دجال

این مدخل از زیرشاخه‌های نشانه‌های ظهور امام مهدی است. "دجال" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

دجال در حدیث | دجال در نهج البلاغه | دجال در کلام اسلامی | دجال در فرق و مذاهب | دجال در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دجال (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

از علائم غیرحتمی ظهور، خروج دجال است. دجال در لغت به معنای دروغگو، کسی که حق و باطل را با هم مخلوط می‌‌کند آمده است. لذا هر شخص یا جریانی که موجب گمراهی مردم بشود دجال شمرده می‌شود اما نزدیک به ظهور حضرت مهدی(ع) شخصی پیدا می‌شود که در حقه‌بازی و دروغ‌گویی به تمام دجال‌های گذشته برتری دارد. او آن‌چنان جلوه می‌دهد و رفتار می‌کند که مردم فکر می‌کنند آسمان و زمین در اختیار اوست. او خوب را بد، بد را خوب، بهشت را جهنم و جهنم را بهشت معرفی می‌کند.

مقدمه

• خروج دجال در حدیث‌ها و متون دینی شیعه و سنّی، از نشانه‌های ظهور شمرده شده است. در روایت‌هایی، مردم را از گرفتار شدن در دام‌های او هشدار داده‌اند و برای او ویژگی‌هایی آمده است. او در سال قحطی و سختی، خروج خواهد کرد. یک چشم در وسط پیشانی‌اش دارد که چون ستاره صبح درخشنده باشد و با صدای خود به آواز بلند به گونه‌ای که همه آفریدگان میان شرق و غرب، صدایش را بشنوند، ندا میدهد که به سوی من آیید که منم خدایی که همه چیز را آفریده است. در روز نخست، هفتاد هزار نفر از ساحران جن و انس و ابلیس پیرامون او گرد می‌آیند. تمام خوردنی و نوشیدنی‌ها با او خواهد بود... پس بر الاغ سوار می‌شود و شیطان‌ها با آلت‌های لهو و موسیقی با وی همراه میشوند. زنا و لواط و دیگر محرمات را حلال می‌کند، به گونه‌ای که انواع فسق و فجور و بی‌عفتی، زمین را مسخّر می‌کند. کسی که عیسی بن مریم پشت سر وی نماز خواهد خواند، او را از میان خواهد برد.
• در میان دو چشم وی نوشته شده که او کافر است و هر کس که از عمل دجال بیزار باشد، آن را می‌خواند . سرعتش چون سرعت باران در هوای توفانی است. به سوی قومی می‌آید و آنها را به خود دعوت می‌کند که آنها او را تکذیب می‌کنند. دجال باز می‌گردد و اموال آن قوم از میان می‌رود و صبح می‌کنند، در حالی که هیچ مالی ندارند. پس دوباره به سوی آن قوم می‌آید. آن قوم او را تصدیق می‌کنند و به او می‌پیوندند. به آسمان امر می‌کند باران بباراند و به زمین امر می‌کند گیاه برویاند، به امرش، خرابه، گنج‌های پنهان خود را ظاهر می‌کند....
• در اینجا باید به دو نکته توجه کنیم:

1. بیشتر مطالب و صفت‌هایی که درباره دجال آورده شده، مربوط به مصادر اهل سنت است و در مصادر اولیه شیعه جز مطلب اندکی به چشم نمی‌خورد، ولی حدیث‌های نقل شده در مصادر عامه و در وصف دجال از حد شمارش فزون است.
2. اصل داستان خروج دجال در آخرالزمان را نمی‌توان انکار کرد، ولی باید توجه داشت که آیا دجال، فرد مشخصی است که در آخرالزمان برای گمراهی مردم خروج می‌کند یا این سخنان کنایه از نوعی فرهنگ و ایدئولوژی است که سبب انحراف مردم از دین و گرایش آنان به فساد و تباهی می‌شود.

• صفت‌ها و نشانه‌هایی که برای دجال آمده، به تعبیرهای نمادین و کنایه‌ای بی‌شباهت نیست که صفت‌هایی از نظام فرهنگی، روحی و اقتصادی ضد انسانی و اسلامی حکایت می‌کند که در آخرالزمان حاکم می‌شود. برخی اندیشمندان اسلامی نظریه دوم را باور دارند.

معنای دجال

• یکی از علایم ظهور امام زمان(ع) که در بعضی روایات از نشانه‏‌های حتمی شمرده شده، خروج شخصی به نام دجال است. وی یک طاغوت پرتزویر و حیله‌‏گر است که عدّه بسیاری را به دنبال خود می‌‏‏کشد.
• دجال در لغت از ریشۀ "دجل" به معنای دروغگو، حیله‌گر و کسی که حق و باطل را با هم مخلوط می‌‌کند آمده است. تاریخچه دجال به قبل از اسلام برمی‌‌‌گردد در کتاب انجیل دجال به معانی دروغگو و گمراه‌‌‌کننده آمده است. اما برخی از اهل سنت معتقدند دجال به عنوان نشانۀ ظهور نیست و تنها یک پدیده آخر الزمانی و از نشانه‌های برپایی قیامت است. البته اشکالی ندارد که رخدادهایی چون خروج دجال هم نشانۀ ظهور باشند و هم نشانۀ قیامت؛ بدین معنی که این رخداد پیش از ظهور و در دوره غیبت واقع گردد.

