جنگ صفین در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

پس از آنکه [[امام علی]] {{ع}} از [[جنگ جمل]] پیروزمندانه به [[کوفه]] تشریف فرما شد و [[حکومت اسلامی]] استقرار یافت، به رتق و فتق امور پرداخت و جمعی از [[استانداران]] [[صالح]] را بر مراکز مهم [[کشور اسلامی]] [[منصوب]] کرد و ناصالحان و افراد نالایق، یا خود فرار کردند و یا امام {{ع}} آنان را [[عزل]] نمود. حال که اوضاع کاملاً آرام و امام بر کشور اسلامی مسلط شده است وقت آن رسیده به سراغ [[معاویه]] برود و ریشه [[شجره ملعونه]] [[بنی امیه]] را از [[سرزمین شام]] قطع کند. بدین منظور [[جریر بن عبدالله بجلی]] [[استاندار]] [[همدان]] را که به کوفه آمده بود تا حضوراً با امام {{ع}} [[بیعت]] کند، با نامه‌ای به سوی [[شام]] اعزام کرد تا اگر معاویه بیعت کرد چه بهتر<ref>هدف امام {{ع}} از بیعت معاویه این بود که پس از آنکه او بیعت کرد وی را برکنار کند و دست او را از اموال و حقوق مسلمانان کوتاه نماید.</ref> و اگر [[امتناع]] ورزید فوراً او را از [[حکومت]] شام [[خلع]] کند.

[[مالک اشتر]] با اعزام «[[جریر]]» نظر موافق نداشت؛ زیرا او را متهم به [[همکاری]] با معاویه می‌ساخت ولی امام {{ع}} برخلاف نظر او، جریر را بر این کار برگزید و فرمود: {{متن حدیث|دَعْهُ حَتَّى نَنْظُرَ مَا يَرْجِعُ بِهِ إِلَيْنَا}}؛ «بگذار برود تا ببینیم چه می‌کند»<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۵۶۰؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۴۱؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۷۴.</ref>.

جریر [[نامه امام]] {{ع}} را به شام برد و بر معاویه وارد شد ابتدا با سخنانی [[قاطع]] و کوبنده معاویه را [[ارشاد]] نمود و چنین گفت: ای معاویه! بدان که [[مردم]] [[مکه]] و [[مدینه]]، کوفه و [[بصره]]، [[حجاز]] و [[یمن]]، [[مصر]] و عمان، [[بحرین]] و یمامه، همه با پسر عمویت [[علی بن ابی‌طالب]] بیعت کرده‌اند و جز همین چند قلعه که تو در آن هستی کسی باقی نمانده است، اگر سیلی از بیابان‌های آنجا جاری شود همه را [[غرق]] می‌کند، من آمده‌ام که تو را به آنچه [[رستگاری]] تو در آن است [[دعوت]] کنم و به [[بیعت]] از این [[مردم]] رهنمون گردانم»<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۷۵؛ منقری، وقعة صفین، ص۲۸؛ ابن قتیبة، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۸۴۷.</ref>.

آن‌گاه [[نامه]] [[امیرمؤمنان]] {{ع}} را [[تسلیم]] [[معاویه]] کرد، که خلاصه‌ای از آن نامه این است: «ای معاویه! بیعت [[مهاجران]] و [[انصار]] با من [[حجت]] را بر تو تمام کرده و تو را ملزم به [[اطاعت]] ساخته، [[طلحه]] و [[زبیر]] با من بیعت کردند سپس بیعت خود را شکستند، شکستن بیعت مانند رد آن است تا [[حق]] فرا رسید و [[فرمان خدا]] [[پیروز]] شد. درباره [[قاتلان عثمان]] زیاد سخن گفتی تو نیز در آنچه که سایر [[مسلمانان]] وارد شده‌اند وارد شو (و بیعت کن) و آن‌گاه حادثه را نزد من مطرح کن، به [[جان]] خودم قسم اگر به [[عقل]] خودت نه به هوای نفست باز گردی مرا [[پاک‌ترین]] فرد نسبت به [[عثمان]] می‌یابی، بدان که تو از [[طلقاء]] ([[آزادشدگان]]) هستی و برای این گروه، [[خلافت]] [[حلال]] نیست و حق عضویت در [[شورا]] ندارند، من به سوی تو و کسانی که از ناحیه تو مشغول کار هستند [[جریر بن عبدالله]] را که از [[اهل]] [[ایمان]] و [[هجرت]] است اعزام کردم تا بیعت کنی و [[وفاداری]] خود را اعلام نمایی»<ref>ر.ک: نهج البلاغه، نامه ۶؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۶۱؛ منقری، وقعة صفین، ص۲۹ و ۳۰؛ ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج۴، ص۳۲۲؛ سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۶۷.</ref>.

 

معاویه در پاسخ «[[جریر]]» [[نماینده]] [[امام]] {{ع}} امروز و فردا کرد و گفت: باید در این باره [[فکر]] کنم و با مردم [[شام]] [[مشورت]] نمایم. او با این وقت‌کشی می‌خواست نیروهایی برای خود جذب کند و مردم شام را برای مقابله آماده نماید تا آنکه دیرتر از موعد مقرر خبر به علی برسد و معاویه توانسته باشد در این مدت [[آمادگی]] لازم را پیدا نماید؛ لذا پس از چند روزی، منادی معاویه مردم [[شام]] را به [[مسجد]] [[دعوت]] کرد، خود [[معاویه]] بالای [[منبر]] رفت و پس از [[حمد]] و [[ثنای الهی]] و توصیف [[سرزمین شام]] که این جا [[سرزمین]] [[پیامبران]] و [[بندگان]] [[صالح]] است و... گفت: [[مردم]]! می‌دانید من [[نماینده]] [[امیرمؤمنان]] {{ع}} [[عمر بن خطاب]] و [[عثمان بن عفان]] هستم من درباره کسی کاری صورت نداده‌ام که از او شرمنده باشم، من ولی و [[سلطان]] [[خون]] عثمانم که [[مظلوم]] کشته شده است چون [[قرآن]] فرموده است: {{متن قرآن|وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا}}<ref>«و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید و آنکه به ستم کشته شود برای وارث او حقّی نهاده‌ایم پس نباید در کشتن (به قصاص) گزافکاری کند زیرا (از سوی شرع) یاری شده است» سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref> آن گاه افزود: من مایلم نظر شما را درباره [[قتل عثمان]] بدانم.

 

مردم شام فریاد برآوردند که: ما به [[خون‌خواهی عثمان]] با تو [[بیعت]] می‌کنیم و خون او را مطالبه می‌نماییم، سپس با او در این راه بیعت کردند و گفتند در این راه از [[جان]] و [[مال]] خود خواهیم گذشت<ref> شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۷۷ و ۷۸؛ وقعة صفین، ص۳۱ و ۳۲.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۴۳۸.</ref>

به عبارتی دیگر زمانی که [[امام علی|علی]] {{ع}} به [[خلافت]] رسید، [[اصلاحات]] را شروع کرد و نااهلان را از کار کنار گذاشت. [[معاویه]] هم یکی از آنان بود که در [[شام]] برای خود بساطی به هم زده بود. [[معاویه]] سر به [[طغیان]] گذاشت و [[فرمان]] [[امام]] را نپذیرفت و [[دشمنی]] دیرینه‌اش او را به [[مخالفت]] با [[امام]] و کارشکنی در [[کارها]] و ایجاد [[آشوب]] در مناطق مختلف و [[شبیخون]] به قلمرو [[حکومت]] [[امام]] واداشت. او که خود [[طمع]] در [[خلافت]] داشت، زیر بار [[خلافت]] [[امام]] نرفت، دیگران را نیز تحریک کرد و [[خونخواهی]] [[عثمان]] را بهانه قرار داد و مکاتبات متعددی بین او و [[امام علی|امیر المؤمنین]] انجام گرفت. [[امام]] پیوسته او را [[نصیحت]] می‌کرد و هشدار می‌داد، او گستاخی نشان می‌داد و [[تهمت]] می‌زد و [[تهدید]] به [[جنگ]] می‌کرد. [[امام]] پس از اتمام حجت‌های بسیار، وقتی از به راه آمدن او [[ناامید]] شد برای فرونشاندن فتنۀ او و دفع تجاوزها و یکسره ساختن کارش مصمّم شد. [[امام]] که پس از [[جنگ جمل]] در [[کوفه]] مستقرّ شده بود، از همان‌جا نیرو [[بسیج]] کرد. [[عمروعاص]] هم با [[معاویه]] همدست شد. راهی جز [[جنگ]] با فتنه‌جویان [[یاغی]] و [[باغی]] برای [[امام علی]] {{ع}} باقی نمانده بود<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۶ و [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۷۷؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹، ص ۱۹۵؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ [[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]] ص ۲۰۵.</ref>.

