در زمان حیات پدرش، از سوی امام عسکری(ع) به نیابت امام غایب معرفی شده بود. بدین صورت که آن حضرت، هنگامی که گروهی از شیعیان یمن در شهر "سامرا" به حضورش شرفیاب شدند، عثمان بن سعید را نزد خود فرا خواند و بر وکالت و وثاقت او تصریح کرد. سپس فرمود: گواه باشید عثمان بن سعید عمری، وکیل من است و فرزندش محمد بن عثمان وکیل فرزند من، مهدی شما است[۱۵]. عثمان بن سعید هنگام مرگ خود، به دستور حضرت مهدی(ع) نیابت را به فرزند خود "محمد" سپرد. به علاوه خود حضرت ولی عصر(ع) نیز در توقیعاتی، به نیابت او تصریح فرمود[۱۶]. آن حضرت در توقیعی چنین فرمود: ما برای خداییم و بازگشتمان به سوی او است. تسلیم فرمان خدا و خشنود به قضای الهی هستیم. پدرت سعادتمندانه زیست و نیکو از این جهان، دیده بر بست. خدای رحمتش کند و او را به اولیا و موالی خود ملحق سازد! که همواره در راه آنان کوشا بود و در چیزهایی که او را به خدا نزدیک سازد، تلاش فراوانی داشت. خداوند تبارک و تعالی رویش را سفید و درخشنده کند و لغزش‌هایش را ببخشد![۱۷]. در بخش دیگری از آن توقیع فرمود: از کمال سعادت او بود که خداوند چون تو فرزندی را روزی‌اش ساخت که جانشین او باشد و به امر او قیام کند[۱۸]. همچنین در توقیع دیگری فرمود: ... و اما محمد بن عثمان عمری، خداوند از او و پدرش خشنود و راضی باشد! همانا او مورد وثوق من و نوشته او، نوشته من است[۱۹]. محمد بن عثمان، به رغم مخالفت‌هایی که از سوی مدعیان دروغین نیابت با وی صورت میگرفت و با وجود فشارهایی که از حاکمان و خلفای آن دوران بر وی وارد میشد، توانست جایگاه نیابت ولی عصر(ع) را به گونه‌ای شایسته نگه داشته، امور واگذار شده را به شایستگی انجام دهد. او نگذاشت غالیان با ترفندهای دروغین خود، شیعیان را متوجه خود سازند و نیابت او را متزلزل کنند؛ ازاین‌رو دوستداران ائمه(ع) هیچ‌گاه درباره نیابت و وثاقت وی شک و تردید نکردند. نایب دوم، میان نواب چهارگانه بیشترین مدت را در جایگاه نمایندگی امام زمان(ع) به خود اختصاص داد و حدود چهل سال نایب و رابط بین امام و شیعیان بود؛ ازاین‌رو توانست مسایل فقهی، کلامی، اجتماعی و... بیشتری از محضر حضرت مهدی(ع) پرسیده، پاسخ‌های آن حضرت را در اختیار عموم مردم قرار دهد.
- برخی ویژگی‌های نایب دوم:
- وی فرزند نخستین نایب بود؛ ازاین‌رو از موقعیت نیابت به طور کامل آگاهی داشت.
- همانند پدرش، از طرف دو امام به نیابت امام زمام(ع) نصب شده بود.
- در مقایسه با دیگر نایبان، مدت زمان بیشتری نایب حضرت مهدی(ع) بوده است.
- وی مرجع و پناهگاه شیعیان در مسایل کلامی، فقهی، اجتماعی و... بود.
- افزون بر رسیدگی به امور شیعیان، از حساس‌ترین وظایف او در دوران نیابت، مبارزه با مدعیان دروغین نیابت بود.
- ابوجعفر محمد بن عثمان، طبق دیدگاه مشهور، در سال ۳۰۵ ق در آخر ماه جمادی الاولی وفات یافت. قبر ابو جعفر محمد بن عثمان، در کنار قبر مادرش، بر سر راه کوفه در محلی که خانه اش آنجا بود، واقع است. این محل در سمت غربی بغداد است[۲۰][۲۱].
