جاهلیت در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جاهلیت است. "جاهلیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جاهلیت در قرآن | جاهلیت در حدیث | جاهلیت در نهج البلاغه | جاهلیت در معارف دعا و زیارات | جاهلیت در کلام اسلامی | جاهلیت در اخلاق اسلامی| جاهلیت در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جاهلیت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

جاهلیّت به دوران فترت پیش از اسلام و بنا بر قولی زمان پیش از فتح مکّه و در اینجا مطلق اوصاف، رسوم و عقاید عرب قبل از اسلام مورد نظر است. در این مدخل از واژه «الجاهلیّة» و از آیاتی مانند: ﴿لَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ﴾، ﴿يَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَنَاتِ﴾ و ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ﴾ همراه با قراین استفاده شده است.

مقدمه

• جاهلیت، عنوان دوره‌ای از تاریخ عرب است که دارای بار معنایی منفی است و از تاریکی، شرارت، حقد، کینه و نادانی حکایت می‌کند و اسلام در پی‌آن دوران ظهورکرد و بخش مهمی از رسالت پیامبرخدا(ص) در طی۲۳ سال بعثت، در مبارزه و رویارویی با اندیشه‌های جاهلی آن عصر بوده و بیشترین چالش‌ها را با پرورش یافتگان و حامیان فرهنگ منحط عصر جاهلیت داشته است و نیز بسیاری از آیات قرآن؛ چه به صراحت و چه با اشاره، ناظر به نگاه و تفکّر آن دوران بوده که اندیشه جاهلی و رفتار و کردار ناپسند آنان را به نقد کشیده و محکوم کرده است. پس اگر با این نگاه به عصر جاهلیت بنگریم، ضرورت بحث درباره آن، روشن می‌گردد‌.
• امروزه واژه جاهلیت بیان کننده اموری نادرست یا ناشایست است؛ ارزش‌ها، باورها، آداب و عادات نادرستی که در برابر آموزه‌های پیامبر اکرم(ص) و دین اسلام قرار گرفت، مانند: زنده به گور کردن دختران، برخی ازدواج‌های زشت (از جمله: ازدواج مَقْت)، جنگ‌ها و خونریزی‌های قبایل، جایگاه منحط زنان در جامعه، پیروی کورکورانه از پدران، تبرّج و خودنمایی زنان و اموری از این دست همواره وضعیت جاهلی را به خاطر می‌‌آورند، در نتیجه مفهوم جاهلیت در رویارویی با مفهوم اسلام معنا یافته، به دوره ای خاص اطلاق می‌‌شود. چنین تصوری از معنای جاهلیت بی اشکال نیست؛ زیرا محدود ساختن صفات و عادات ناشایست به دوره، جغرافیا و مردم معینی، فاقد توجیه است؛ چرا که بشر همواره با صفات ناشایست همراه بوده و هست، از این رو آنچه اهمیت دارد دریافت معنای جاهلیت در کاربردهای عصر پیامبر است و دیگر کاربردها بیانگر معانی متأخر جاهلیت در گفتمان‌های بعدی‌اند.
• حکم جاهلیّت، حمیت جاهلیّت، تبرج جاهلیّت و ظن جاهلیّت از معدود کاربردهای قرآنی واژه جاهلیت‌اند که تأمل در آنها چندان به وضوح معنا نمی‌افزاید و مشخص نمی‌شود که این واژه بیانگر چه معنایی است و آیا می‌‌توان آن را معادل بدی، زشتی و مانند آنها دانست یا معنای متمایز آن بر هر امر نامطلوبی تطبیق پذیر نیست.

واژه‌شناسی جاهلیت

• واژۀ جاهلیت در چهار آیه از آیات مدنی مطرح گردیده و هر بار دارای مصداق جدیدی است که عبارت‌اند از:

1. جاهلیت در افکار و سوء اعتقاد: نخستین بار در آیۀ ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَىٰ طَائِفَةً مِنْكُمْ ۖ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. این آیه درباره گروهی از مسلمانان سخن می‌‌گوید که در اندیشه خود هستند و گمان دارند در رویارویی با قریش کشته خواهند شد. آنان خواهان شرکت نکردن در این نبرد بودند؛ ولی ترس از آن داشتند که تصمیمشان با واکنشی ناخوشایند از سوی خداوند همراه شود، از همین رو از پیامبر پرسیدند: آیا می‌‌توانیم خواسته ای داشته باشیم؟ خداوند در پاسخ به آنان فرمود که این اللّه است که درخواست (امر) می‌‌کند؛ به عبارت دیگر در این آیه خداوند خود را متولی مؤمنان دانسته، از آنان می‌‌خواهد به خواسته‌های او تن دهند و نگرانی به دل راه ندهند. در این بخش از آیه، نگرش این افراد به خداوند نادرست و نگرشی جاهلی به شمار آمده است.
2. جاهلیت در رفتار: در آیۀ ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾. از زنان پیامبر خواسته شده تا در خانه‌های خود بمانند و زیبایی‌های خود را برای خودنمایی به دیگران نشان ندهند. خداوند در این آیه خودنمایی زنان را به جاهلیت نسبت می‌‌دهد و آن را نامطلوب می‌‌شمارد.
3. جاهلیت در حکم و تشریع: در آیه ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. از پیامبر خواسته شده در صورتی که اهل کتاب برای داوری نزد او آمدند بر اساس وحی میان آنان قضاوت کند و خواست طرفین را در نظر نگیرد؛ آن گاه تمایل متشاکیان به داوری جانبدارانه، داوری جاهلی دانسته شده و در برابر داوری الهی قرار گرفته است.
4. جاهلیت در حمیّت و ارتباط و انتساب: در آیۀ ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. بر اساس روایات در ماجرای صلح حدیبیه قریشیان براساس تعصب قومی خود، انجام برخی امور را بر خود ننگ می‌‌دانستند و از این رو با حرارت بر مواضع خود از جمله حذف الرحمن الرحیم و نیز حذف وصف رسول اللّه برای حضرت محمد(ص) از پیمان نامه حدیبیه پافشاری می‌‌کردند که این رفتار در سوره فتح، حمیت جاهلی (حالت خشم و تعصب خشم آلود) خوانده شده است.