== [[نامه]] معاویه به [[عمرو بن عاص]] ==

معاویه برای مقابله با [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} از دغل‌بازان و [[سیاست‌مداران]] کهنه‌کار کمک خواست، به همین منظور نامه‌ای به [[عمرو عاص]] نوشت و او را برای [[مشورت]] درباره [[جنگ با علی]] {{ع}} به شام دعوت کرد و [[وعده]] [[حکومت مصر]] را پس از [[پیروزی]] به عمرو عاص داد. عمرو عاص که در [[زمان]] [[حکومت عثمان]] به عنوان عنصری نامطلوب از حکومت مصر کنار زده شده بود ودر [[فلسطین]] [[زندگی]] می‌کرد. به محض این که نامه معاویه به او رسید با پسرانش «عبدالله» و «محمد» به مشورت پرداخت. و سرانجام برای رسیدن به [[حکمرانی]] [[مصر]] از فلسطین به شام عزیمت نمود<ref>ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج۲، ص۶۵.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۴۴۰.</ref>

== عکس‌العمل [[کوفیان]] در برابر فرمان آماده باش امیرالمؤمنین{{ع}} ==

امیرالمؤمنین{{ع}} پس از اخذ [[تصمیم]] برای حرکت به سوی شام، [[روز جمعه]] در [[مسجد جامع کوفه]] [[منبر]] رفت و چنین فرمود: «ای مردم! به سوی [[دشمنان]] [[قرآن]] و [[سنت]] حرکت کنید. به سوی [[قاتلان]] [[مهاجران]] و [[انصار]] حرکت کنید. به سوی [[ستمکاران]] [[پست]] که [[اسلام آوردن]] آنها از [[ترس]] و [[اجبار]] بود، حرکت کنید. به سوی کسانی حرکت کنید که برای به دست آوردن دل‌هایشان به آنها اموالی داده می‌شد تا به [[مسلمانان]] [[آزار]] نرسانند».

در این موقع مردی از [[قبیله]] [[فزاره]] به نام «[[اربد]]» برخاست و خطاب به حضرت امیر{{ع}} گفت: آیا می‌خواهی ما را به جنگ [[برادران]] شامی ببری که آنها را بکشیم؟ همان طور که ما را به جنگ برادران [[اهل بصره]] برده و آنها را کشتیم؛ به [[خدا]] قسم هرگز چنین کاری نخواهیم کرد.

[[مالک اشتر]] در این هنگام برخاست و گفت: ای مردم چه کسی بود که این حرف را زد؟ مرد فراری فرار کرد و عده‌ای از مردم او را دنبال کردند و در [[کناسه]] به او رسیدند و آن قدر با کفش‌های خود به او زدند که بر [[زمین]] افتاد؛ سپس وی را لگدمال کردند تا مرد. چون این خبر را به حضرت دادند فرمود: «او کشته [[تعصب]] و [[گمراهی]] خود شد که قاتلش نیز معلوم نیست». آن‌گاه خون‌بهای او را از [[بیت المال]] به خانواده‌اش پرداخت<ref>الاخبار الطوال، ص۲۰۴.</ref>.

[[ابن ابی الحدید]] [[روایت]] می‌کند که وقتی [[حضرت علی]]{{ع}} [[عزم]] خود را برای رفتن به [[شام]] جزم کرد، مردی را خواست و به وی فرمود که خود را مهیای رفتن به [[دمشق]] کند و چون وارد آن [[شهر]] شد، شتر خود را جلوی در [[مسجد جامع]] بخواباند و چیزی از [[لباس]] [[سفر]] را از خود دور نسازد؛ زیرا [[مردم]] وقتی آثار [[غربت]] را در وی ببینند از او می‌پرسند که از کجا آمده است و چون جویا شدند، بگوید علی{{ع}} با مردم [[عراق]] به سرعت به سوی شما می‌آیند. سپس عکس‌العمل مردم شام را ببیند و نتیجه را گزارش کند.

مرد [[کوفی]] رهسپار شام شد. چون به همان‌گونه که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} فرموده بود، وارد دمشق شد، مردم دور او جمع شدند و پرسیدند از [[کوفه]] چه خبر؟ او نیز همان را که حضرت به وی فرموده بود، نقل کرد. چون خبر به دیگران رسید، دسته دسته می‌آمدند و از وی [[صحت]] خبر را جویا می‌شدند و او هم جواب مثبت می‌داد. وقتی این خبر به [[معاویه]] رسید، [[ابوالاعور سلمی]] (سردار معروف خود) را فرستاد تا شخصاً خبر را از مرد کوفی بشنود. مسافر کوفی هم برای او آنچه را به دیگران گفته بود، نقل کرد. [[ابوالاعور]] موضوع را به معاویه خبر داد.

معاویه دستور داد مردم را در [[مسجد]] فراخوانند. چون همه حضور یافتند، برخاست و گفت: علی با مردم عراق به سوی شما می‌آید؛ چه می‌گویید؟ آیا حاضرید به [[جنگ علی]] بروید؟ مردم چانه‌ها را روی سینه آوردند و هیچ نگفتند. در این موقع [[ذوالکلاع حمیری]] (از [[فرماندهان]] معاویه) برخاست و گفت: از تو [[فرمان]] دادن و از ما عمل کردن. [[معاویه]] هم از [[منبر]] فرود آمد و [[فرمان]] داد که [[مردم]] مهیا شوند و به لشکرگاه‌های خود بروند.

مرد [[کوفی]] که [[شاهد]] این واقعه بود، بازگشت و ماجرا را به امیرالمؤمنین علی{{ع}} خبر داد. آن حضرت هم فرمان داد که مردم را در [[مسجد]] حاضر کنند. چون گرد آمدند، برخاست و به منبر رفت و فرمود: «فرستاده‌ای که به [[شام]] اعزام داشته‌ام برای من خبر آورده که معاویه با [[اهل شام]] به سرعت به سوی [[عراق]] می‌آید. نظر شما چیست و چه باید کرد؟ آیا حاضرید به مقابله او بروید؟» مردم مضطرب شدند. یکی می‌گفت باید چنین کرد و دیگری می‌گفت باید چنان کرد. سر و صدا و جر و بحث آنها باعث شد که حضرت چیزی از سخنان آنها نفهمید. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نمی‌دانست چه کسی موافق، و چه کسی مخالف است. سپس در حالی که می‌فرمود: «{{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref> [[خلافت]] را پسر [[هند]] جگر [[خوار]] برد»، از منبر به زیر آمد<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۴، ص۹۵.</ref>.