۳. حسین بن روح نوبختی: سومین نایب خاص حضرت مهدی(ع)، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، حسین بن روح نوبختی است. وی میان شیعیان بغداد، شهرت ویژه‌ای داشت و یکی از افراد مورد اعتماد محمد بن عثمان عمری به شمار میرفت. او در سال‌های ۳۰۵- ۳۲۶ ق نایب امام زمان(ع) و واسطه بین حضرت مهدی(ع) و شیعیان بود. حسین بن روح دارای برتری‌های فراوانی بود؛ اما به طور عمده شهرت و اعتبار او، به مسأله نیابتش بازمی‌گردد. پیش از آن، محمد بن عثمان، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در بغداد قرار داده بود. وی در زمان حیات نایب دوم، در دربار عباسی نفوذ چشمگیری داشت و از ناحیه برخی مقامات دولتی کمک‌های مالی به او میرسید[۲۲]. نایب دوم، از دو یا سه سال پیش از درگذشت خود، با ارجاع برخی از شیعیان که اموالی از سهم امام و غیر آن پیش او می‌بردند به حسین بن روح نوبختی، زمینه را برای نیابت وی از طرف امام زمان(ع) هموار می‌کرد. او به کسانی که در این موضوع دچار شک و تردید می‌شدند، تأکید می‌کرد این دستور، از طرف امام(ع) صادر شده است[۲۳]. وی در انتصاب حسین بن روح به جانشینی خود، تأکید فراوانی می‌کرد. گاهی به صورت انفرادی و گاهی میان عموم شیعیان مخلص و وکلای خویش، این مطلب را یادآور میشد. این تأکید، بدان علت بود که از طرف امامان(ع)، سخن صریحی که بیانگر وثاقت، امانت و نیابت حسین بن روح صادر باشد، نشده بود. از طرفی میان وکلای بغداد، کسانی بودند که در ظاهر ارتباط محمد بن عثمان با آنان بیشتر بود؛ ازاین‌رو عوام و خواص شیعیان، تصور نمی‌کردند حسین بن روح به جانشینی انتخاب شود؛ بدین سبب، نایب دوم از هر فرصتی برای تبیین نیابت خود از طرف امام زمان(ع)، برای رفع شک و تردید از آنان استفاده می‌کرد[۲۴]. پس از وفات ابو جعفر عمری و وصیت او درباره نصب حسین بن روح به عنوان نایب سوم امام غایب، ابو القاسم حسین بن روح به "دار النیابه" در بغداد آمد و بزرگان شیعه به گرد او جمع شدند. حسین بن روح، با همکاری وکلای بغداد و سایر مناطق، کار خویش را در جایگاه نیابت امام زمان(ع) آغاز کرد و توانست با روش عالمانه و منطقی، در بین دوست و دشمن از پذیرش بالایی برخوردار شود. روایت‌ها، حکایت از آن دارد که برخلاف سفیر اول و دوم، موقعیت حسین بن روح در جایگاه سفیر امام دوازدهم بین شیعیان امامیه آشکار بود؛ به همین دلیل عده‌ای از عوام امامیه، بر آن شدند که وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته رفته با انجام تغییراتی در دستگاه حاکمه و برکناری برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه‌ای که وی بخشی از پایان عمر خود را در زندان به سر برد[۲۵]. از جمله حوادث مهم دوران نیابت حسین بن روح، جدا شدن ابو جعفر محمد بن علی شلمغانی (معروف به ابن ابی عزاقر) از آیین شیعی و تکفیر او به دست حسین است[۲۶].
- مدت نیابت: حسین بن روح، با وفات ابو جعفر محمد بن عثمان عمری، در سال ۳۰۵ ق منصب نیابت حضرت مهدی(ع) را عهده‌دار شد و در سال ۳۲۶ ق وفات یافت. بدین‌سان مدت نیابت وی نزدیک به ۲۱ سال بود. در وفات وی که در سال ۳۲۶ ق بوده، هیچ اختلافی نیست، و محدثان و مورخان در این مسأله اتفاق نظر دارند؛ لیکن در محل قبر او، اختلاف و شبهاتی وجود دارد. مسلم است که قبر او در بغداد است؛ ولی این که قبر در قسمت غربی بغداد است یا قسمت شرقی، مورد اختلاف است[۲۷][۲۸].