• مشتقات واژۀ جاهلیت در برخی از آیات دیگر نیز به کار رفته است مانند: ﴿الْجَاهِلِينَ﴾، ﴿الْجَاهِلُونَ﴾، ﴿الْجَاهِلِ﴾، ﴿جَهَالَةٍ﴾، ﴿تَجْهَلُونَ﴾ و ﴿يَجْهَلُونَ﴾.
• بسامد واژگان برگرفته شده از ماده جهل، در قرآن چندان فراوان نیست. از این ماده ۱۰ بار به صورت صفت فاعلی ﴿ الْجَاهِلِينَ﴾ ۶ بار، ﴿ الْجَاهِلُونَ ﴾ ۳ بار، ﴿ الْجَاهِلُ ﴾ یک بار، ۴ بار به صورت مصدر ﴿جَهَالَةٍ ﴾ و ۵ بار در ساخت فعل جمع ﴿ تَجْهَلُونَ﴾ ۴ بار و ﴿ يَجْهَلُونَ﴾ یک بار در قرآن استفاده شده است. این در حالی است که واژه علم و مشتقات بسیار متنوع آن در قرآن بیش از ۷۰۰ بار کاربرد یافته که بیانگر رواج گسترده آن است.
• در موارد فراوانی در قرآن، برای بیان مفهوم نادانی، ندانستن و بی‌اطلاعی، از نفی دانستن استفاده شده است؛ از جمله ﴿ بِغَيْرِ عِلْمٍ ﴾، ﴿ لَا عِلْمَ لَنَا ﴾، ﴿مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ﴾، ﴿ لَا يَعْلَمُ ﴾، ﴿ مَا يَعْلَمُهُمْ﴾، ﴿ لَا يَعْلَمُهُمْ ﴾، ﴿ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و ﴿ لَا تَعْلَمُونَ﴾، از این رو ضرورتی برای کاربرد جهل وجود نخواهد داشت، مگر آنکه معنایی متفاوت را برساند.
• در دائره المعارف قرآن لیدن نیز مدخل جاهلیت به عصر نادانی ارجاع شده است. واژه جهل در متون اسلامی گاه در برابر عقل کاربرد یافته است؛ ولی با توجه به اینکه واژه عقل در مفهوم خرد کاربرد متأخری داشته و در پی عصر ترجمه آغاز شده، نمی‌توان از کاربرد آن در صدر اسلام اطمینان داشت، زیرا مشتقات عقل در ادبیات جاهلی به مفهوم مهار و مهار زدن بوده است.
• در کاربرد دیگری در صدر اسلام، ابوالحکم، از سران قریش در میان مسلمانان به ابوجهل شهرت یافت. در این کاربرد جهل در برابر حکمت قرار گرفته است که معنای آن در آن دوره، خودداری از کارهایی است که فساد در پی می‌‌آورد. حکمای عرب کسانی بودند که سخنانشان حکمت و درس زندگی تلقی می‌‌شد و در قالب شعر و ضرب المثل در سطح جامعه گسترش می‌‌یافت.
• در قرآن کریم لقمان حکیم معرفی شده است. وی در وصیت خود به فرزندش، شرک را بزرگ ترین ستم معرفی کرد؛ به عبارت دیگر، لقمان حکیم در گفتمان وحی، دیگران را به توحید فرا می‌‌خواند و از این رو شرک منافی با حکمت خواهد بود ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾.در تورات نیز چنین کاربردی وجود دارد. علاوه بر معانی گفته شده، گلدزیهر و ایزوتسو جاهلیت را معادل توحش و در برابر حِلم معنا کرده اند.
• توجه به این نکته اهمیت دارد که مصدر "جهالت" چه مفاهیمی را منتقل نمی‌کرده تا واژه جاهلیت که براساس قواعد ادبی مصدر جعلی است به کار رود. واژه جاهلیت تنها در آیات مدنی به کار رفته است؛ نخستین بار در آیه ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾ و در شرح رخدادهای نبرد احد از این واژه استفاده شده است. این آیه درباره گروهی از مسلمانان سخن می‌‌گوید که در اندیشه خود هستند و گمان دارند در رویارویی با قریش کشته خواهند شد. آنان خواهان شرکت نکردن در این نبرد بودند؛ ولی از آن بیم داشتند که تصمیمشان با واکنشی ناخوشایند از سوی خدا همراه شود، از همین رو از پیامبر پرسیدند: آیا می‌‌توانیم خواسته ای داشته باشیم؟ خداوند در پاسخ به آنان فرمود که این اللّه است که درخواست (امر) می‌‌کند؛ به عبارت دیگر در این آیه خداوند خود را متولی مؤمنان دانسته، از آنان می‌‌خواهد به خواسته‌های او تن دهند و نگرانی به دل راه ندهند. در این بخش از آیه، نگرش این افراد به خداوند نادرست و نگرشی جاهلی به شمار آمده است. بنا به گزارش کلبی، عرب پیش از اسلام، اللّه را آفریننده می‌‌دانست و در زندگی آنان نقش دیگری نداشت.
• در آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. نیز از زنان پیامبر خواسته شده تا در خانه‌های خود بمانند و زیبایی‌های خود را برای خودنمایی به دیگران نشان ندهند. خداوند در این آیه خودنمایی زنان را به جاهلیت نسبت می‌‌دهد و آن را نامطلوب می‌‌شمارد.
• در آیه ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ که از رخدادهای صلح حدیبیه و فتح مکه در سال هشتم سخن می‌‌گوید، سومین کاربرد جاهلیت صورت گرفته است. بر اساس روایات شأن نزولی، در ماجرای صلح حدیبیه قریشیان براساس تعصب قومی خود، انجام برخی امور را بر خود عار و ننگ می‌‌دانستند و از این رو با حرارت بر مواضع خود از جمله حذف الرحمن الرحیم و نیز حذف وصف رسول اللّه برای محمد از پیمان نامه حدیبیه پافشاری می‌‌کردند که این رفتار در سوره فتح، حمیت جاهلی خوانده شده است؛ ولی بر اساس گزارشی دیگر، قریش که پیامبر را قاتل پدران و برادران خود می‌‌دانست، حضور پیامبر را در مکه برای مراسم حج عار می‌‌شمرد، ازاین رو قرآن ممانعت قریش از انجام مراسم حج را حمیت جاهلی و نادرست می‌‌داند.
• آخرین کاربرد واژه جاهلیت در آیه ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ است. در این سوره از پیامبر خواسته شده در صورتی که اهل کتاب برای داوری نزد او آمدند بر اساس وحی میان آنان قضاوت کند و خواست طرفین را در نظر نگیرد؛ آن گاه تمایل متشاکیان به داوری جانبدارانه، داوری جاهلی دانسته شده و در برابر داوری الهی قرار گرفته است. مفسران در شأن نزول این آیه گزارش‌هایی متفاوت آورده‌اند؛ بر اساس گزارشی قبیله یهودی بنی نضیر به دلیل برتری خود بر بنی قریظه که هر دو در یثرب زندگی می‌‌کردند، قراردادی را بر آنان تحمیل و دیه اعضای خود را بیش از دیه اعضای بنی قریظه تعریف کرده بودند. پس از مهاجرت پیامبر، در اختلافی میان این دو قبیله به داوری نزد پیامبر آمدند و بنی نضیر انتظار داشت جانب او در داوری رعایت شود و پیمان سابق تأیید گردد؛ ولی قرآن آن را نادرست دانست و پیامبر به برابری دیه آن دو قبیله حکم کرد. در گزارش دیگری آمده است که یهودیان داوری پیامبر را درباره دو زناکار یهودی نپذیرفتند که این آیه نازل شد.