با این اوصاف به [[همت]] [[سرداران]] لایق، بیشتر مردم حرکت با امیرالمؤمنین{{ع}} را پذیرفتند، اما عده‌ای از [[یاران]] [[عبدالله بن مسعود]]<ref>عبدالله بن مسعود هذلی از اصحاب معروف رسول خدا{{صل}} و قاری مشهور قرآن است که شاگردان و اصحابی داشت. وی در زمان خلیفه سوم مسئول بیت المال کوفه بود و چون از حیف و میل بیت المال توسط حاکم خلیفه جلوگیری می‌کرد، عثمان او را از آن سمت برکنار کرد و مورد ضرب و شتم قرار داد که در اثر آن درگذشت.</ref> مانند [[عبیده سلمانی]] و [[ربیع بن خثیم]]<ref>وی همان خواجه ربیع مدفون در حوالی مشهد مقدس است که با همفکران خود حاضر به جنگ با معاویه نشده و به مرز دیلم (گیلان) رفتند. پس از صلح امام حسن{{ع}} و در حکومت غاصبانه معاویه، ربیع بن خثیم تحت فرمان وی برای ادامه فتوحات به سمت ماوراءالنهر رفت و سپس در طوس اقامت گزید. وی اندکی پس از رسیدن خبر فاجعه کربلا و شهادت امام حسین{{ع}} درگذشت.</ref> همراه چهارصد تن از [[قاریان]] [[کوفه]] به حضور آن حضرت رسیدند و گفتند: «با اینکه به [[برتری]] شما معترف هستیم، در مورد این [[جنگ]] [[شک و تردید]] داریم. از آنجا که شما و [[مسلمانان]] به گروهی نیاز دارید که با [[مشرکان]] جنگ کنند ما را (به جای عزیمت به [[صفین]]) برای نگهداری یکی از مرزهای [[مملکت اسلامی]] اعزام کن تا در آنجا [[جهاد]] کنیم». [[حضرت امیر]]{{ع}} نیز آنها را به [[مرزبانی]] [[ری]] و [[قزوین]] فرستاد و [[ربیع بن خثیم]] ثوری را به [[فرماندهی]] این گروه برگزید و برایش پرچمی بست؛ این [[پرچم]] اولین پرچمی بود که در کوفه بسته شد<ref>اخبار الطوال، ص۲۰۵.</ref>.

به روایتی، امیرالمؤمنین علی{{ع}} به [[اهل کوفه]] فرمود: «هر کسی از شما که از [[جنگیدن]] با [[معاویه]] [[کراهت]] دارد، عطا و مقرری خود را دریافت کند و به جنگ [[دیلمیان]] برود». با این سخن آن حضرت، چهار هزار مرد از جنگ با معاویه خودداری نموده و مقرری خود را دریافت کردند و به سمت [[دیلم]] رهسپار شدند. [[روایت]] دیگری حاکی از اعزام چهار هزار [[مسلمان]] توسط [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به فرماندهی ربیع بن خثیم ثوری<ref>ظاهراً ربیع برای مدتی در قزوین اقامت می‌کند زیرا مسجد ربیع بن خثیم در قزوین بسیار معروف بوده و در آن مسجد درختی بود که مردم آن را مسح می‌کردند. می‌گویند روزی ربیع مسواک خود را در زمین فرو کرد و آن مسواک برگ درآورد و درختی شد. در زمان متوکل، عامل عبدالله بن طاهر فرمان داد آن را قطع کنند (فتوح البلدان، ص۴۵۱).</ref> به سوی دیلم است<ref>فتوح البلدان، ص۴۵۰.</ref>.

سرانجام، حضرت امیر{{ع}} با [[همراهی]] تقریباً نود هزار نفر<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴، مسعودی می‌نویسد: درباره تعداد سپاه امیرالمؤمنین{{ع}} اختلاف است. مورد اتفاق همه، نود هزار نفر است.</ref>، که دو هزار و هشتصد تن آنان از [[صحابه رسول خدا]]{{صل}} بودند، حرکت کرد. در میان این [[اصحاب]] هشتاد و هفت نفر از [[مجاهدان]] [[بدر]] شرکت داشتند که هفده نفر [[مهاجر]] و هفتاد تن از [[انصاری]] بودند که زیر درخت در [[حدیبیه]] با [[پیغمبر اکرم]]{{صل}} [[بیعت]] کرده بودند<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۱.</ref>. به [[روایت]] دیگر، هفتاد نفر از [[اصحاب بدر]] و هفتصد نفر از [[بیعت کنندگان]] «شجره» و چهارصد مرد از دیگر [[مهاجران]] و [[انصار]] به [[همراهی]] [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} بودند؛ در حالی که از انصار، جز [[مسلمة بن مخلد]]<ref>مسلمة بن مخلد انصاری: وی از پیغمبر اکرم{{صل}} روایت کرده با این حال در صحابی بودن او تردید کرده‌اند. مسلمه از طرف معاویه به حکومت مصر رسید.</ref> و [[نعمان بن بشیر]]<ref>نعمان بن بشیر انصاری: نخستین مولود انصار بعد از هجرت پیغمبر{{صل}} است. پدرش بشیر بن سعد اولین فرد انصار بود که با ابوبکر بیعت کرد و در جنگ عین التمر و در نبرد با ایران ساسانی زیر پرچم خالدبن ولید کشته شد (الاصابه، ج۱، ص۵۸). بعدها نعمان از طرف معاویه به حکومت کوفه رسید.</ref>، کسی همراه [[معاویه]] نبود<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۳۴.</ref>.

امیرالمؤمنین علی{{ع}} به هنگام حرکت به سوی [[صفین]]، [[ابومسعود انصاری]] را که از بیعت کنندگان در شب [[عقبه]]<ref>منظور، بیعت شماری از مردم مدینه با رسول خدا{{صل}} پیش از هجرت آن حضرت به این شهر، در عقبه اولی (حوالی مکه) است که در نتیجه آن، با دعوت سرشناسان دو قبیله اوس و خزرج رسول خدا{{صل}} به مدینه مهاجرت فرمود و تحول بزرگی در امر دعوت اسلام و گسترش آن پدید آمد.</ref> با پیغمبر اکرم{{صل}} بود، [[جانشین]] خود در [[کوفه]] کرد و به [[نخیله]] (اردوگاه [[سپاه]]) رفت<ref>الاخبار الطوال، ص۲۰۶.</ref>. آن‌گاه با سپاه حرکت کرده از [[مدائن]] گذشت و به [[شهر انبار]] رسید؛ سپس تا [[شهر]] [[رقه]] رفت و در آنجا برای آن حضرت پلی بستند و پس از عبور از آن به طرف [[شام]] رفت<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴.</ref>. [[معاویه]] نیز از تمامی قلمرو خود ([[شامات]])، شامل [[سوریه]]، لبنان، [[اردن]] و [[فلسطین]]، و نیز جزیره قبرس صد و بیست هزار نفر تحت [[فرمان]] آورد. دو [[لشکر]] در [[صفین]] محلی در [[غرب]] [[رود فرات]]، واقع در [[خاک]] شام فرود آمدند. واقعه صفین هجده ماه طول کشید که چهار ماه آن با مکاتبه و [[گفتگو]] میان [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و معاویه و سفیران آنها سپری شد و چون این گفتگوها به نتیجه نرسید، [[جنگ]] درگرفت. در این جنگ هفتاد هزار نفر کشته شدند که پنجاه و پنج هزار نفر آنان از [[مردم]] شام و پانزده هزار تن از مردم [[عراق]] بودند. به روایتی نیز چهل و پنج هزار تن از اهالی شام و بیست و پنج هزار نفر از مردم عراق کشته شدند. از میان [[صحابه]] که با امیرالمؤمنین{{ع}} بودند، بیست و پنج نفر به [[شهادت]] رسیدند؛ از جمله [[ابوالیقظان]]، [[عمار بن یاسر]] معروف به [[ابن سمیه]] بود که هنگام شهادت نود و سه سال داشت<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۱.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص ۲۰۶.</ref>