دو احتمال درباره دجال

• دو احتمال در مورد دجال وجود دارد:

شخص بودن دجال

• با توجه به معنای لغوی دجال، مقصود از آن فرد است منتها نام شخصی معینی نیست، بلکه هر کسی که با ادعاهای پوچ و بی‌اساس و با تمسک به انواع اسباب حیله‌گری و نیرنگ، در صدد فریب مردم باشد، دجال است. لذا پیامبر اکرم(ص) در حدیثی فرمودند: "هر پیامبری بعد از نوح قوم خود را از فتنه دجال بر حذر داشت من نیز شما را بر حذر می‌دارم".
• بر این اساس، دجال‌ها، متعدد خواهند بود. از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است: «پیش از خروج دجال، بیش از هفتاد دجال، خروج خواهد کرد». بنابراین احتمال، در حقیقت قضیه دجال، نشانۀ این مطلب است که در آستانۀ انقلاب امام مهدی (ع)، افراد فریب‌کار و حیله‌گری ویژه‌ای، برای نگهداشتن فرهنگ و نظام جاهلی، همه تلاش خود را به کار می‌گیرند.
• منتها ممکن است گفته شود در آخر الزمان و نزدیک ظهور حضرت صاحب الامر (ع) شخصی پیدا خواهد شد که در دروغگویی و حقه‌بازی سرآمد اقرانش می‌باشد و در دروغگویی بر تمام دجال‌های گذشته برتری دارد، با ادعاهای پوچش گروهی را گمراه می‌کند. در دروغگویی کارش به جایی می‌رسد که کارهای خوب را بد و کارهای بد را خوب معرفی می‌کند. بهشت را جهنم و جهنم را بهشت جلوه می‌دهد. لکن کفرش بر هر بی‌سواد و باسوادی واضح است.
• به عبارتی دیگر می‌‌توان گفت: بر این اساس دو نوع دجّال وجود دارد، یکی همان دجّال حقیقی و واقعی که پس از همۀ "دجّال"‌ها می‌آید و دیگری گروهی شیاد و دروغگویند که دست به فریبکاری، تحمیق و گمراهی مردم می‌زنند.
• کسانی که قائلند دجال عنوان یک شخص است به روایت امیرالمؤمنین(ع) هم استناد می‌‌کنند: «اصبغ بن نباته روزی از امیرالمؤمنین پرسید: یا امیرالمؤمنین! دجال کیست؟ حضرت فرمود: «دجال کسی است که تصدیق‌کننده او شقی است و تکذیب‌کننده او سعید. از اصفهان بیرون آید، چشم راست ندارد و چشم چپش در پیشانی است مانند ستاره سرخ، لفظ کافر در زیر آن نقش، بر خری سرخ‌رنگ سوار، طی ارض به سرعت نماید، به هر چشمه که قدمش برسد آن چشمه بر زمین فرو رود و اکثر تابعان او از اولاد زنا باشند و یهودیان و آن ملعون با آنکه طعام خورد و در بازارها گردد به آواز بلندی که همه جا رسد "أنا ربکم الأعلی" گوید. بقیة الله در حوالی شام بر عقبه‌ای که آن را "فیق" خوانند در ساعت سیم در روز جمعه او را به قتل آورد».

دجال نماد کفر جهانی

• دجال، کنایه از کفر جهانی و سیطرۀ فرهنگ مادی بر همه جهان باشد. استکبار، با ظاهری فریبنده و با قدرت مادی و صنعتی عظیمی که در اختیار دارد، سعی می‌کند مردم را فریب دهد و مرعوب قدرت و ظاهر فریبنده خود کند. بر این اساس، اینکه پیامبران، امت‌های خود را از فتنه دجال بیم داده‌اند؛ به این معناست که آنان را از افتادن به دام مادیت و ورطۀ حاکمیت طاغوت و استکبار جهانی برحذر داشته‌اند.
• برخی معتقدند مفهوم دجال، سمبل پیچیده‌ترین و خطرناک‌ترین دشمن اسلام و خدا و توصیف نمودن جهان‌بینی ماتریالیستی غرب است.

اوصاف دجال

• در روایات برای دجال صفات گوناگون و عجیبی ذکر شده است مانند:

1. نام و نسب او: از دیدگاه بعضی عامه دجال، همان صائد بن صید است. علامه مجلسی دربارۀ دجال می‌گوید: اهل سنت اختلاف کرده‌اند که آیا دجال همان صائد بن صید است یا غیر او؟ عده‌ای گفته‌اند: صائد بن صید توبه کرد و در مدینه از دنیا رفت. و از حضرت علی(ع) نقل کرده‌اند که این شخص، دجال نیست؛ ولی بنا به نقل عده‌ای دیگر، صائد بن صید همان دجال است. لکن دلیل معتبری نداریم که صائد بن صید، دجال موعود و از زمان رسول خدا تا حال زنده باشد.
2. خصوصیات فردی او: امیر المؤمنین (ع) می‌‏‏فرماید: «او چشم راست ندارد و چشم دیگرش در پیشانی اوست و مانند ستاره صبح می‌‏‏درخشد، چیزی در چشم اوست که گویی آمیخته به خون است. وی در یک قحطی سختی می‌‏‏آید و بر الاغ سفیدی سوار است..».