ریشه واژه جاهلیت

• جاهلیت، برگرفته از «جهل» است، البته نه آن جهلی که نقیض و مقابل «علم» است بلکه از جهل به معنای خیره سری و پرخاشگری و شرارت. و در مقابل آن، اسلام به معنای تسلیم است و طاعت خدای عزوجل و رفتار و کردار بزرگوارانه‌.
• برخی دیگر از لغت دانان چنین معنا کرده اند: جهل جهلاً وجهالةً: حماقت و بی‌خردی و ستم‌گری و خیره سری نمود و جاهل به معنای کم خردی وستیزه جویی کردن و عکس «مجامله» است که خوش رفتاری و نرم خویی است و جهل با این معنا، در مواردی از «قرآن» و «حدیث» و «اشعار عربی‌» عصر جاهلی آمده و از قرینه مقابله همین معنی حاصل می‌شود:
• در قرآن کریم آمده است‌: ﴿قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾. قرآن در اینجا ریشخند را نشانه کم خردی و خیره سری دانسته و فرموده است: ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا﴾. در این آیه، رفتاری چون «آرام راه رفتن» و «سخن ملایم گفتن» و «سلام‌» و «فروتنی‌»، در برابر شرارت و پرخاشگری اهل جاهلیت قرار گرفته است‌.