== حرکت سپاه امام {{ع}} به سوی [[صفین]] ==

 

 

 

 

امام {{ع}} که [[فرماندهی]] کل [[سپاه]] را به عهده داشت همراه سپاه آماده حرکت شد. نکته قابل توجه این جاست که کثرت [[لشکر]] و اعلام [[وفاداری]] و [[جان]] بر کفی [[سپاهیان]]، هرگز امام را از [[خدا]] [[غافل]] نمی‌کرد و در تمام لحظات، خدا را یاد می‌کرد؛ لذا موقعی که آن [[حضرت]] پا در رکاب اسب خود کرد گفت: «[[بسم الله]]» و وقتی بر روی زین قرار گرفت گفت: {{متن قرآن|سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ}}<ref>«تا بر پشت آن قرار گیرید سپس نعمت پروردگارتان را هنگامی که بر آن قرار گرفتید یاد کنید و بگویید: پاکا آن (خداوند) که این را برای ما رام کرد و ما را توان آن نبود * و ما به سوی پروردگارمان برمی‌گردیم» سوره زخرف، آیه ۱۳-۱۴.</ref>.

 

آن گاه گفت: «پروردگارا! من از [[مشقت]] [[سفر]] و از [[اندوه]] بازگشت و از [[سرگردانی]] پس از [[یقین]] و از چشم انداز بد در [[اهل]] و [[مال]] به تو [[پناه]] می‌برم، پروردگارا! تو همراه و مصاحب در سفر و [[جانشین]] در خانواده‌ای و این دو، جز در تو جمع نمی‌شود؛ زیرا کسی که جانشین است همراه نمی‌شود و کسی که همراه گشت جانشین نمی‌شود».

[[امام]] {{ع}} با [[سربازان]] خود [[کوفه]] را به جانب [[صفین]] ترک گفتند و چون از پل کوفه عبور کردند به سربازان فرمود: [[نماز]] را شکسته بخوانید زیرا ما مسافریم و [[روزه]] [[واجب]] نگیرید، آن گاه خود امام دو رکعت [[نماز ظهر]] به جای آورد و به سفر ادامه دادند<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۱۶۷.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۴۴۰.</ref>

== ورود امام {{ع}} به صفین و محاصره [[فرات]] ==

سرانجام [[سپاه]] [[عظیم]] امام {{ع}} وارد صفین شد و به طلیعه سپاه خود که به [[فرماندهی]] [[مالک اشتر]] بود پیوست. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} موقعی به صفین رسید که [[معاویه]] میان سربازان او و [[آب فرات]] [[لشکر]] عظیمی مستقر ساخته بود و امکان استفاده از آب برای [[سپاهیان]] علی {{ع}} نبود. کم آبی و [[عطش]]، سپاه امام را [[تهدید]] می‌کرد، به نقل [[نصر بن مزاحم]]، هالهای از [[غم]] و اندوه چهره امام {{ع}} را فرا گرفته بود<ref>وقعة صفین، ص۱۶۶.</ref>. [[مسعودی]] می‌نویسد: یک شب علی {{ع}} خوابید در حالی که سپاهیانش در [[تشنگی]] شدید به سر بردند، [[عمروعاص]] به معاویه گفت: آب را به روی سپاهیان علی باز بگذار؛ زیرا نود هزار سرباز، آن هم از میان [[مردم]] [[عراق]]، در رکاب علی هستند و شمشیرهایشان به گردنشان است، مانع را بردار هم آنان آب بخورند و هم ما، ولی معاویه گفت: به [[خدا]] قسم! این کار را نخواهم کرد تا آنان از [[تشنگی]] بمیرند همان‌گونه که [[عثمان]] مرد<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۵؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۳۲۱.</ref>.

و فینا الصلاة و فینا الصیام و فینا المناجون تحت الدجی}}

 

امام {{ع}} با شنیدن اشعار حماسه‌ای این دو سرباز، به خیمه بازگشت. اشعث هم که اشعار حماسه‌ای را شنید به خیمه امام {{ع}} آمد و گفت: آیا صحیح است که [[مردم]] [[شام]] ما را از آب فرات [[محروم]] سازند در حالی که تو در میان ما هستی و شمشیرهایمان با ماست! به [[خدا]] [[سوگند]]! اگر به ما اجازه دهی یا راه [[فرات]] را باز می‌کنیم و یا در این راه می‌میریم، به [[مالک اشتر]] [[فرمان]] بده که با [[سربازان]] خود در هر کجا دستور می‌دهی بایستد. امام فرمود: {{متن حدیث|ذَلِكَ إِلَيْكُمْ‌}}؛ «[[اختیار]] با شماست» بعد [[اشعث]] در همان شب در میان [[سربازان]] خود ندا داد: هر کس آب می‌خواهد یا [[مرگ]]، میعاد ما با او هنگام صبح است.

 

[[امام علی]] {{ع}} هرگز راه غیر اسلام نمی‌رود و لذا به یارانش فرمود: {{متن حدیث|لَا خَلُّوا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَهُ لَا أَفْعَلُ مَا فَعَلَهُ الْجَاهِلُونَ فَسَنَعْرِضُ عَلَيْهِمُ كِتَابَ اللَّهِ وَ نَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى فَإِنْ أَجَابُوا وَ إِلَّا فَفِي حَدِّ السَّيْفِ مَا يُغْنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ}}؛ «نه، بین آنان و شریعه را باز بگذارید تا آنان هم مثل ما آب ببرند و هرگز کاری که [[نادانان]] انجام می‌دهند من انجام نخواهم داد، بلکه من [[کتاب خدا]] را به آنان عرضه می‌کنم و آنان را به سوی [[هدایت الهی]] می‌خوانم اگر [[اجابت]] کردند چه بهتر و اگر سرباز زدند لبه تیز شمشیرها ما را از این کارهای [[جاهلانه]] [[بی‌نیاز]] می‌کند ان شاء [[الله]] تعالی»<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۳، ص۳۳۱؛ با کمی تفاوت در مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۶.</ref>. این آزاد‌سازی فرات در روزهای آخر ذی القعدة الحرام سال ۳۶ قمری<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۶. </ref> یا ذی [[الحجة]] الحرام همان سال بوده است<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۸.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۴۴۲؛ [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ص ۲۵۸؛ دانشنامۀ امام علی، ج ۹، ص ۲۰۳.</ref>

== آخرین پیام‌ها ==

آن گاه آن سه [[نماینده]] به سوی امام {{ع}} بازگشتند و حضرت را از نتیجه مذاکرات [[آگاه]] ساختند<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۴۴؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۶۹؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۴.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۴۴۴.</ref>

== مباحثه [[قاریان قرآن]] و [[حقانیت علی]] {{ع}} ==

در میان [[سپاهیان کوفه]] و [[شام]]، جمع زیادی از قاریان قرآن بودند که تعداد آنها بالغ بر سی هزار نفر ضبط شده است، اینها هنگامی که دانستند که امیدی به صلح و توافق نیست برای وساطت و صلح بین سپاه امام {{ع}} و [[لشکر]] [[معاویه]] رفت و آمد کردند تا شاید به نتیجه‌ای بدون [[خون‌ریزی]] دست یابند.