• در مجموع می‌‌توان گفت اصل قضیه دجال به طور اجمال صحت دارد ولی تعریفات و توصیفاتی که درباره‌اش شده است مدرک قابل اعتمادی ندارد.

پرسش مستقیم

• دجال که خروجش از نشانه‌های غیرحتمی ظهور است کیست؟ (پرسش)

1. دجال که خروجش از نشانه‌های غیرحتمی ظهور است کیست؟ (پرسش)  
   1. نام دجال چیست؟ (پرسش)
   2. لقب دجال چیست؟ (پرسش)
   3. نسب دجال چیست؟ (پرسش)
   4. کنیه دجال چیست؟ (پرسش)
   5. آیا دجال نماد است یا به یک شخصیت انسانی اشاره دارد؟ (پرسش)  
      1. دلایل شخص معین بودن دجال چیست؟ (پرسش)  
      2. دلایل نماد و سمبل بودن دجال چیست؟ (پرسش)  
2. معنا و مفهوم دجال چیست؟ (پرسش)
3. تعبیر مسیخ دجال به چه معناست؟ (پرسش)
4. چرا دجال مسیح نامیده شده است؟ (پرسش)
5. چرا لقب مسیح به عیسی بن مریم داده شده است؟ (پرسش)
6. ویژگی‌ها و اوصاف مسیح چیست؟ (پرسش)
7. بهترین امت‌ها و آنکه به زودی با دجال پیکار خواهد کرد کیست؟ (پرسش)
8. چه تفاوتی میان دو اسم مسیح و دجال وجود دارد؟ (پرسش)
9. دجال در منابع شیعی و سنی چگونه بیان شده است؟ (پرسش)
10. یک چشم بودن دجال به چه معناست؟ (پرسش)
11. آیا دجال همان سفیانی است؟ (پرسش)
12. خروج دجال در چه زمان و مکانی خواهد بود؟ (پرسش)
13. چه ارتباطی بین دجال و فتح قسطنطنیه وجود دارد؟ (پرسش)
14. چه ارتباطی میان دجال و اشراط الساعة وجود دارد؟ (پرسش)
15. خروج دجال چه ارتباطی با رویداد آخر الزمان و ظهور دارد؟ (پرسش)
16. هشدار پیامبران درباره خروج دجال چیست؟ (پرسش)
17. اولین سرزمینی که دجال وارد آن می‌شود کجاست؟ (پرسش)
18. چه کسانی از دجال پیروی می‌کنند و چه سرنوشتی در انتظار آنان است؟ (پرسش)
19. صفات و ویژگی‌های یاران دجال چیست؟ (پرسش)
20. آیا پیش از ظهور دجال آسمان نمی‌بارد؟ (پرسش)
21. نشانه خروج دجال چیست؟ (پرسش)
22. چند دروغگو پیش از ظهور دجال ظهور خواهند کرد؟ (پرسش)
23. چگونه نسبت به فتنه دجال هشدار داده شده است؟ (پرسش)
24. ویژگی‌های جسمانی دجال چیست؟ (پرسش)
25. چه ویژگی‌های برای دجال شمرده‌ شده است؟ (پرسش)
26. وضعیت مردم در زمان خروج دجال چگونه است؟ (پرسش)
27. پناهگاه مسلمانان هنگام خروج دجال کجاست؟ (پرسش)
28. مدت اقامت دجال در زمین چقدر است؟ (پرسش)
29. آیا یهودیان دجال را از نژاد خود می‌دانند؟ (پرسش)
30. آیا امکان دارد در زمان‌های مختلف دجال‌های متعددی وجود داشته باشد؟ (پرسش)
31. مقصود از خروج دجال که از نشانه‌های ظهور به حساب آمده چیست؟ (پرسش)
32. آیا دجال واقعا به جنگ با امام مهدی خواهد پرداخت؟ (پرسش)
33. از آن‏جا که دجال قبل از امام مهدی می‏آید آیا می‏توانیم به سخنان او گوش دهیم؟ (پرسش)
34. در روایات چه صفاتی برای دجال بیان شده است؟ (پرسش)
35. نظر مهدی‌پژوهان معاصر درباره دجال چیست؟ (پرسش)
36. حضرت عیسی در کجا دجال را به هلاکت می‌رساند؟ (پرسش)
37. دجال در اندیشه مسیحیت چگونه معرفی شده است؟ (پرسش)
38. سرانجام دجال چیست؟ (پرسش)

مدخل‌های وابسته

• خر دجال
• خروج دجال
• دجال
• طول عمر دجال
• ظهور دجال
• علامات خروج دجال
• فتنه دجال
• قتل دجال
• مکان خروج دجال
• هیئات خروج دجال
• یاران دجال