ظنّ جاهلیت

• برخی مردمانِ عهد جاهلیت، اگر چه بت می‌پرستیدند، اما پرستش بت‌ها را برای تقرّب به خدا انجام می‌دادند و در عین حال دارای عقایدی بودند که گذشته از بت‌پرستی، رنگ جاهلیت نیز داشت و خداوند از آن به عنوان «ظن جاهلیت» یاد می‌کند و بقایای آن اندیشه جاهلی هنوز در برخی افراد تازه مسلمان باقی مانده بود و درگیر و دار حوادث و پیش آمدها بروز می‌کرد و خود را نشان می‌داد؛ از جمله گروهی بودند که بعد از شکست مسلمانان در جنگ اُحد، خداوند از آنان چنین یاد می‌کند: ﴿وَ طَائفَةٌ قَدْ أَهَمَّتهُْمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيرَْ الْحَقّ‏ِ ظَنَّ الجَْهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الْأَمْرِ مِن شىَ‏ْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كلَُّهُ لِلَّهِ يخُْفُونَ فىِ أَنفُسِهِم مَّا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كاَنَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شىَ‏ْءٌ مَّا قُتِلْنَا هَهُنَا﴾ و این دسته از مسلمانان مردمانی بودند که خداوند آنان را به خودشان واگذاشته بود و جز خود به چیز دیگری نمی‌اندیشیدند و اندیشه‌ای جز حفظ زندگی و حیات دنیوی خود نداشتند و از آن می‌هراسیدند که مبادا در چنبره مرگ بیفتند و به دین و به چیزی روی نمی‌آوردند مگر برای بهره‌مندی از امور دنیوی و به این ظن و گمان روی به دین می‌آوردند که عاملی شکست ناپذیر است، چون خدا راضی به پیروزی و غلبه دشمنانش نمی‌شود اگر چه از جهت ظاهری آنان تمام اسباب پیروزی و غلبه دشمنانش نمی‌شود‌، اگر چه از جهت ظاهری آنان تمام اسباب پیروزی را داشته باشند و به هر حال اینان تا دین به سودشان است دین دارند و چون کار واژگونه شود و به هدف خود نرسد‌، بر می‌گردند.
• و اینکه به خدا گمان باطل دارند، از «ظنون» جاهلیت است که خداوند را به امری می‌ستایند و توصیف می‌کنند که ستایش و توصیف حق و درستی نیست بلکه از اوصافی است که اهل جاهلیت خدا را به آن می‌ستودند و آن گفته آنان است: «هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَیْ‌ء» که خداوند کار را به دست آنان اندازد و خداوند به پیامبر دستور می‌دهد که پاسخ دهد: ﴿قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كلَُّهُ لِلَّهِ﴾؛ زیرا آنان می‌پنداشتند برخی امور به نفع آنان است ـ چه اسباب آن را فراهم کنند یا فراهم نکنند ـ ولی چون شکست خوردند و دسته‌ای کشته شدند در این عقیده به تردید افتاده‌اند.
• روشن است آنچه آنان برای خود بر خدا لازم می‌دانستند، چیره شدن و پیروزی بود و این پندار را به جهت اسلام آوردن خود داشتند و گمان می‌کردند که دین در هر حال شکست ناپذیر است و به دنبال آن دین داران هم شکست نمی‌خورند چون بر خدا لازم است آنان را یاری کند، بدون هیچ قید و شرطی و این ظن و گمانِ ناحق و باطلی است و ظن جاهلیت است..؛ زیرا برخی مشرکان جاهلیت معتقد بودند که خداوند خالق همه چیز است و برای هر صنف و دسته‌ای از حوادث؛ مانند رزق و حیات و... و برای هر نوعی از انواع هستی چون انسان، زمین و... رب و پروردگاری است که هیچ‌گاه در چیزی که اراده کند شکست نمی‌خورد، لذا این ربّ‌ها و خدایان را می‌پرسیدند تا روزیشان دهد و سعادتشان بخشد و از بدی‌ها و آسیب‌ها حفظشان کند و خداوند سبحان را چون ملک و پادشاه بزرگی می‌دانستند. که هر دسته از رعیت و بخشی از حکومتش را به والی تام الاختیاری سپرده که هر چه می‌خواهد در منطقه تحت نفوذش و حوزه حکومتش انجام دهد.
• به هرحال هرکس چنین گمان برد که دینِ حق در ظاهر و در آغازِ کار شکست‌ناپذیر است و پیامبرکه نخستین دریافت‌کننده آن از حق بوده و سختی آن را تحمل کرده، نباید در دعوت مردم به دین، شکست بخورد یا این که کشته شود یا بمیرد، چنین ظنی در مورد خدا حق نیست و ظن جاهلیت است و برای خدا شریک قائل شدن است که پیامبر را «ربّ» بپندارد که امر پیروزی و غنیمت یافتن را به او واگذار کرده باشد با اینکه خداوند شریک ندارد‌؛ ﴿الْأَمْرَ كلَُّهُ لِلَّهِ﴾.‌

تبرّج جاهلیت

• ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾. تبرّج‌؛ یعنی خود آرایی و آراستن و نمایاندن بر دیگران؛ چون برج که از دور معلوم و مشهود است و در اینجا به این معنا است که زن زینت خود را برای مردان اجنبی بنمایاند که این کاری زشت است و خویشتن آراستن و آراسته از خانه بیرون آمدن زنان. ولی آنچه در آیه از آن پرهیز داده شده، شیوه تبرّج جاهلیت است؛ یعنی آراستن به شیوه مردم جاهلیت ممنوع است و اکنون باید دید مورّخان و مفسّران شیوه آراستن زنان جاهلی و بیرون آمدن از خانه را چگونه گزارش کرده‌اند: خودنمایی و برتری‌جویی ننمایید که توجه دیگران را به خود جلب نمایید؛ یعنی در مقابل اجنبی، به گفتار یا کردار و رفتار و حرکت ناز و کرشمه ظاهر نشوید این کار زنان جاهلیت است. طبرسی گفته تبرج جاهلیت که نهی شده است یعنی به شیوه و عادت زنان جاهلی از خانه خارج نشوید و زینتهای خود را آشکار نکنید چنانکه آنان که آشکار می‌کردند و برخی نقل کرده‌اند که زنان جاهلی مقنعه بر سر می‌افکندند ولی آن را گره نمی‌زدند و از زیر آن زیور آلاتشان آشکار بود وبرخی گفته‌اند تبرج جاهلیت اولی: اینکه مردم جاهلی روا می‌داشتند که یک زن با همسرش و دوست همسر فراهم آیند و نیمه بالا تنه برای همسرش و نیمه دیگر برای دوستش.‌