این رفت و آمدها در میان دو لشکر به درازا کشید و به گفته [[نصر بن مزاحم]] به مدت سه ماه ([[ربیع الاول]] و [[جمادی الاولی]] و [[جمادی الثانی]]) این مذاکرات به طول انجامید<ref>طبق این نقل از نصر بن مزاحم، مدت جنگ صفین بیش از آن مقداری است که در صفحات قبل از مورخین دیگر نقل کردیم.</ref> و در این میان، حملات پراکنده‌ای (طبق نقل [[مورخان]]، هشتاد نوبت) رخ داد ولی [[قاریان]] [[عراق]] و [[شام]] وساطت می‌کردند و نمی‌گذاشتند به [[نبرد]] شدید و خون‌ریزی منجر شود و آنان را از هم جدا می‌ساختند<ref>وقعة صفین، ص۱۹۰؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۴، ص۱۵-۱۷.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص ۳۶.</ref>۴۴۵

ماه [[ذی‌حجه]] با درگیری‌های مختلف به پایان رسید. در [[محرم]] [[نبرد]] به [[امید]] توقف [[جنگ]] متوقف شد. اما در پایان [[محرم]] [[جنگ]] به‌طور رسمی اعلام شد. اول صفر سال ۳۷ ق [[نبرد]] بین دو طرف شروع شد. طرفین به [[سازمان‌دهی]] نیروها پرداختند. [[امام]] {{ع}} [[عمار یاسر]]، [[مسئول]] سواره‌ [[نظام]] و [[عبدالله]] بن [[بُدَیل بن وَرقاء]] خُزاعی را بر پیاده ‌نظام گماشت و [[هاشم]] بن عُتبه را [[پرچم‌دار]] [[سپاه]] قرار داد. [[اشعث بن قیس]] را در سمت راست و [[عبدالله بن عباس]] را در سمت چپ [[سپاه]] گمارد و [[فرمانده]] هر یک از [[قبایل]] و جمعیت‌ها را مشخص کرد. [[معاویه]] نیز [[عبیدالله بن عمر]] را بر سواره ‌نظام، مُسلم بن عُقبه را بر پیاده ‌نظام، [[عبدالله بن عمرو عاص]] را بر سمت راست و [[حبیب بن مسلمه]] را بر سمت چپ [[سپاه]] گمارد. [[پرچم]] را به‌دست [[عبدالرحمان بن خالد بن ولید]] داد. هر روز جمعی از [[کوفیان]] با گروهی از [[شامیان]] می‌جنگیدند. روز اول [[مالک اشتر]] با [[حبیب بن مسلمه]] به [[نبرد]] پرداختند. روز دوم [[هاشم مرقال]] با ابواعور سلمی، روز سوم [[عمار یاسر]] با [[عمرو بن عاص]] و روز چهارم [[محمد بن حنفیه]] در برابر [[عبیدالله بن عمر]] قرار گرفت. در روز پنجم [[عبدالله بن عباس]] و [[ولید بن عُقبه]] درگیر شدند و به‌شدت جنگیدند. در این روز جمعی از [[قاریان]] [[شام]] همراه [[شمر بن ابرهه]] به [[سپاه کوفه]] پیوستند که باعث [[سستی]] در [[سپاه شام]] شد. در روز ششم، [[قیس بن سعد]] از طرف [[لشکر]] [[کوفه]] با ابن (شُرَحبیل) ذی الکلاع شامی درگیری شدیدی داشتند و در روز هفتم، [[مالک اشتر]] با [[حبیب بن مسلمه]] درگیر شدند و هیچ‌یک بر دیگری [[غلبه]] نکردند<ref>ر.ک: [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ص ۲۵۸-۲۵۹؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۶؛ [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۸۲.</ref>.

== [[محرم]] و [[آتش‌بس]] موقت ==

== پایان [[آتش‌بس]] و آغاز [[جنگ]] ==

[[معاویه]] هم به همین ترتیب به [[آرایش]] سپاه خود پرداخت و فرماندهان و پرچمداران را تعیین کرد. صبحگاهان که [[خورشید]] از افق [[روز]] اول ماه صفر سر برآورد [[نبرد]] [[سرنوشت]] ساز [[قطعی]] شد، باز امام {{ع}} در میان [[سپاهیان]] خود ایستاد و دستورهای سازنده و [[انسانی]] را برای آنان چنین بیان کرد: آغاز به نبرد مکنید تا با شما آغاز کنند، که شما بحمد [[الله]] در این نبرد [[حجت]] و دلیل دارید و رها گذاردن آنان تا لحظه‌ای که به نبرد آغاز کنند حجت دیگری است در دست شما. وقتی آنان را [[شکست]] دادید آن کس را که پشت به شما کند و بگریزد نکشید. زخمی‌ها را نکشید و عورت [[دشمن]] را آشکار نسازید و کشته‌ای را [[مثله]] نکنید و آن‌گاه که به بار انداز و اردوگاه آنان رسیدید. [[پرده‌دری]] ننمایید و به [[خانه]] کسی جز با اجازه من وارد نشوید و چیزی از [[اموال]] دشمن مگیرید مگر آنچه را که در میدان نبرد بر آن دست یابید. زنی را با [[ایذاء]] تحریک نکنید، هر چند شما را [[ناسزا]] گوید و بزرگان و [[نیکان]] شما را [[دشنام]] دهد؛ زیرا آنان از حیث [[عقل]] و [[قدرت]] ضعیف‌اند. روزی که آنان [[مشرک]] بودند ما [[مأمور]] بودیم که دست به سوی آنان دراز نکنیم و اگر در [[دوران جاهلیت]] مردی به زنی با [[عصا]] یا آهن [[حمله]] می‌کرد این ننگی بود که بعداً [[فرزندان]] او مورد [[نکوهش]] قرار می‌گرفتند»<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۴، ص۲۶؛ منقری، وقعة صفین، ص۲۰۳-۲۰۴؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۶.</ref>.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

==[[بدریان]] همراهِ علی در [[صفّین]]==

برای روشن‌تر شدن این پاسخ، نام جمعی از بدریان همراه حضرت را نقل می‌کنیم. [[ذهبی]] اسم گروهی از [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} را آورده که با [[امام علی]] در صفّین بودند: هفت [[بدری]] و هفده غیر بدری<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۵۴۵. متواتر: خبری که راویان فراوانی دارد که باعث اعتماد بر صحت آن شود و صحیح خبری که همه افراد سند آن مورد اعتماد و عادل باشند و از نظر شیعه همه موثق و امامی باشند.</ref>. ما در بررسی اجمالی خود، نام نزدیک به سی نفر بدری را از کتاب‌های مختلف استخراج کرده‌ایم، که برای ردّ این ادعا اسامی آنان را بیان می‌کنیم.

نکتۀ درخور توجه این که [[مرگ]] بسیاری از [[بدریون]] با تردید، قبل از صفّین بیان شده که نشان می‌دهد کسانی کوشیده‌اند حضور بدریون همراه علی در [[جنگ صفّین]] را کم رنگ کنند:

#[[اُسَید بن ثَعْلَبه انصاری]]<ref>ابن عبدالبر، الإستیعاب، ج۱، ص۹۴.</ref>.

#[[ابوایّوب انصاری]]<ref>ابن عدیم، بغیة الطلّب، ج۷، ص۳۰۳۷؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایه، ج۷، ص۲۸۱.</ref>.

#[[ابو‌دُجانۀ سِماک بن خَرشه]]، که گفته‌اند: زنده بوده و در صفّین شرکت کرده است<ref>الإستیعاب، ج۲، ص۶۵۲؛ عبدالحسین امینی، الغدیر، ج۹، ص۳۶۸.</ref>.

#[[ابوعمرۀ انصاری]] شهید؛ [[عَمْرو بنِ مِحْصَن]]<ref>الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۲۱؛ ابونعیم اصفهانی، معرفة الصّحابه، ج۵، ص۲۹۶۱؛ ابن عدیم، بغیة الطّلب، ج۴، ص۱۸۶۵.</ref>.

#[[ابویُسْر کعب بن عَمْرو انصاری]]<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۷۶؛ اسدالغابه، ج۵، ص۳۳۲؛ عینی، عمدة القاری، ج۱۸، ص۲۹۸.</ref>.