منابع وابسته

کتب مستقل درباره دجال

1. 100 سؤال حول الدجال، حیدر کامل، بیروت: دارالمحجـة البیضاء، چ اول.
2. الفتن (کتاب)، ابی علی حنبل بن اسحاق شیبانی، بیروت: دارالشائر الإسلامیه، 1419ق، چ اول.
3. المسیح الدجال و معرکة هرمجدون، هشام محمد ابوحاکمه، عمان: دارالاسراء، 2001 م، چ اول.
4. دجال افسانه یا واقعیت، مهناز شفائی، تهران: الف، 1374، چ اول.
5. عصر المسیح الدجال، هشام کمال عبد الحمید، قاهره: مرکز العربیه، 1999م، چ اول.
6. المسیح الدجال حقیقة لا خیال، عبداللطیف عاشور، قاهره: مکتبـة القرآن، [بی‌تا]، چ اول.
7. المسیح الدجال قراءة سیاسیة فی الاصول الدیانات الکبری، سعید ایوب، قاهره: دارالفتح للأعلام العربی، 1420، چ اول.
8. المسیح الدجال منبع الکفر و الضلال، عماد‌الدین بن اسماعیل ابن کثیر دمشقی، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیـة، 1419ق، چ اول.

فصول یا صفحاتی از کتاب

1. 500 سؤال حول الإمام المهدی، ماجد ناصر الزبیدی، بیروت: دارالمحجـة البیضاء، 1425ق، چ اول، صص123-129.
2. آخرین امام، (ولادت، زندگی و ظهور قائم آل محمد)، حمید قلندری بردسیری، تهران: آفرینه، 1379، چ اول، صص129ـ 134.
3. ادیان و مهدویت، محمد بهشتی، تهران: مرآتی، 1361، چ اول، صص176-183.
4. اشراط الساعة الصغری و الکبری، صلاح‌الدین محمود، بیروت: دار الغد الجدید، 2004 م، صص120-149.
5. الإذاعة لما کان و ما یکون بین یدی الساعة، ابی الطیب محمد صدیق خان بن حسن بن علی بن لطف الله حسینی بخاری قنوجی، بیروت: دار ابن حزم، 1421ق، چ اول، صص188-197.
6. الجفر و الفتن و أشراط الساعة، عکاشـة عبدالمنان الطیبی، بیروت: دارالیوسف، [بی‌تا]، چ اول، صص80-83.
7. الحتمیات من علائم الظهور، فاروق الموسوی، قم: مؤسسـة السبطین العالمیـة، 1427 ق، چ اول، صص294-314.
8. الدر المنتظم فی السر الاعظم، شیخ کمال‌الدین محمدبن طلعه شافعی، بیروت: دارالهدی، 1425ق، اول صص 67-79.
9. الرجعة، محمد مؤمن بن دوست محمد حسینی استرآبادی، قم: دارالاعتصام، 1417ق، چ اول، صص175-181.
10. العبقری الحسان فی أحوال مولانا صاحب الزمان، ج2، علی اکبر نهاوندی، تهران: دبستانی، [بی‌تا]، چ اول، صص43-50.
11. العد التنازلی فی علائم ظهور المهدی، عباس تبریزیان، تهران: سیدالشهداء، 1383، چ اول، صص549-557.
12. الفتن، ابی عبدالله نعیم بن حماد المروزی، بیروت: ‌دارالفکر للطباعـة و النشر و التوزیع، 1424ق، چ اول، صص 315-345.
13. الفتن و الملاحم الواقعه فی آخرالزمان، ابی الفداء اسماعیل بن کثیر الشافعی الدمشقی، دمشق: دار ابن کثیر، 1414ق، چ اول، ص87-171.
14. المسیح الموعود و المهدی المنتظر، یوسف محمد عمرو، بیروت: دارالمؤرخ العربی، 1430 ق، چ اول، صص 175-180.
15. المفاجاة بشراک یا قدس، محمد عیسی داوود، [بی‌جا]: مدبولی الصغیر، 2001 م، چ اول، صص419-435، 552-561.
16. الملاحم و الفتن، ابن طاووس، تهران: اسلامیه، [بی‌تا]، چ اول، صص64-68، 144-146.
17. الملاحم یا علائم ظهور حضرت مهدی، محمد حسین همدانی طاوئی، تهران: کتابخانة صدر، [بی‌تا]، چ اول، صص30-32.
18. الممهدون للمهدی، (دراسه فی السیاسة العصر ظهور (کتاب))، علی کورانی، قم:‌ مرکز نشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1405ق، چ اول، صص28-30.
19. النهایة فی الفتن و الملاحم، الجزء الاول، اسماعیل بن کثیر القرشی الدمشقی، بیروت: دارالمعرفـة، 1420ق، چ اول، صص75-141.