حمیت جاهلیت

• ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. حمیّة‌؛ یعنی دفاع متعصبانه از خود، ستیزه‌جویی و ننگ و عار داشتن از چیزی، بیزاری و دلتنگی و خود بزرگ بینی. از ویژگی‌ها و خصوصیات مردم جاهلیت که در قرآن از آن یاد شده، «حمیّة جاهلیت‌» است که برای روشن شدن مفهوم و چگونگی ظهور و بروز آن در میان مردم، لازم است فضا و وضعیتی که موجب شد خداوند از آن به عنوان حمیّة جاهلیت یاد کرد، ترسیم شود تا این شیوه اخلاقی و رفتاریِ جاهلی را بهتر بشناسیم.
• در سال ششم هجرت، پیامبر به قصد «عمره» از مدینه عزم مکه نمود. چون بیم آن می‌رفت که قریش به جنگ با او برخیزند، پیامبر برای آنکه اعلام کند هدف زیارت دارد نه قصد جنگ، اوّلاً ابتدا فرمان داد که یاران با سلاح کامل بیرون نیایند و تنها شمشیر با خود همراه ببرند ولی نه آخته بلکه در غلاف باشد. ثانیاً شتران قربانی که همراه آورده‌اند و به آن «هَدی‌» می‌گویند «اِشعار» نماید؛ یعنی کوهان آن را خون‌آلود کند تا همگان بدانند که برای عمره آمده است و سر جنگ ندارد و ثالثاً قلاده‌هایی که از نعل برگردن شتران آویخته‌اند تا معلوم شود برای زیارت آمده‌اند. لیکن با همه این تدابیر، چون قریش از آمدن پیامبر آگاه شد، با زنان و کودکان در ذی طوی گرد آمدند و سوگند یاد کردند که پیامبر را به مکه راه ندهند.
• پیامبر(ص) در اقدام بعدی‌، دو نماینده نزد قریش فرستاد تا اعلام کند قصد جنگ ندارد و فقط برای زیارت خانه خدا آمده است، لیکن قریش مرکب یکی را پی‌کرد و دیگری را بازداشت نمود و همچنان در عزم خود اصرار می‌کرد و قریش نیز چهار نماینده و سفیر پی در پی برای مذاکره با پیامبر فرستاد و پیامبر به هر یک تفهیم کرد و اعلام نمود که شترها را برای قربانی آورده است و علامت‌گذاری کردند و به قصد زیارت آمدند نه برای جنگ و با اینکه آنان به قریش گزارش دادند نپذیرفتند و همچنان سوگند می‌خوردند که هرگز تن نخواهیم داد که عرب بگوید محمد به زور وارد مکه شده است‌.
• به هر حال این «حمیت جاهلی» و تعصب و ستیزه‌جویی و ننگ و عار داشتن از اینکه پیامبر وارد مکه شود و خود بزرگ بینی غلط قریش موجب گشت مانع از ورود پیامبر به مکه شوند و سرانجام کار به صلح حدیبیه انجامید و در مقابل این تعصب تند و آتشین، اگر لطف و رحمت پروردگار در حق مسلمانان نبود سرانجام کار، بسیار سخت و سنگین می‌شد‌؛ چراکه چندین مورد خشونت و تعصب تند قریش، می‌توانست آتش خشم مسلمانان را بر انگیزاند‌.

حکم جاهلیت

• ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. برای روشن شدن معنای «حکم جاهیت»، باید به دو آیه پیش از این توجه و دقت شود که عبارت‌اند از‌:

1. ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ﴾.
2. ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ﴾

• بعد از اینکه خداوند در دو آیه پی در پی تأکید می‌کند بر طبق آنچه نازل شد، حکم کند و فرمان و دستور حکم خداوند اجرا شود، می‌فرماید ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا﴾؛ زیرا احکام و شرایع نازل شده از جناب پروردگار حق است و احکام دیگر، جز حکم جاهلیت و برخاسته از هوای نفس چیز دیگری نیست و آنان که از حکم حق روگردان‌اند، با این کار خود چه می‌خواهند؟! حکم جاهلیت می‌خواهند؟ درحالی که هیچ کس نیکوتر از خدا حکمی ندارد.
• بنابراین، در احکام، همیشه امر دایر است بین سلب و ایجاب. اگر حکم نازل از جانب خداوند است، حق است. پس حکم مقابل آن‌، که از جانب حق نیست، برخاسته از هوا و خواهش نفسانی است. در آیه مورد بحث نیز به همین معنا دلالت دارد؛ زیرا حکم به ستم‌؛ چه دانسته و چه ندانسته ظلم است و همچنین کسی که ندانسته حکم به حق کند، از نوع حکم بر اساس هوا و هوس است ـ و حکم جاهلیت است ـ و قرآن از آن نهی کرد آنجا که فرمود: ﴿فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ﴾.‌

اعراب عصر جاهلیت

• اعراب عصر جاهلی را -که پیامبر خدا بر آنان مبعوث شد- به دو گروه تقسیم کرده‌اند‌: معطلة العرب و محصلة العرب.