۴. علی بن محمد سمری: ابو الحسن علی بن محمد سمری، چهارمین و آخرین سفیر حضرت ولی عصر(ع) است. وی پس از درگذشت حسین بن روح به مقام سفارت رسید و مدت سه سال عهده‌دار این جایگاه بود. سمری از خاندانی دیندار و شیعه بود که در خدمتگزاری به "سازمان امامیه" شهرت فراوانی داشت. همین اصالت خانوادگی او، باعث شد در امر سفارت، با مخالفت چندانی روبه‌رو نشود[۲۹]. سمری، فرصت زیادی برای فعالیت نداشت؛ به همین دلیل، مانند نایب‌های پیش از خود، نتوانست فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده، تغییرات قابل ملاحظه‌ای در روابط خود و وکلا پدید آورد؛ لیکن اعتقاد شیعیان به بزرگواری و مورد اطمینان بودن او، مثل سایر نایبان بود و وی مورد پذیرش عموم شیعیان قرار گرفت[۳۰]. شش روز پیش از رحلت او، توقیعی از سوی امام دوازدهم به دستش رسید که مرگ وی را پیشگویی و زمان مرگ را نیز تعیین کرده بود. متن این توقیع شریف، نمایانگر پایان غیبت صغرا و نیابت خاص و آغاز غیبت کبرا و نیابت عام است[۳۱]. وفات علی بن محمد در سال ۳۲۹ ق رخ داد و قبر او در بغداد است[۳۲].
نواب اربعه در موعودنامه
- سفیران چهارگانه امام زمان (ع) در غیبت صغری بودند. در تمام مدت غیبت صغری، این چهار نفر میان امام زمان (ع) و مردم واسطه بودند و آنان نامه‌ها و عرایض شیعیان را به امام غایب میرساندند و به دستور حضرت، به آنان پاسخ می‌دادند. این پاسخ‌ها به صورت توقیع از ناحیه مقدسه صادر می‌گردید. مرحوم مجلسی همه این توقیعات را در "بحار الانوار" آورده است. آن چهار نفر عبارتند از:
- ابو عمرو عثمان بن سعید عمری
- ابو جعفر محمد بن عثمان عمری
- ابو القاسم حسین بن روح نوبختی
- ابو الحسن علی بن محمد سمری
- به نواب اربعه، نواب خاص هم اطلاق میشود. وظایف و فعالیت‌های اساسی نواب اربعه را می‌توان چنین برشمرد:
- مخفی داشتن نام و جایگاه امام
- اخذ و توزیع اموال متعلق به امام
- پاسخ‌گویی به سؤالات فقهی و مشکلات عقیدتی مردم
- مبارزه با مدعیان دروغین نیابت[۳۳].
نواب اربعه در فرهنگنامه آخرالزمان
- نواب اربعه، چهار نفر از شیعیان بودند که در زمان غیبت صغری نیابت ویژه حضرت مهدی(ع) را به عهده داشتند و وکیل حضرت در میان مردم بودند. با توجه به غیبت حضرت و عدم دسترسی مردم به ایشان، نواب اربعه نقش واسطه میان حضرت مهدی(ع) و مردم را دارا بودند. مشکلات و پرسش‌های مردم را توسط نامه‌هایی از آن حضرت پرسیده و جواب آن را به مردم میرساندند، اموالی را که مختص امام(ع) بود به واسطه این نواب به حضرت میرسید. به جز این چهار نایب، اشخاص دیگری نیز بودند که مورد اعتماد امام(ع) بودند و در نقاط مختلف خمس و اموار حضرت و نامه‌های مردم را به نواب اربعه میرساندند، اما این چهار نایب به جهت وظیفه خاصی که داشتند از دیگر نایبان متمایز بوده و بدان‌ها نایبان خاص می‌‌گفتند. این چهار نایب عبارت بودند از: ۱ـ ابو عمرو عثمان بن سعید عمری ۲ـ ابو جعفر محمد بن عثمان عمری ۳ـ ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی ۴ـ ابوالحسن علی بن محمد سمری.