#[[ثابت بن عُبَید انصاری]] شهید<ref>الاستیعاب، ج۱، ص۲۰۴؛ أسد الغابه، ج۱، ص۲۷۳؛ ابن حجر، الاصابه، ج۱، ص۵۰۸.</ref>.

#[[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[بخاری]] وی را بَدری دانسته است. او در صفّین با امام علی{{ع}} بود<ref>الاستیعاب، ج۱، ص۲۲۰.</ref>.

#[[خَبّاب بن اَرَت]] که بعد از [[جنگ صفّین]] درگذشت<ref>بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۲۵؛ الإستیعاب، ج۲، ص۴۳۸؛ أسدالغابه، ج۱، ص۵۹۳.</ref>.

# [[رافع]] بن خُدیج]]<ref>أسد الغابه، چ درالفکر، ج۲، ص۳۸، وی به بدر رفت، ولی پیامبر او را به جهت سنّ کم که بالغ نبود برگرداند.</ref>.

# [[رِبْعی بن عَمْرو انصاری]]<ref>ابن حجر، الإصابه، ج۲، ص۳۷۹.</ref>.

# [[رفاعة بن رافع بن مالک بن عجلان أنصاری زُرَقی]]<ref>الإستیعاب، ج۲، ص۴۹۷.</ref>.

#[[سهل بن حُنیف]]<ref>الإستیعاب، ج۲، ص۶۶۳؛ حاکم، مستدرک، ج۳، ص۴۰۹؛ الإصابه، ج۳، ص۱۶۶؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۵، ص۱۱۸؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایه، ج۷، ص۲۸۱.</ref>.

#[[سهیل بن عَمْرو بن اَبی عمرو اَنصاری]] شهید<ref>الإستیعاب، ج۲، ص۶۶۹.</ref>.

#[[عمّار یاسر]] [[شهید]]<ref>ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۱۹۳-۱۹۸؛ بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ج۱، ص۱۸۵-۱۹۵؛ ابن اثیر، أسدالغابه، ج۳، ص۶۲۸-۶۳۱؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۵۸۰؛ ابن‌کثیر، البدایة و النّهایه، ج۷، ص۳۱۱.</ref>.

#[[مسعود بن أوس بن زید انصاری]]<ref>الإستیعاب، ج۳، ص۱۳۹۱؛ أسد الغابه، ج۴، ص۳۸۲.</ref>.

#[[مِسْطَح بن اثاثة]] مطلّبی قولِ اکثر بر این است که تا [[زمان]] علی{{ع}} بوده و در [[صفّین]] شرکت کرده است <ref>الإستیعاب، ج۴، ص۱۴۷۲-۱۴۷۳؛ ابن حجر، الإصابه، ج۶، ص۷۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التّاریخ، ج۳، ص۱۵۳؛ عینی، عمدة القاری، ج۱۷، ص۱۲۰.</ref>.

#[[عبادة بن صامت]]، که به [[نقلی]]: در زمان [[حکومت معاویه]] درگذشته<ref>ابن اثیر، أسدالغابه، ج۳، ص۵۷؛ الإصابه، ج۳، ص۵۰۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ج۷، ص۲۷۱.</ref> و در صفّین با علی{{ع}} بوده است<ref>مفید، الأمالی، ص۱۰۶؛ بحارالانوار، ج۶، ص۲۳۹.</ref>.

[[علامه امینی]] در [[الغدیر]] نام ۱۴۵ نفر از [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} را آورده است که ۳۵ نفر نخست‌شان [[بدری]] هستند که برخی اسامی آنان ذکر شده و بقیۀ [[بدریان]] به شرح ذیل است:

#[[ثابت بن عبید انصاری]]، بَدری، [[شهید]] در [[صفّین]].

#[[قیس بن سعد بن عبادۀ انصاری خزرجی]]، بدری.

#[[کعب بن عامر سعدی]]، بدری.

#[[ابوحبه عَمرو بن غزیه]]، بدری.

#[[ابوعمره بشر بن عَمرو بن محصن انصاری]]، بدری و [[شهید]] صفّین.

#[[ابومحمد انصاری]]، بدری.

#[[ابو برده]]، [[هانی بن نیار]] (و گفته‌اند: [[نمر]])، بدری<ref>امینی، الغدیر، ج۹، ص۳۱۲- ۳۱۸.</ref>.

در کتاب [[عبیدالله بن ابی رافع]]، به نام «تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صفّین و النّهروان من الصّحابه»، نام ۱۷۰ [[صحابی]] آمده که ۴۹ نفرشان بدری از [[انصار]] هستند<ref>سیمای کارگزاران...، ج۳، ص۹۸-۱۰۳.</ref>.

بنابراین، ادعای این که فقط یک بدری با علی{{ع}} در [[صفین]] بوده نادرست و کینه‌توزانه است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج4، ص 63 - 67.</ref>

==[[فرماندهان]] [[صفّین]]==

زمانی که در اوّل صَفر سال ۳۷ [[جنگ]] آغاز شد، هر یک از دو طرف جنگ [[پرچم‌ها]] را بست (و فوج‌ها را معیّن کرد) و فرماندهان را گماشت و [[سپاه]] را [[آرایش]] [[جنگی]] داد. علی{{ع}}، گروهی را به [[فرمان]] دهی سپاه خود گمارد. منقری نام ۳۳ تن از فرماندهان حضرت را به ترتیب ذیل نقل کرده:

#[[عمّار بن یاسر]] را به [[فرماندهی]] کلّ سواران گماشت<ref>همان، ص۷۵۹، شرح حالش در سِمَت مسئول بیت المال آمده است.</ref>.

#[[عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی]] را به فرماندهی کلّ پیادگان. عبدالله، به [[نقلی]]: همراه پدرش هنگام [[فتح مکه]] [[مسلمان]] شد. برخی نیز گفته‌اند: قبلاً [[اسلام]] آورد و در جنگ طائِف و [[حُنَین]] حضور داشت. او بزرگِ [[خُزاعه]] و دارای [[منزلت]] و [[جلالت]] و از بزرگان [[صحابه]] بود. با [[مردم]] [[اصفهان]] در [[زمان]] [[عبدالله بن عامر]] [[مصالحه]] کرد؛ زیرا [[فرمانده]] مقدمه سپاه ابن [[عامر]] بود. همراه برادرش عبدالرّحمان در صفّین [[شهید]] شدند <ref>ابن عبدالبر، الإستیعاب، ۳، ص۸۷۲ و ابنحجر، الإصابه، ج۴، ص۱۸.</ref>.

#[[هاشم بن عتبة بن اَبی وقّاص زهری]] را به پرچم‌داری کلّ سپاه.

#[[اَشعث بن قیس]] را به سپهسالاری جناح راست [[سواره‌نظام]] سپاه<ref>ر.ک: سیمای کارگزاران، ج۱، ص۵۴۷، </ref>.

#[[عبدالله بن عباس]] را به سپه سالاری [[جناح چپ]] [[سواره‌نظام]] [[سپاه]]<ref>ر.ک: سیمای کارگزاران، ج۲، ص۳۹۱. او بعد از جنگ جمل کارگزار بصره شد.</ref>.

#[[سلیمان بن صرد خزاعی]] را به سپه سالاری جناح راست پیاده [[نظام]] سپاه<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، ص۳۷۹، کارگزار جَبُّل.</ref>.

#[[حارث بن مرّه عبدی]] را به سپه سالاری [[جناح چپ]] پیاده نظام گماشت<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، ص۵۴۰، کارگزار سند.</ref>. مُضَرَیان [[کوفه]] و [[بصره]] را در میانه و [[قلب]] سپاه، و یمانیان را در جناح راست، و [[بنی ربیعه]] را در جناح چپ سپاه قرار داد، و پرچم‌های [[قبایل]] را بست و آنها را به سالاران و نام‌دارانشان سپرد، و آنان را [بدین شرح] به سرداری و [[فرماندهی]] آنان گماشت.