1. معطله، که اینان از نظر اعتقادی‌، به چندین گروه تقسیم شده‌اند):
   1. اعرابی که منکر خالق و معاد بودند و باور داشتند طبیعت زنده می‌کند و دهر می‌میراند و تنها به حیات دنیوی معتقد بودند. چنانکه قرآن از آنان حکایت می‌کند: ﴿وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾.
   2. باور به خالق و پروردگار داشتند لیکن منکر معاد بودند؛ چنانکه قرآن از آن عقیده خبر داده است که می‌گفتند‌: ﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾.
   3. اعتقاد به خالق و نوعی معاد داشتند ولی منکر پیامبران بودند و بت می‌پرستیدند و می‌پنداشتند آنها در قیامت شفاعتشان می‌کنند و برای آنها حج می‌کردند و قربانی می‌کشتند و با نذر به آنها تقرب می‌جستند و برای آنها احرام می‌بستند و احرام می‌گشودند و بیشتر عرب چنین بودند. همانطور که خداوند از عقیده آنان چنین گزارش داده است: ﴿وَ قَالُواْ مَا لِ هَاذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَ يَمْشىِ فىِ الْأَسْوَاقِ﴾. و این دسته از اعراب که بسیاری از مردم جزیره العرب را تشکیل می‌دادند و بت می‌پرستیدند، در اعتقاد به بت نیز با یکدیگر اختلاف نظر داشتند و به دسته‌های گوناگون تقسیم می شدند:
      1. گروهی بت‌ها را شریک خداوند می‌شمردند و در «تلبیه» چنین می‌گفتند: لَبَّیکَ اللَّهُمَّ لبَّیْکَ، لبَّیْکَ لاَ شَریکَ لَکَ إلاَّ شرِیکاً هوَ لَک تمْلِکهُ وَ مَا مَلَک.
      2. برخی بت‌ها را وسیله تقرّب به خدا می‌دانستند و آنها را شریک حق نمی شمردند و لفظ شریک بر آنها اطلاق نمی‌کردند: {{متن قرآن|ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفا».
2. محصله: محصله گروهی از عرب بودند که به سه علم آگاهی داشتند: علم انساب، تاریخ‌ها و علم ادیان؛ علم تعبیر خواب و علم قیافه‌شناسی. این گروه به خدای یگانه و معاد ایمان داشتند و انتظار نبوت را می‌کشیدند و خداپرست بودند و از زشتی‌ها پرهیز می‌کردند؛ از جمله آنان عبدالله پدر پیامبر، عبدالمطّلب جد پیامبر و ابوطالب عموی آن حضرت بودند‌.

ارتباط جاهلیت با عرب پیش از اسلام

• ساکنان شبه جزیره همچون دیگر جوامع، تحت تأثیر شرایط اقلیمی، اقتصادی، سیاسی و منطقه ای خود بودند، از این رو بررسی تاریخ آنان در دوره پیش از بعثت، به بررسی دولت و جوامع عرب پیش از اسلام و فرهنگ و تمدن آنان محدود می‌‌شود، چنان که برخی محققان معاصر چون جواد علی، صالح احمد العلی، هاشم یحیی الملاح، خلیل یحیی نامی و دیگران از دولت‌های عرب پیش از میلاد مسیح چون دولت‌های معین، قتبان، حضرموت در یمن، نبط در شمال شبه جزیره و جنوب شام، هاترا در شمال عراق و تدمر در بیابان‌های میان عراق و شام و نیز دولت‌های پس از میلاد مسیح چون دولت کنده، حبشیان و پارس‌ها در یمن، دولت حیره در عراق و دولت غسانیان در شام سخن گفته و سپس وضع سیاسی، فرهنگی و تمدنی، اجتماعی و اقتصادی آنان را بررسی کرده‌اند، بدون آنکه در عنوان آثارشان از واژه جاهلیت بهره برند.
• البته به جز دولت‌های عرب پیش از اسلام و جوامع آنها، بخش‌هایی از جمعیت شبه جزیره که تحت سلطه دولت مشخصی نبودند و به صورت کوچ نشینی در بیابان‌های وسیع شبه جزیره زندگی می‌‌کردند، همواره در طول تاریخ از ثبت تحولات دور مانده‌اند که اتفاقا در تاریخ صدر اسلام تحولات فراوانی را موجب شدند.
• مطالعات معاصر به گونه‌ای سمت و سو یافته که تصویر منفی مفهوم جاهلیت را بر این بخش از جامعه تطبیق کنند و سنت‌های نادرستی چون زنده به گور کردن دختران، خوردن حیوانات مرده، ازدواج‌های نامشروع، خشونت و بی‌رحمی، خودخواهی و غرور، کینه و خونخواهی را که همگی در آیین جدید اسلام ناپسند و در میان آنان مشهود بوده از نشانه‌های جاهلیت بدانند. در این کاربردها واژه جاهلیت همواره در برابر واژه اسلام قرار گرفته، بیانگر دوره زمانی مشخص پیش از بعثت است.
• اشکالی که در این کاربرد پدید آمده آن است که همه آنچه به دوره جاهلیت نسبت داده می‌‌شود ناپسند نیست، از این رو از گذشته آثاری نوشته شده تا بیانگر این امر باشند و به عنوان نمونه هشام کلبی کتابی با عنوان ما کانت الجاهلیة تفعله و یوافق حکم الاسلام را نوشت.
• اشکال دیگر این کاربرد آن است که بر بسیاری از امور ناپسند عصر پیش از اسلام، جاهلیت اطلاق نشده است؛ مانند گرفتن ربا، ازدواج با بیش از ۴ همسر و پرستش بت ها. البته در سده‌های بعد برخی مفسران، شارحان و ناقلان، بنا به برداشت خود به بسیاری از عناصر تاریخی عرب پیش از اسلام صفت جاهلیت افزودند تا تصویری ناپسند از آن ارائه کنند؛ از جمله دعوت و تقاضای جاهلی، تکبر و تفاخر جاهلی، احوالپرسی جاهلی، عزاداری یا تشییع جنازه جاهلی ، ازدواج جاهلی، اخلاق جاهلی و خرید و فروش جاهلی.
• از سوی دیگر و همراه با همین کاربرد، برخی همچنان از این واژه برای بیان دوره پیش از اسلام استفاده کرده‌اند که در ساختار ترکیبی ... في الجاهلية" به کار رفته است. کاربرد اهل الجاهلية برای مردمان پیش از اسلام، ادرك الجاهلية درباره کسانی که بخشی از حیات خود را پیش از اسلام گذرانده‌اند، ايام الجاهلية، احاديث الجاهلية، اخبار الجاهلية و اشعار الجاهلية برای تاریخ و ادبیات عرب پیش از اسلام، مواسم الجاهلية برای گردهمایی‌های سالانه عرب، مثاقبل الجاهلية برای واحدهای اندازه‌گیری پیش از اسلام، فرسان الجاهلية، شعراء الجاهلية، اجواد الجاهلية، اشراف الجاهلية، فتاك الجاهلية و امثال آنها از این نوع کاربردها و فاقد معنای منفی‌اند. کتاب طبقات الشعراء الجاهلیین از محمد بن سلام جمحی نمونه ای از نخستین آثار دوره اسلامی است که براساس این کاربرد عنوان‌گذاری شده است. در میان معاصران، محققانی چون عمر فروخ و حسین الحاج حسن نیز این گونه، عناوین آثار خود را تعیین و بر همین اساس جغرافیای جاهلیت را شبه جزیره عربستان تعریف کرده‌اند.