- اولین نایب حضرت، ابو عمر عثمان بن سعید عمری، از زمان امام هادی و امام عسکری(ع) جزو وکلای اهل بیت به شمار میرفت و امام علی النقی و امام حسن عسکری(ع) در فرمایشات خود به عدالت و امانت‌داری آنان تصریح کرده‌اند و به یاران خود می‌‌فرمودند که ابو عمر مردی مورد اطمینان و امانت‌دار است، و هر چه بگوید از طرف من گفته است. او پس از شهادت امام عسکری(ع) همچنان وکالت امام معصوم را به عهده داشت و نایب حضرت مهدی(ع) در میان مردم بود. نیابت امام و وکالت از طرف آن حضرات باید به تصریح و نصب از سوی خود امام صورت میگرفت. او در میان شیعیان به القاب مختلفی شهرت داشت. از جمله "سمان" یا "زیّات" زیرا او در بغداد به شغل زیتون فروشی و داد و ستد روغن مشغول بود. او پنج سال در این مقام باقی بود و پس از آن از دنیا رفت و در بغداد به خاک سپرده شد. پس از وفات جناب عثمان بن سعید، حضرت مهدی(ع) نامه‌ای به پسر وی نوشت. حضرت مهدی(ع) از وفات عثمان بن سعید بسیار محزون شده بود. در آن نامه حضرت مهدی(ع) ضمن تجلیل از مقام عثمان بن سعید و محمد بن عثمان وی را جانشین پدر معرفی نمودند. محمد بن عثمان حدود چهل سال در منصب نیابت حضرت مهدی(ع) قرار داشت و شیعیان همه او را به عدالت و نیابت قبول داشتند و کرامات و معجزاتی از او نیز صادر میشد. وی در سال ۳۰۵ هجری قمری در بغداد از دنیا رفت و در بغداد نیز مدفون شد. زمانی که وفات جناب محمد بن عثمان نزدیک شده بود، نامه‌ای از سوی حضرت مهدی(ع) صادر شد و در آن به محمد بن عثمان دستور داده شده بود که ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی را جانشین خود قرار دهد. حسین بن روح یکی از کارگزاران محمد بن عثمان بود با دیگر وکلا در سایر نقاط ارتباط داشت. محمد بن عثمان هنگام وفات بسیاری از بزرگان شیعه را پیش‌طلبید و به جانشینی حسین بن روح تصریح نمود. حسین بن روح بیست و یک سال نیابت حضرت مهدی(ع) را به عهده داشت و سرانجام در سال سیصد و بیست و شش هجری قمری از دنیا رفت و در بغداد مدفون شد. پس از او جناب ابوالحسن علی بن محمد سمری قائم مقام نیابت خاصه حضرت مهدی(ع) شد. نیابت علی بن محمد سمری توسط حسین بن روح ابلاغ شد و سه سال امر نیابت حضرت مهدی(ع) را به عهده داشت. او از اصحاب امام عسکری(ع) بود و در سال سیصد و بیست و نه از دنیا رفت و در بغداد مدفون شد. آغاز غیبت کبری توسط این نایب به شیعیان ابلاغ شد. او نامه‌ای را که از حضرت مهدی(ع) دریافت کرده بود برای گروهی از شیعیان قرائت کرد. در آن نامه از وفات قریب الوقوعش خبر داده شده بود و به او دستور داده شده بود که پس از خود کسی را به نیابت خاص حضرت منصوب نکند، زیرا غیبت تامّه[۳۴] به وقوع پیوسته است[۳۵].
نواب خاص در فرهنگنامه آخرالزمان
- نواب خاص حضرت مهدی(ع) عبارتند از چهار نفر که پس از به امامت رسیدن آن جناب از سوی حضرت منصوب شدند و وظیفه ارتباط مردم با حضرت را به عهده داشتند[۳۶]. نواب عام، اصطلاحی است که بعدها به علما و فقهای شیعه داده شد. در احادیث مختلفی در دوران غیبت کبری ما مأمور به رجوع به فقها و محدثین و راویان احادیث اهل بیت(ع) کرده‌اند تا مسایلی را که تشخیص صحیح از ناصحیح آن را نمی‌دانیم، از آنان بپرسیم و در برخی روایات حضرت این علما را حجت بر سایر مردم قرار داده است. از این روی بدان‌ها لقب نواب عام داده شده است. یعنی کسانی که از سوی حضرت بدون اینکه شخص خاصی تعیین شود، به وظیفه پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی مردم گماشته شده‌اند، بر خلاف نواب عام که علاوه بر چنین وظیفه شخص آنان نیز از سوی حضرت تعیین میشد. در نواب عام برخی ویژگی‌ها را تعیین نموده‌اند که فرد باید با تفحص و یافتن چنین خصوصیاتی در یک فقیه از او پیروی کند[۳۷][۳۸].