20. الیوم الآخر فی ظلال القرآن، احمد فائز، بیروت: مؤسسـة‌الرسالـة، 1421ق، چ دوم، صص107-123.
21. الیوم الآخر و نهایة الزمان، خالد صنادیقی، دمشق، دار علاء الدین، 2001 م، چ اول، صص100-113.
22. جهان در سیطرة صاحب‌الزمان، محمد رضا قاسمی، مشهد: الف، [بی‌تا]، چ اول، صص141-166.
23. چشم به راه مهدی، جمعی از نویسندگان مجلة حوزه، قم: حوزة علمیة قم، 1378، چ دوم، صص289-296.
24. چهرة درخشان امام زمان، جلد دوم و سوم، علی حائری یزدی، مترجم: محمد جواد مرعشی نجفی، قم: فراهانی، 1401ق، چ اول، صص184 ـ 200.
25. حضرت مهدی از ظهور تا پیروزی، حسین تقوی، قم: نورالاصفیاء، 1381، اول، صص316-327.
26. حضرت مهدی فروغ تابان ولایت، محمد محمدی اشتهاردی، قم: جمکران، 1380، چ ششم، صص102-106.
27. حکومت جهانی مهدی، ناصر مکارم شیرازی، قم: نسل جوان، 1380، چ11، صص171-180.
28. حکومت عدل‌گستر در دست مهدی منتظر، حسین حیدری کاشانی، تهران: اندیشه، 1362، چ اول، صص172-175.
29. حیاة الامام المحمد المهدی، باقر شریف القرشی، نجف:‌ فرزند مؤلف، 1471 ق، چ اول، صص263-271.
30. خصائص المهدی یا ویژگی‌های حضرت مهدی، محمد راجی قمی، تهران: مؤلف،1381، اول، 290-292.
31. دادگستر جهان، ابراهیم امینی، تهران: دارالفکر 1352، چ چهارم، صص343-350.
32. دارالسلام در احوالات حضرت مهدی و علایم ظهور، محمود عراقی میثمی، قم: ‌ایران رنگین، 1380، چ اول، صص633-642.
33. در انتظار خورشید ولایت، عبدالرحمن انصاری، قم: انصار المهدی(ع)، 1373، دوم،‌ صص112-117.
34. در مسیر نور تا خورشید، رجبعلی مظلومی، [بی‌جا]: مکتب امام(ع) 1366، چ اول، صص513-521.
35. دولة الامام المهدی و عصر الظهور، شیخ کاظم المصباح، بیروت: دارالکاتب العربی، 2008 م، صص142-151.
36. دولة المهدی یا حکومت امام زمان، محمد حسینی بهارانچی، اصفهان: مؤلف، 1381، چ اول، صص 403-412.
37. رخسار آفتاب، مجتبی غیوری، قم: مهدیه، 1380، چ اول، صص79-82.
38. روزگار رهایی، ج2، کامل سلیمان، مترجم: ‌علی اکبر مهدی پور، تهران: آفاق، 1371، چ دوم، صص1142-1159.
39. زندگانی خاتم اوصیاء امام مهدی، باقر شریف القرشی، مترجم:‌ ابوالفضل اسلامی، قم: مؤسسة نشر فقاهت، 1377، چ دوم، صص 298-306.
40. صحیح اشراط الساعة، مصطفی ابونصر شبلی، بیروت: مکتبـة السوادی للتوزیع، 1423ق، چ دوم، صص201-242.
41. طلوع آفتاب مهدی، جمعی از نویسندگان، تهران: الغدیر، 1401ق، چ اول، صص206-212، 220-223، 760-764
42. عبر امة الاسلام و تنبؤات نهایة العالم، بیروت، دارالیوسف، 2002 م، چ اول، صص65-74.
43. عدل منتظر، تهران: ستاد برگزاری جشن‌های میلاد حضرت مهدی(ع)، 1304، چ اول، صص183-190.
44. عقد الدرر فی اخبار المنتظر، یوسف بن علی بن عبدالعزیز مقدسی شافعی، بیروت: دارالکتب عربی، 1418ق، چ اول، صص 179-208.
45. علامات القیامة الکبری من بعثه النبی حتی نزول عیسی، عبدالله حجاج، قاهره: مکتبـة التراث الاسلامی، 1407ق، چ اول، صص93-130.
46. علامات قیامت به روایت اهل سنت، عاشق الهی بلند شهری؛ غلام محمد سربازی، زاهدان: صدیقی، 1381، چ اول، صص79-94.
47. علامات یوم القیامه، الحافظ القرطبی، [بی‌جا]:‌ المکتبـة التوفیقیـة، [بی‌تا]، چ اول، صص54-84.
48. علائم آخرالزمان در ادیان و ملل مختلف، مریم امجدی، تهران:‌ امیر، 1382، چ اول، صص66-70.
49. فتن فی عصر الظهور الشریف، عبدالحلیم الغزی، بیروت: مکتبـة الفردوس، 1424 ق، چ اول، صص352-359، 463-476.