خصوصیات عصر جاهلیت

نخست: اعتقادات و مناسک جاهلی

• به‌طور فشرده می‌توان اعتقادات مردم را در عصر نزول به چند بخش تقسیم کرد که هر طایفه و قبیله بنا به مقتضیات موجود‌، نوعی دل بستگی به معبود انتخابی خود داشته و آن را می‌پرستیده است. قرآن کریم از برخی اعتقادات آنها نام برده و آیاتی را به آن اختصاص داده است‌. بجز نصرانیان و یهودیان که به طور عمده در مکه و مدینه یافت می‌شد، حنفاء، بت‌پرستان و... که اعتقاد گوناگونی داشتند نیز قابل ذکر در این مقاله است.

حنفاء

• در مکه کسانی بودند معروف به «حنفاء» که برخی، ایشان را روشن فکرانی می‌دانند که خضوع بر بت‌ها را روا نمی‌دانستند و خواستار گذر از این مرحله بودند و به دنبال یافتن عقایدی بهتر از آن بودند زیرا در خلال آمیزش با یهودیان و مسیحیان، دانسته بودند که بت پرستی از حقیقت بدور است. حسن ابرهیم حسن مینویسد: «بعضی از اینان کسانی را به توحید و ترک بت پرستی و عادات جاهلیت دعوت میکردند و عقیده داشتند که خدای یگانه‌ای هست که در روز حساب مردم را پاداش میدهد... امیه بن ابوالصلت شاعر معروف عرب از جمله این کسان بود و... ورقة بن نوفل و قیس بن ساعده از حنفیان بودند». قرآن کریم نیز به این مسأله اشاره دارد و در مقام پاسخ به محاجه یهود و نصاری که هر یک حضرت ابراهیم(ع) را منتسب به پیامبر خود میدانستند، میفرماید: ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾. هدف قرآن آن است که بفرماید: ابرهیم نه یهودی، نه مسیحی و نه مشرک بوده است‌، بلکه حنیف و مسلمان بوده و از این آیه می‌توان فهمید مسلمان بودن حضرت ابراهیم به معنای لغوی اسلام بر میگردد که همان تسلیم خدا شدن در مقام ربوبیش خاضع گشتن است‌.