پرسش‌های وابسته
- نواب اربعه چه وظایفی داشتهاند؟ (پرسش)
- هدف از تعیین و نصب نواب خاص چه بوده است؟ (پرسش)
- ائمه که با منبع وحی و خزانه الهی مرتبط بودند چه نیازی به جمع‌آوری وجوهات توسط نواب داشتند؟ (پرسش)
- آیا وکلاء و نواب خاص کرامات و کارهای فوق العاده بروز می‌دادند؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
- آخر الزمان
- آدینه (جمعه)
- آستانه عسکریین
- آستانه قیامت
- آفتاب پشت ابر (خورشید پشت ابر)
- آینده پژوهی
- آیین جدید دین در عصر ظهور
- اَبدال
- ابوالادیان
- ابوصالح
- ابوالقاسم (امام مهدی)
- اثناعشریه
- احمد (امام مهدی)
- احمد بن اسحاق قمی
- احمد بن هلال کرخی
- احمدیه (قادیانیه)
- اخیار
- ادله رجعت
- اسماعیلیه
- أشراط الساعه
- اصحاب قائم (یاران امام مهدی)(ع)
- اصحاب کهف
- اقامت‌گاه امام مهدی در عصر ظهور (مسجد سهله)
- القاب امام مهدی (ع)
- امامت امام مهدی (ع)
- امامت و مهدویت
- امام حسن عسکری
- امام زمان (صاحب الزمان)
- امام شناسی (مرگ جاهلی)
- امام مهدی از ولادت تا ظهور
- امامیه
- امدادهای غیبی
- امکان رجعت (رجعت)
- امنیت (حکومت جهانی)
- انتظار فرج
- انتقام
- انجمن حجتیه
- انطاکیه
- اوتاد
- اهل سنت و امام مهدی موعود
- اهل سنّت و ولادت امام مهدی (ع)
- اهل کتاب در عصر ظهور
- ایام الله
- ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم
- باب (علی محمد شیرازی)
- بابیه (باب)
- باران های پیاپی
- باقریه
- البرهان فی علامات امام مهدی آخر الزمان
- بعثت امام مهدی
- بلالی (محمد بن علی بن بلال)
- بلالیه
- بهائیت
- البیان فی اخبار صاحب الزمان
- بیت الحمد
- بیت المقدس
- بیدا (خسف به بیدا)
- بیعت امام مهدی
- بیعت نامه امام مهدی
- البیعه لله
- پایان تاریخ (آخرالزمان)
- پدر امام مهدی (امام حسن عسکری)
- پدر امام مهدی و اهل سنّت
- پرچم امام مهدی
- پرچم های سیاه
- پیراهن امام مهدی
- تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم
- تاریخ عصر غیبت
- تاریخ غیبت کبرا
- تشرف (ملاقات با امام مهدی
- تکذیب وقت گزاران وقت ظهور
- تَناثُرُ النُّجُوم
- توقیع
- جبرئیل
- جده
- جزیره خضرا
- جزیره خضرا در ترازوی نقد
- جعفر کذاب
- جمعه
- جنگ افزارهای امام مهدی (سلاح امام مهدی)
- حجت
- حجر الاسود
- حدیث غدیر
- حدیث لوح حضرت زهرا (لوح حضرت زهرا)
- حدیث معراج
- حِرْز امام مهدی
- حرمت نام بردن امام مهدی
- حسن شریعی
- حسین بن روح نوبختی
- حسین بن منصور حلاج
- حکومت جهانی
- حکومت صالحان
- حکومت مستضعفان
- حکیمه خاتون
- حیرت
- خاتم الاوصیاء
- خراسانی (خروج خراسانی)
- خردسال ترین پیشوای معصوم (امامت امام مهدی)
- خروج خراسانی
- خروج دابة الاَرض
- خروج دجال
- خروج سفیانی
- خروج سید حسنی
- خروج شعیب بن صالح
- خروج شیصبانی
- خروج عوف سلمی
- خروج امام مهدی (قیام امام مهدی)
- خروج یأجوج (یأجوج و مأجوج)
- خروج یمانی
- خسف به بیداء
- خسوف و کسوف غیرعادی
- خضر
- خلافت موعود
- خورشید پشت ابر
- خطبه قیام
- خورشید مغرب
- خیمه
- دابه الارض (خروج دابه الارض)
- دادگستر جهان
- دانشمندان عامه و امام مهدی موعود
- دجال (خروج دجال)
- در انتظار ققنوس
- در فجر ساحل
- دست بر سر گذاشتن
- دعای افتتاح
- دعای عهد
- دعای ندبه
- دعای سمات
- دوازده امامی (اثناعشریه)
- دولت کریمه (حکومت جهانی)
- دین در آخرالزمان (آخرالزمان)
- دین عصر ظهور
- ذی طوی
- رایات سود (پرچم های سیاه)
- رحلت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
- رجعت
- رجعت کنندگان
- رکن و مقام
- رؤیت امام مهدی (ملاقات امام مهدی)