#[[عبدالله بن عباس]] را به سرداری [[قریش]]، [[بنی اسد]]، و [[کِنانه]].

#[[حجر بن عدیّ]] را به سرداری [[کِنده]].

#[[حضین بن منذر]] را به سرداری بکریان بصره<ref>سیمای کارگزاران...، ج۱، ص۴۲۳: کارگزار استخر فارس.</ref>.

#[[احنف بن قیس]] را به سرداری [[تمیمیان]] بصره. او بزرگ [[بنی تمیم]] بود که گزارش‌های متعددی در باره‌اش در این مجموعه نقل شده است. در [[جنگ جمل]] [[کناره‌گیری]] کرد ولی در [[صفّین]] حضوری فعال داشت. [[احنف]] در سال ۶۷ در کوفه درگذشت و [[مصعب بن زبیر]] بر [پیکر] او [[نماز]] خواند<ref>عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۲۰۳؛ ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۲۸۰.</ref>.

#[[عمرو بن حمق]] را به سرداری [[خزاعیان]]. [[عمرو بن حمق خزاعی]]، از [[اصحاب پیامبر]]، [[امیرالمؤمنین]] و [[امام حسن]]{{ع}} بود که بعد از [[صلح حدیبیه]] [[مسلمان]] شد. خبر شهادتش را علی به وی داده بود. او در تمام جنگ‌های امیرالمؤمنین حضوری فعال داشت<ref>ابن عبدالبر، الإستیعاب، ج۳، ص۱۱۷۴؛ ابن حجر، الإصابه،۴، ص۵۱۴؛ علی احمدی میانجی، مکاتیب الأئمة{{عم}}، ج۱، ص۴۷۲.</ref>. او از [[اصفیاء]] [[یاران امیرالمؤمنین]] بود<ref>الإختصاص، ص۳.</ref>. در [[بلاغات النّساء]] می‌نویسد: بعد از [[شهادت]] [[علی بن ابی طالب]]، [[معاویه]] [[شیعیان علی]] را تعقیب کرد. او به تعقیب عمرو بن حمق پرداخت به او دست نیافت. زنش [[آمنه]]، دخترِ «[[شرید]]» را دست گیر و دو سال در [[زندان]] [[دمشق]] [[زندانی]] کرد. آن‌گاه [[عبدالرّحمان بن حَکَم]]، به [[عمرو]] در مناطق جزیره دست یافت. او را کشت و سرش را برای [[معاویه]] فرستاد. این اوّلین سری بود که در [[اسلام]] حمل شد. وقتی سر وی را آوردند، معاویه آن را برای زنش به زندان فرستاد<ref>ابن طیفور، بلاغات النّساء، ص۸۷.</ref>. [[شهادت]] وی را در سال ۵۰ دانسته‌اند<ref>ابن عبدالبر، الإستیعاب، ج۳، ص۱۱۷۴؛ ابن حجر، الإصابه، ج۴، ص۵۱۴؛ احمدی میانجی، مکاتیب الأئمة{{عم}}، ج۱، ص۴۷۳.</ref>.

 

براساس گزارش [[مناقب]]، [[امیرالمؤمنین]] به [[سازمان‌دهی]] [[لشکر]] خود در صفّین پرداخت و [[فرماندهان]] سپاهش را چنین مشخص کرد؛ بر سمت راست آن: [[حسن]]{{ع}}، [[حسین]]{{ع}}، [[عبدالله بن جعفر]] و [[مسلم بن عقیل]] را گمارد. برسمت چپ آن: [[محمد بن حنفیه]]، [[محمد بن ابی بکر]] و [[هاشم بن عتبة مرقال]] را گمارد. بر [[قلب]] [[عبدالله بن عباس]]، [[عباس بن ربیعة بن حارث]]، اَشتر و اَشعث؛ و بر جناح لشکر: [[سعید بن قیس همدانی]]، [[عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی]]، [[رفاعة بن شدّاد بجلی]] و [[عدی بن حاتم]] و بر کمین: [[عمّار بن یاسر]]، [[عَمرو بن حِمَق]]، [[عامر بن واثلۀ کنانی]] و [[قبیصة بن جابر اسدی]] را گمارد<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب{{عم}}، ج۳، ص۱۶۸؛ بحارالانوار، ج۳۲، ص۵۷۳.</ref>.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ثانیاً، در جریان حکمیت در هیچ منبعی از ابن سبأ و اصحاب او نامی برده نشده است و صرف اینکه آنها در قتل عثمان شرکت داشتند، به هیچ وجه نمی‌تواند رابطه میان ابن سبأ و خوارج را ثابت کند.

ثالثاً، کسانی که به وجود عبدالله بن سبأ [[عقیده]] دارند، او را از غالیانی می‌دانند که علی{{ع}} را تا سر حد خدایی بالا می‌برد و حتی کشته شدن او را نمی‌پذیرفت. چگونه می‌توان او و طرفدارانش را در صف خوارج و حتی از سران خوارج قلمداد کرد؟

سرانجام، [[جنگ صفین]] در دهم ماه صفر سال ۳۷، پس از ۱۱۰ [[روز]] درگیری و [[جنگ]]، در حالی که [[سپاه امام]] در چند قدمی [[پیروزی]] بود، پایان یافت؛ پایانی که برای [[امام]] و [[یاران]] باوفای او غم‌انگیز و دردآور و برای [[معاویه]] و [[حزب]] [[قاسطین]]، شادی‌بخش و مسرت‌آفرین بود. می‌توان گفت که این [[جنگ]] در واقع ادامه [[جنگ بدر]] و [[اُحُد]] و [[دشمنی]] [[بنی امیه]] با [[پیامبر اسلام]]{{صل}} بود. در آن [[جنگ‌ها]] با [[شعار]] {{عربی|اعل هبل}} با [[اسلام]] می‌جنگیدند و در این جنگ با شعار [[قرآن]] به جنگ اسلام آمدند. [[امیرالمؤمنین]] بارها این [[حقیقت]] را [[تذکر]] داده بود؛ از جمله هنگامی که چشمش به پرچم‌های معاویه و [[اهل شام]] افتاد، فرمود: [[سوگند]] به کسی که دانه را شکافت و [[انسان]] را آفرید، آنان [[مسلمان]] نشدند، بلکه [[تسلیم]] شدند و [[کفر]] خود را پنهان کردند و چون برای خود یارانی یافتند به دشمنی خود با ما برگشتند؛ جز اینکه [[نماز]] را ترک نکردند<ref>نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۲۱۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۳۱؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۸۲، ص۲۶۵؛ ر.ک: نهج البلاغه، نامه ۱۴.</ref>. در [[جنگ صفین]] مردی به [[عمار]] گفت: ای [[ابوالیقظان]]، مگر [[پیامبر]] نفرمود که با [[مردم]] بجنگید تا وقتی که مسلمان شوند و چون مسلمان شدند [[خون]] و [[مال]] آنها [[محترم]] است؟ عمار گفت: آری؛ ولی به [[خدا]] سوگند که اینان مسلمان نشدند؛ بلکه تسلیم شدند و کفر خود را پنهان ساختند تا وقتی که یارانی پیدا کردند<ref>نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۲۱۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۳۱.</ref>. همچنین [[امام سجاد]]{{ع}} در پاسخ به مردی از [[بصره]] که در این باره پرسیده بود، فرمود: علی{{ع}} [[مسلمانی]] را نکشت؛ زیرا آنان مسلمان نشده بودند و فقط تسلیم شده و کفر خود را پنهان کرده بودند<ref>طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۰.</ref>.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[قاسطین (مقاله)| مقاله «قاسطین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]] ص ۲۰۰-۲۲۰.</ref>