50. فرهنگ موعود، حسین کریمشاهی بیدگلی، قم:‌ ناصر، 1367، چ اول، ذیل موضوعات، دجال، صائدبن صید، کناسه و یهودیه.
51. فرهنگنامه مهدویت، خدامراد سیلیمان، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(ع)، 1383، چ اول، ذیل موضوعات: خروج دجال، دجال و صائدبن صید.
52. قصة النهایة و علامات الساعة الصغری و الکبری، محمد عمار، کویت: مکتبـة ابن کثیر، 1423ق، چ اول، صص158-175.
53. کتاب الرجعه، احمدبن زین الدین الاحسایی، بیروت: الدار العالمیـ［، 1414 ق، چ اول، صص62-72.
54. کشف الحق،(اربعین خاتون آبادی (کتاب))، محمد صادق خاتون آبادی، تهران: مؤسسـة الامام المهدی (بنیاد بعثت)، 1361، چ اول، صص190-201.
55. کمال‌الدین و تمام النعمه، ج 2، شیخ صدوق، مترجم: آیت‌الله کمره‌ای، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1397 ق، چ2، صص205-212.
56. ما قبل نهایة التاریخ ظهور المهدی المنتظر، جعفر عتریسی، بیروت: دارالمحجة البیضاء، 1423 ق، چ اول، صص311-365.
57. مژدة ظهور، ج2، سلیمان مدنی تنکابنی، قم: مؤلف، 1383، چ اول، صص70-72، 162-164.
58. مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل سنت، هادی خسروشاهی، تهران: اطلاعات، 1374، چ2، صص205-213.
59. مصلح غیبی، حسن ابطحی، قم: بطحا، 1380، چ1، صص258-261.
60. مع المهدی المنتظر فی دراسة مقارنة بین الفکر الشیعی و السنی، مهدی حمد الفتلاوی، بیروت: الدار الاسلامیـ［، 1421، چ2، صص104-109.
61. معجم احادیث الامام المهدی، ج1، 2، 3 و4:‌ احادیث النبی(ص)، زیر نظر: علی کورانی، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1411ق، چ اول، صص33، 88-92.
62. معجم الملاحم و الفتن، الجز الثانی، محمود بن سید مهدی الموسوی الده سرخی الاصفهانی، [بی‌جا]:‌ مؤلف، 1420 ق، چ اول، صص196-239.
63. ملاقات با طاووس بهشت حضرت مهدی، رحمت‌الله ابراهیمی، قم، مشهور، 1381، چ اول، صص84-85، 110-118.
64. منتخب‌الأثر فی الإمام الثانی عشر، ج3، لطف‌الله صافی گلپایگانی، قم: سلمان فارسی،1422ق، چ اول، صص103-112، 162-164، 276-305.
65. منقذ البشریة، ابراهیم امینی، بیروت: دارالهادی، 1413ق، اول، صص210-215.
66. مه عاشق‌کش، (حضرت مهدی در آینة پرسش و پاسخ (کتاب))، علی دژاکام، تهران: معارف، 1383، چ اول، صص133-135.
67. مهدی انقلابی بزرگ، ناصر مکارم شیرازی، قم: ‌هدف، 1398 ق، چ اول، صص192-202.
68. مهدی تجسم امید و نجات، عزیزالله حیدری شاهرودی، قم: جمکران، 1380، چ اول، صص89-93، 251.
69. مهدی موعود، (ترجمة‌ جلد سیزدهم بحارالانوار)، محمد باقر مجلسی، مترجم: علی دوانی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1380ق، چ چهاردهم، صص964-977.
70. مهدی موعود صاحب‌الزمان و مخالفان، هاشم دل خوشنواز، تهران: رشیدی، 2536 شاهنشاهی، چ اول، صص129-133.
71. مهدی موعود قرآن، علیرضا رجالی تهرانی، قم: خادم الرضا، 1383، چ ششم، صص121-125.
72. موسوعة احادیث امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، (ماروی عنه حول الامام المهدی)، قم: الهیئة العلمیة فی مؤسسة نهج البلاغه، 1416ق، چ اول، صص231-239.
73. موعودنامه، مجتبی تونه‌ای، قم: مشهور، 1383، چ اول، ذیل موضوعات: خروج دجال، دجال، صائدبن صید، عذاب دجال.
74. نورالانوار، علی اصغر بروجردی، تهران، چاپخانة برادران کتابچی، 1347، چ اول، صص120-134.
75. یوسف زهرا یا مهدی صاحب‌الزمان، ابوطالب احسانی، قم: دارالکتاب، 1381، چ اول، صص263-267.