- زبور داود
- زمینه سازان ظهور
- زنان آخرالزمان (آخرالزمان)
- زنان و قیام امام مهدی (یاران امام مهدی)
- زندگی آخرالزمان (آخرالزمان)
- زیارت آل یس
- زیارت ناحیه مقدسه
- زیارت رجبیه
- زیدیه
- سازمان وکالت
- سامرا
- سرداب سامرا
- سلاح امام مهدی
- سفیانی (خروج سفیانی)
- سید حسنی (خروج سید حسنی)
- سیره حکومتی امام مهدی
- سیصد و سیزده
- شاهدان ولادت امام مهدی
- شرایط ظهور
- شرید
- شریعیه
- شعبان
- شعیب بن صالح (خروج شعیب)
- شلمغانیه
- شمائل امام مهدی
- شمشیر امام مهدی (سلاح امام مهدی)
- شهادت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
- شیخیه
- شیطان (کشته شدن شیطان)
- شیصبانی (خروج شیصبانی)
- شیعه
- صاحب الامر
- صاحب الدار
- صاحب الزمان
- صاحب السیف
- صاحب الغیبه
- صاید بن صید (خروج دجال)
- صقیل (مادر امام مهدی)
- صیحه آسمانی (ندای آسمانی)
- طالقان
- طرید
- طلوع خورشید از مغرب
- طویل العمر
- طی الارض
- طیبه
- ظهور
- عاشورا
- عبرتایی (احمد بن هلال)
- عثمان بن سعید عمری
- عدد یاران امام مهدی (سیصد و سیزده)
- عدل و قسط (حکومت جهانی)
- العرف الوردی فی اخبار الامام مهدی
- عسکریه
- عصائب
- عصر زندگی
- عقد الدرر فی اخبار المنتظر
- علایم ظهور (نشانه های ظهور)
- علائم قیامت (اشراط الساعه)
- علی بن محمد سمری
- غار انطاکیه (انطاکیه)
- غایب (امام غایب)
- غریم
- غلام
- غیبت (پنهان شدن)
- الغیبه
- غیبت صغرا
- غیبت کبرا
- فترت
- فرید
- فرجام امام مهدی
- فرجام شناسی (آینده پژوهی)
- فضیلت انتظار فرج (انتظار فرج)
- فضیلت منتظران (منتظر)
- فلسفه رجعت (رجعت)
- فلسفه غیبت صغرا (غیبت صغرا)
- فلسفه غیبت (غیبت امام مهدی)
- فواید امام غایب
- فوتوریسم
- قائم
- قادیانیه
- قتل نفس زَکیّه
- قم
- قیامت صغرا (رجعت)
- قیام های پیش از ظهور
- کتاب الغیبه للحجه
- کشته شدن شیطان
- کمال الدین و تمام النعمه
- کوفه
- کنیه امام مهدی (ابوالقاسم)
- کوه رَضْوی
- کیسانیه
- لباس امام مهدی (پیراهن امام مهدی)
- لوح حضرت زهرا
- مادر امام مهدی
- متمهدی (مدعیان مهدویت)
- مثلث برمودا (جزیره خضرا)
- محدَّث
- محل بیعت امام مهدی (رکن و مقام)
- محل ظهور امام مهدی (مسجد الحرام)
- محل قتل نفس زکیه (رکن و مقام)
- محمد
- محمد بن عثمان بن سعید عمری
- محمد بن علی بن هلال
- محمد بن علی شلمغانی
- محمد بن نصیر نمیری
- محمدیه
- مدعیان بابیت
- مدعیان مهدویت
- مرجع تقلید
- مردان آخرالزمان (آخرالزمان)
- مرکز حکومت امام مهدی (مسجد کوفه)
- مرگ جاهلی
- مرگ سرخ
- مرگ سفید
- مستضعف
- مسجد جمکران
- مسجد الحرام
- مسجد سهله
- مسجد صاحب الزمان (مسجد جمکران)
- مسجد کوفه
- مصلای جمعه و جماعات در عصر ظهور (مسجد کوفه)
- مضطر
- معجم احادیث الامام المهدی
- معمرین
- مغیریه
- مقتدای مسیح
- مکیال المکارم فی فواید الدعاء للقائم
- ملاحم و فتن
- ملاقات با امام مهدی
- ملیکه (مادر امام مهدی)
- منتخب الاثر
- منتظِر
- منتَظَر
- منتقم
- منصور
- موتور
- موسویه
- موعود مسیحیت
- موعود یهود
- مهدی
- مهدی سودانی
- مهدی موعود
- مهدویت
- ممهدون (زمینه سازان ظهور)
- مهدویت پژوهی (آینده پژوهی)
- امام مهدی شخصی و امام مهدی نوعی
- مهدیه
- میراث دار پیامبران
- ناحیه مقدسه
- نام های حضرت محمد (احمد)
- ناووسیه
- نجبا
- ندای آسمانی
- نرگس (مادر امام مهدی)
- نزول عیسی
- نشانه های آخرالزمان (آخرالزمان
- نشانه های ظهور
- نفس زکیه
- نماز امام زمان
- نواب خاص
- نیابت خاص
- نیابت عام
- نیمه شعبان
- وقاتون (وقت ظهور)
- وقت ظهور
- وقت معلوم
- وکلای امام مهدی