جنگ صفین در [[جامعه اسلامی]] پیامدها و عواقب تلخی برجای گذاشت که برخی از آنها عبارتند از:

خساراتِ جانی. در این جنگ گروه بسیاری از دو طرف کشته شدند. طبق قول مشهور ۲۵ هزار نفر از آنان از [[سپاه امام]] و ۴۵ هزار نفر هم از [[سپاه معاویه]] بود که جمعاً هفتاد هزار نفر می‌شود<ref>نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۵۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۹۴؛ ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۳۱.</ref>. قول دیگر این است که در این [[جنگ]] مجموعاً ۱۱۰ هزار نفر کشته شدند که بیست هزار نفر از سپاه امام و نود هزار نفر از [[سپاه شام]] بود<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۹۴.</ref>. کشته شدن این شمار از [[مسلمانان]] در یک [[جنگ داخلی]]، [[فاجعه]] بزرگی برای [[اسلام]] بود؛ به خصوص اینکه در این جنگ برخی از بزرگان [[اصحاب پیامبر]] مانند [[عمار یاسر]] و [[اویس قرنی]] و [[خزیمه]] به [[شهادت]] رسیدند و به گفته یاقوت: ۲۵ نفر از اصحاب پیامبر که [[جنگ بدر]] را [[درک]] کرده بودند، در [[جنگ صفین]] در رکاب [[امام]] به شهادت رسیدند<ref>حموی یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.</ref>.

پیدایی گروه [[خوارج]]. گذشت که پس از جریان [[حکمیت]]، گروهی به نام «خوارج» یا «[[مارقین]]» پیدا شدند که قبول حکمیت را مساوی با [[کفر]] می‌دانستند؛ این در حالی بود که خود آنان امام را مجبور به قبول حکمیت کرده بودند. این گروه که [[دوازده]] هزار نفر بودند، از سپاه امام جدا شدند و به جای [[کوفه]] به «حَرورا» رفتند و [[عقاید]] خاصی پیدا کردند و همواره برای امام مشکل می‌آفریدند و وقتی هم دست به [[مبارزه مسلحانه]] زدند، امام با آنان جنگید و [[جنگ نهروان]] پیش آمد<ref>ر.ک: جعفری، یعقوب، خوارج در تاریخ، ص۲۵ به بعد.</ref>.

حملات [[معاویه]] به [[قلمرو حکومت]] امام. پس از جریان حکمیت و [[فریب خوردن]] [[ابوموسی اشعری]]، معاویه پایه‌های [[قدرت]] خود را تثبیت کرد و با حملات موذیانه، به برخی از سرزمین‌هایی که در قلمرو حکومت امام بود دست‌اندازی کرد و با [[ناامن]] کردن آنها بر امام فشار آورد. [[عمال معاویه]] به دستور او در قلمرو حکومت امام جنایت‌های هولناکی مرتکب شدند؛ مانند [[کشتار]] و [[غارت اموال]] و تخریب منازل و ایجاد [[رعب]] و [[وحشت]] در میان [[مردم]]. بدین ترتیب، [[عهد]] خود و [[پیمان صلح]] را نقض کردند. یکی از هدف‌های [[معاویه]] از این [[کارها]] وادار کردن [[امام]] به [[مقابله به مثل]] بود تا [[قداست]] امام را از بین ببرد. امام در این باره فرمود: «معاویه را چه شده است؛ [[خدا]] او را بکشد! او می‌خواهد مرا به کار بزرگی وادارد. او می‌خواهد من هم همان کاری را که او می‌کند، بکنم و [[پیمان]] خود را بشکنم و آن را حجتی بر ضد من قرار دهد و تا [[قیامت]] مایه ننگی برای من باشد. و اگر به او گفته شود که تو آغاز کردی، خواهد گفت که از آن خبر نداشتم و کسانی خواهند گفت که او راست می‌گوید و کسانی هم او را [[تکذیب]] خواهند کرد»...<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۷۵.</ref>.

معاویه برخی از عمال خود را [[تجهیز]] می‌کرد و به آنان دستور می‌داد در شهرهایی که تحت [[حکومت امیرالمؤمنین]] است، تاخت و تاز کنند. در [[تاریخ]] از این حوادث به عنوان «غارات» یاد شده است. او [[نعمان بن بشیر]] را به [[عین التمر]]، [[سفیان بن عوف]] را به هیت و انبار و مداین، [[ابن حضرمی]] را به [[بصره]]، [[عبدالله بن مسعده]] را به [[تیما]] و [[حجاز]]، [[ضحاک بن قیس]] را به اطراف [[کوفه]]، عبدالرحمان بن قبات را به جزیره و [[نصیبین]] و [[بسر بن ارطاة]] را به [[مدینه]] و [[مکه]] و [[یمن]] فرستاد. این افراد در این [[شهرها]] دست به جنایت‌های هولناکی زدند و از همه جنایت‌کارتر، بسر بن ارطاة بود که در حملات خود، سی هزار نفر را کشت و کسانی را در [[آتش]] سوزانید<ref>ابن هلال ثقفی، الغارات، ج۲، ص۶۴۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۱۷؛ علوی، محمد بن عقیل، النصائح الکافیه، ص۵۴.</ref>. او حتی عده‌ای از [[زنان]] [[مسلمان]] را [[اسیر]] کرد و در بازارها به فروش گذاشت و دو فرزند [[عبیدالله بن عباس]] را به نام‌های عبدالرحمان و [[قثم]] سر [[برید]] و خانه‌های [[مردم]] را ویران کرد<ref>ر.ک: الغارات، ج۲، ص۶۰۰ به بعد؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۱۴۹ به بعد؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۵ به بعد؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۳، ص۳۹۹ به بعد؛ شیخ مفید، الامالی، ص۳۰۶.</ref>.

[[امام]] برای [[دفاع]] از مردم، گروه‌هایی از [[سپاه]] خود را گسیل می‌داشت، ولی سستیِ [[یاران امام]] مانع از آن می‌شد که [[فتنه]] [[عمال معاویه]] مرتفع شود. امام بارها از [[بی‌وفایی]] و [[سستی]] [[یاران]] خود [[شکایت]] کرد. از جمله در خطبه‌ای فرمود:

... من شما را شب و [[روز]]، پنهان و آشکار به [[جنگ]] با این [[قوم]] [[دعوت]] کردم و به شما گفتم که با آنان بجنگید، پیش از آن‌که آنان با شما بجنگند. به [[خدا]] [[سوگند]]، هیچ قومی در درون خانه‌اش مورد [[هجوم]] [[دشمن]] قرار نگرفت مگر اینکه [[خوار]] شد. شما سستی کردید و [[خواری]] را پذیرفتید؛ تا اینکه پیاپی به شما [[حمله]] شد و سرزمین‌هایتان را گرفتند... خدا شما را بکشد که [[قلب]] مرا پر از [[خون]] کردید و سینه مرا لبریز از [[خشم]]، و کاسه‌های [[غم]] و [[اندوه]] را جرعه جرعه به من نوشانیدید...<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۷.</ref>.

امام در این [[خطبه]] و خطبه‌های دیگری که از وی نقل شده است از دردی طاقت‌سوز و رنجی بزرگ و اندوهی فراوان خبر می‌دهد که در [[دل]] او [[آشیانه]] کرده بود. امام سرانجام به دست [[خوارج]] که خود زاییده [[جنگ صفین]] و [[توطئه]] [[قاسطین]] بودند، به [[شهادت]] رسید.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[قاسطین (مقاله)| مقاله «قاسطین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]] ص ۲۲۱.</ref>