جستارهای وابسته

• آخر الزمان
• آدینه (جمعه)
• آستانه عسکریین
• آستانه قیامت
• آفتاب پشت ابر (خورشید پشت ابر)
• آینده پژوهی
• آیین جدید دین در عصر ظهور
• اَبدال
• ابوالادیان
• ابوصالح
• ابوالقاسم (امام مهدی)
• اثناعشریه
• احمد (امام مهدی)
• احمد بن اسحاق قمی
• احمد بن هلال کرخی
• احمدیه (قادیانیه)
• اخیار
• ادله رجعت
• اسماعیلیه
• أشراط الساعه
• اصحاب قائم (یاران امام مهدی)(ع)
• اصحاب کهف
• اقامت‌گاه امام مهدی در عصر ظهور (مسجد سهله)
• القاب امام مهدی (ع)
• امامت امام مهدی (ع)
• امامت و مهدویت
• امام حسن عسکری
• امام زمان (صاحب الزمان)
• امام شناسی (مرگ جاهلی)
• امام مهدی از ولادت تا ظهور
• امامیه
• امدادهای غیبی
• امکان رجعت (رجعت)
• امنیت (حکومت جهانی)
• انتظار فرج
• انتقام
• انجمن حجتیه
• انطاکیه
• اوتاد
• اهل سنت و امام مهدی موعود
• اهل سنّت و ولادت امام مهدی (ع)
• اهل کتاب در عصر ظهور
• ایام الله
• ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم
• باب (علی محمد شیرازی)
• بابیه (باب)
• باران های پیاپی
• باقریه
• البرهان فی علامات امام مهدی آخر الزمان
• بعثت امام مهدی
• بلالی (محمد بن علی بن بلال)
• بلالیه
• بهائیت
• البیان فی اخبار صاحب الزمان
• بیت الحمد
• بیت المقدس
• بیدا (خسف به بیدا)
• بیعت امام مهدی
• بیعت نامه امام مهدی
• البیعه لله
• پایان تاریخ (آخرالزمان)
• پدر امام مهدی (امام حسن عسکری)
• پدر امام مهدی و اهل سنّت
• پرچم امام مهدی
• پرچم های سیاه
• پیراهن امام مهدی
• تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم
• تاریخ عصر غیبت
• تاریخ غیبت کبرا
• تشرف (ملاقات با امام مهدی
• تکذیب وقت گزاران وقت ظهور
• تَناثُرُ النُّجُوم
• توقیع
• جبرئیل
• جده
• جزیره خضرا
• جزیره خضرا در ترازوی نقد
• جعفر کذاب
• جمعه
• جنگ افزارهای امام مهدی (سلاح امام مهدی)
• حجت
• حجر الاسود
• حدیث غدیر
• حدیث لوح حضرت زهرا (لوح حضرت زهرا)
• حدیث معراج
• حِرْز امام مهدی
• حرمت نام بردن امام مهدی
• حسن شریعی
• حسین بن روح نوبختی
• حسین بن منصور حلاج
• حکومت جهانی
• حکومت صالحان
• حکومت مستضعفان
• حکیمه خاتون
• حیرت
• خاتم الاوصیاء
• خراسانی (خروج خراسانی)
• خردسال ترین پیشوای معصوم (امامت امام مهدی)
• خروج خراسانی
• خروج دابة الاَرض
• خروج دجال
• خروج سفیانی
• خروج سید حسنی
• خروج شعیب بن صالح
• خروج شیصبانی
• خروج عوف سلمی
• خروج امام مهدی (قیام امام مهدی)
• خروج یأجوج (یأجوج و مأجوج)
• خروج یمانی
• خسف به بیداء
• خسوف و کسوف غیرعادی
• خضر
• خلافت موعود
• خورشید پشت ابر
• خطبه قیام
• خورشید مغرب
• خیمه
• دابه الارض (خروج دابه الارض)
• دادگستر جهان
• دانشمندان عامه و امام مهدی موعود
• دجال (خروج دجال)
• در انتظار ققنوس
• در فجر ساحل
• دست بر سر گذاشتن
• دعای افتتاح
• دعای عهد
• دعای ندبه
• دعای سمات
• دوازده امامی (اثناعشریه)
• دولت کریمه (حکومت جهانی)
• دین در آخرالزمان (آخرالزمان)
• دین عصر ظهور
• ذی طوی
• رایات سود (پرچم های سیاه)
• رحلت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
• رجعت
• رجعت کنندگان
• رکن و مقام
• رؤیت امام مهدی (ملاقات امام مهدی)
• زبور داود
• زمینه سازان ظهور
• زنان آخرالزمان (آخرالزمان)
• زنان و قیام امام مهدی (یاران امام مهدی)
• زندگی آخرالزمان (آخرالزمان)
• زیارت آل یس
• زیارت ناحیه مقدسه
• زیارت رجبیه
• زیدیه
• سازمان وکالت
• سامرا
• سرداب سامرا
• سلاح امام مهدی
• سفیانی (خروج سفیانی)
• سید حسنی (خروج سید حسنی)
• سیره حکومتی امام مهدی
• سیصد و سیزده
• شاهدان ولادت امام مهدی
• شرایط ظهور
• شرید
• شریعیه
• شعبان
• شعیب بن صالح (خروج شعیب)
• شلمغانیه
• شمائل امام مهدی
• شمشیر امام مهدی (سلاح امام مهدی)
• شهادت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
• شیخیه
• شیطان (کشته شدن شیطان)
• شیصبانی (خروج شیصبانی)
• شیعه
• صاحب الامر
• صاحب الدار
• صاحب الزمان
• صاحب السیف