- ولادت امام مهدی
- ولایت فقیه
- ولی فقیه
- همسر و فرزند امام مهدی
- هیبت امام مهدی
- یأجوج و مأجوج
- یاران امام مهدی
- یالثارات الحسین
منابع
سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت.
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲.
مجتبی تونه‌ای، موعودنامه.
حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان.
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۳.
- ↑ علت ملقب شدن او به«سمان» این بود که به تجارت روغن می‌پرداخت، تا در پس این کار، به مسؤولیت اصلی خود بپردازد و از شر حکومت در امان باشد.
- ↑ به دلیل آن که از قبیله بنی اسد بود.
- ↑ زیرا او از محله«عسکر» سامرا بود.
- ↑ غفارزاده، علی، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(ع)، ص ۱۰۶، به نقل از: رجال شیخ طوسی، رقم ۲۲، ص ۴۳۴.
- ↑ شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۲۰؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۴، ح ۳۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۴۷۶، ح ۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۴، ح ۳۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، باب ۴۲، ح ۶.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۶، ح ۳۱۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۶.
- ↑ غفارزاده، علی، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(ع)، ص ۱۴۲.
- ↑ پیشین، ص ۱۴۴.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۷۶-۸۴.
- ↑ ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۵۶، ح ۳۱۷.
- ↑ ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۰، ح ۴۱؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۱.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۸، ح ۳۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۸، ح ۳۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۲، ح ۳۲۶.
- ↑ غفارزاده، علی، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(ع)، ص ۲۳۰، به نقل از: کتاب الغیبة، ص ۳۶۶..
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۷۶-۸۴.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۷۲، ح ۳۴۳، با تصرف.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۹، ح ۳۳۷ و ح ۳۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۶۹، ح ۳۳۶.
- ↑ ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵.
- ↑ غفارزاده، علی، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان(ع)، ص ۲۷۶.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۷۶-۸۴.
- ↑ الهامی، داود، آخرین امید، ص ۱۰۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۷.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۱۶.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۷۶-۸۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۴۱.
- ↑ غیب تامّه همان غیبت کبری است و از این رو به تامه تعبیر میشود که در آن هیچ وسیله‌ای ارتباط مشخص و معین برای ارتباط با حضرت وجود ندارد، بخلاف غیبت صغری که نایبانی وظیفه این ارتباط را به عهده داشتند. حق الیقین، علامه مجلسی: ص ۳۱۰ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص ۷۲۴، احتجاج طبرسی باب توقیعات.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان صفحه ۶۳۸.
- ↑ ر.ک: نواب اربعه.
- ↑ ر.ک: غیبت.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان صفحه ۵۸۹.