• صاحب الغیبه
• صاید بن صید (خروج دجال)
• صقیل (مادر امام مهدی)
• صیحه آسمانی (ندای آسمانی)
• طالقان
• طرید
• طلوع خورشید از مغرب
• طویل العمر
• طی الارض
• طیبه
• ظهور
• عاشورا
• عبرتایی (احمد بن هلال)
• عثمان بن سعید عمری
• عدد یاران امام مهدی (سیصد و سیزده)
• عدل و قسط (حکومت جهانی)
• العرف الوردی فی اخبار الامام مهدی
• عسکریه
• عصائب
• عصر زندگی
• عقد الدرر فی اخبار المنتظر
• علایم ظهور (نشانه های ظهور)
• علائم قیامت (اشراط الساعه)
• علی بن محمد سمری
• غار انطاکیه (انطاکیه)
• غایب (امام غایب)
• غریم
• غلام
• غیبت (پنهان شدن)
• الغیبه
• غیبت صغرا
• غیبت کبرا
• فترت
• فرید
• فرجام امام مهدی
• فرجام شناسی (آینده پژوهی)
• فضیلت انتظار فرج (انتظار فرج)
• فضیلت منتظران (منتظر)
• فلسفه رجعت (رجعت)
• فلسفه غیبت صغرا (غیبت صغرا)
• فلسفه غیبت (غیبت امام مهدی)
• فواید امام غایب
• فوتوریسم
• قائم
• قادیانیه
• قتل نفس زَکیّه
• قم
• قیامت صغرا (رجعت)
• قیام های پیش از ظهور
• کتاب الغیبه للحجه
• کشته شدن شیطان
• کمال الدین و تمام النعمه
• کوفه
• کنیه امام مهدی (ابوالقاسم)
• کوه رَضْوی
• کیسانیه
• لباس امام مهدی (پیراهن امام مهدی)
• لوح حضرت زهرا
• مادر امام مهدی
• متمهدی (مدعیان مهدویت)
• مثلث برمودا (جزیره خضرا)
• محدَّث
• محل بیعت امام مهدی (رکن و مقام)
• محل ظهور امام مهدی (مسجد الحرام)
• محل قتل نفس زکیه (رکن و مقام)
• محمد
• محمد بن عثمان بن سعید عمری
• محمد بن علی بن هلال
• محمد بن علی شلمغانی
• محمد بن نصیر نمیری
• محمدیه
• مدعیان بابیت
• مدعیان مهدویت
• مرجع تقلید
• مردان آخرالزمان (آخرالزمان)
• مرکز حکومت امام مهدی (مسجد کوفه)
• مرگ جاهلی
• مرگ سرخ
• مرگ سفید
• مستضعف
• مسجد جمکران
• مسجد الحرام
• مسجد سهله
• مسجد صاحب الزمان (مسجد جمکران)
• مسجد کوفه
• مصلای جمعه و جماعات در عصر ظهور (مسجد کوفه)
• مضطر
• معجم احادیث الامام المهدی
• معمرین
• مغیریه
• مقتدای مسیح
• مکیال المکارم فی فواید الدعاء للقائم
• ملاحم و فتن
• ملاقات با امام مهدی
• ملیکه (مادر امام مهدی)
• منتخب الاثر
• منتظِر
• منتَظَر
• منتقم
• منصور
• موتور
• موسویه
• موعود مسیحیت
• موعود یهود
• مهدی
• مهدی سودانی
• مهدی موعود
• مهدویت
• ممهدون (زمینه سازان ظهور)
• مهدویت پژوهی (آینده پژوهی)
• امام مهدی شخصی و امام مهدی نوعی
• مهدیه
• میراث دار پیامبران
• ناحیه مقدسه
• نام های حضرت محمد (احمد)
• ناووسیه
• نجبا
• ندای آسمانی
• نرگس (مادر امام مهدی)
• نزول عیسی
• نشانه های آخرالزمان (آخرالزمان
• نشانه های ظهور
• نفس زکیه
• نماز امام زمان
• نواب خاص
• نیابت خاص
• نیابت عام
• نیمه شعبان
• وقاتون (وقت ظهور)
• وقت ظهور
• وقت معلوم
• وکلای امام مهدی
• ولادت امام مهدی
• ولایت فقیه
• ولی فقیه
• همسر و فرزند امام مهدی
• هیبت امام مهدی
• یأجوج و مأجوج
• یاران امام مهدی
• یالثارات الحسین

منابع

• لطفی، مهدی، پیامبر و امام مهدی
• طبسی، نجم‌الدین، تا ظهور
• امینی، ابراهیم، دادگستر جهان
• محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت مهدی فروغ تابان ولایت
• سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت
• زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲
• رجالی تهرانی، علی رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
• علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار
• موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
• رمضانیان، علی رضا، شرایط و علائم حتمی ظهور
• کارگر، رحیم، مهدویت دوران ظهور
• اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور
• رحیمی، عباس، امید فردا
• رضوانی، علی ‎اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات
• باقری‌زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم
• نویسندگان کتاب؛ آفتاب مهر
• مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی

پانویس

پیوند به بیرون