شرک جاهلی و بت‌پرستی

• برجسته‌ترین ویژگی دوران جاهلیت، شرک ورزی به خدا و پرستش بت بود. انحطاط فکری آنان به حدّی رسید که ساخته دست خویش را می‌پرستیدند! و اینان همان‌ها بودند که قرآن کریم خطاب به ایشان فرمود‌: ﴿أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ﴾.
• بت‌ها و اصنام در نزد بیشتر آنها، به عنوان واسطه و شفیع میان انسان و خدا تلقّی می‌شد. آنان گرچه خود از طریق نیایش اوثان و تقدیم قربانی سعی در تقرّب به صانع عالم داشتند و بت‌ها را نیز شفیع خود می‌پنداشتند، اما اعتقاد به «الله‌» به عنوان خدای بزرگ و صانع جهان نیز در میانشان رایج بود. هم چنانکه قرآن از آن عقاید چنین یاد می‌کند: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾.
• در مکه و پیرامون آن، بیش از سیصد و شصت بت معروف و شناخته شده وجود داشته است، به جز بت‌هایی که در خانه نگهداری می‌کردند که مورد تقدیس و نیایش مردم و اقوام مختلف قرار می‌گرفت و در قرآن کریم به طور ایجاز نام تعدادی از بتان آمده است. در یک مورد، دسته‌ای از بت‌ها را نام می‌برد که از عهد قوم نوح(ع) باقی مانده بودند و به صورت تندیس‌هایی مورد پرستش قبایل مختلف عرب قرار می‌گرفتند و آنها عبارت بودند از: ﴿َّ وَدًّا وَ لَا سُوَاعًا وَ لَا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْرًا﴾.
• قرآن کریم، جز این پنج بت، از سه بت دیگر نام برده است که آنها از اهمیت بیشتری نزد مردم دوران جاهلیت داشته‌اند: ﴿أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنْثَى تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِيزَى إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ﴾.‌
• گویا وجه غالب اعتقادی در مکه و حوالی آن را شرک تشکیل میدهد. گستردگی آیات شرک، به روشنی نمایان می‌کند که چنین حقیقتی وجود داشته است و متون کهن نیز به آن اشاره دارد‌. نگاهی گذرا به کتاب«الاصنام» کلبی، نشان میدهد که تا چه حد بت پرستی گسترش داشته و اگر انسان شگفت‌زده شود، چنان دور از انتظار نیست. وی مینویسد: «هرگاه مردی به مسافرت میرفت و در منزلی اتراق میکرد، چهار سنگ را بر میداشت و سه تای آن را سه پایه میساخت (برای گرم کردن خود و غذایش) و چهارمی که از آن سه زیباتر بود، بعنوان خدا انتخاب میکرد و هرگاه از آن منزل کوچ می‌کرد‌، آن چهارسنگ را ترک میکرد و با رسیدن به منزل دیگر، همان کار قبل را تکرار میکرد». گسترش چنین عقیده‌ای، در سرزمینی که یهودیان و نصاری زندگی میکردند، مسأله‌ای بس عجیب و شگفت انگیز است و اینکه چرا این مردم به پیروی از ادیان آسمانی گرایش نداشته‌اند، باعث انگیزش سوال در ذهن می‌شود. اینک به آیاتی در این زمینه توجه میکنیم: ﴿قُلْ أَ رَءَيْتُمْ شُرَكاَءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونىِ مَا ذَا خَلَقُواْ مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لهَُمْ شِرْكٌ فىِ السَّمَاوَاتِ أَمْ ءَاتَيْنَاهُمْ كِتَابًا فَهُمْ عَلىَ‏ بَيِّنَتٍ مِّنْهُ بَلْ إِن يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضًا إِلَّا غُرُورًا﴾، ﴿اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذَلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾، ﴿أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ فَلْيَأْتُوا بِشُرَكَائِهِمْ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ﴾، ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ﴾، ﴿وَيَوْمَ يَقُولُ نَادُوا شُرَكَائِيَ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ مَوْبِقًا﴾ و ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ﴾.
• برخی می‌گویند روز قیامت مشرکین می‌بینند خداوند از گناه اهل توحید میگذرد، به یک دیگر میگویند: هرگاه از شما سوال کردند بگویید ما یکتاپرست بوده‌ایم، هنگامی که خداوند آنها را جمع می‌کند به آنها میگوید: شرکاء شما کجا هستند؟ تا بدانند که خداوند علم دارد که آنها مشرک بوده‌اند و کتمان کردن برای آنها سودی ندارد. بیشتر مفسران میگویند: مشرکین گمان میکنند که بت‌ها پیش خداوند آنها را شفاعت خواهند کرد. روز قیامت به آنها گفته می‌شود کجایند آنان که شریک خدا میپنداشتند و گمان میکردید که شفیع شما خواهند بود؟ بدین ترتیب آنها را توبیخ کرده و سرزنش میکنند.
• عرب پیش از اسلام، خدایان متعدد و متنوعی می‌‌پرستید. نخستین گونه خدایان را اجرام آسمانی چون خورشید، ماه و زهره تشکیل می‌‌دادند که به باورشان در امور زندگی اثرگذار بودند. نامگذاری برخی مردان مکه به "عبد شمس" بیانگر پرستش خورشید در میان مکیان است. این امر در شبه جزیره نیز پیشینه داشت. بنا به گزارش قرآن از مردمان یمنی جامعه سبا، آنان در برابر خورشید سجده می‌‌کردند: ﴿وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ﴾. اجرام آسمانی دیگری چون شِعْری، ثریّا، عطارد و زحل نیز در جوامع عرب پرستیده شده که به نام برخی از آنها در قرآن اشاره شده است: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى﴾.
• به باور برخی مفسران، منظور از نجم در آیه نخست سوره نجم، که خداوند به افولش سوگند یاد کرده: ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى﴾ ثریا، یا زهره است. افزون بر کواکب، گزارش‌های دیگری از پرستش در میان عرب وجود دارد. عُزّی و ذات انواط شناخته شده ترین درختانی بودند که پرستش می‌‌شدند.
• با اینکه در منابع تاریخی اطلاعات کافی وجود ندارد، در آیات دیگری بیان شده که مردمان آن دوره جنیان را می‌‌پرستیدند: ﴿قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ﴾، ﴿وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ﴾. یا به آنها پناه می‌‌بردند: ﴿وَأَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا﴾. سنگ‌های چشمگیر، گونه دیگری از امور عبادت شده‌اند. بت‌های معروفی چون هُبَل، لات، عُزّی، وَدّ، سُواع، نَسْر و یَعوق همگی مجسمه‌هایی از جنس سنگ بودند و به آنها اصنام گفته می‌‌شد که در آیات قرآن به برخی از آنها اشاره شده است: ﴿أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى﴾، ﴿وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا﴾.
• درباره رواج بت‌پرستی در حجاز دو روایت در اختیار است: بنا به روایت کلبی، زمانی که جمعیت اسماعیلی تبار مکه افزایش یافت، برخی از طوایف هنگام ترک مکه قطعه سنگی با خود برداشتند تا در محل جدید سکونت خود آن را نصب و گرد آن طواف کنند. این امر موجب گسترش پرستش بت‌های سنگی شد. روایت دیگری فرزندان اسماعیل را در رواج بت‌پرستی بی‌تقصیر می‌‌داند و آن را به عَمرو بن لُحَیّ، رهبر قبیله خزاعه نسبت می‌‌دهد که پس از تصرف مکه و تأسیس سلسله خزاعیان در مکه، بت‌پرستی را در آنجا رواج داد. خرید بت هُبَل از شام و نصب آن در کعبه و تأسیس معبد منات در قُدَید نیز به وی نسبت داده شده است. عرب بت‌های متعددی داشت؛ ولی برخی از آنها از شهرت بیشتری برخوردارند:

1. لات: لات از معروف‌ترین بت‌های عرب پیش از اسلام بود که از سنگی سفید و منقوش ساخته شده بود. لات الهه‌ای مؤنث بود که در شهر طائف در چند ده کیلومتری مکه قرار داشت و خاندانی از ثقفیان طائف متولی امور معبد آن بودند. درباره پیشینه لات و نامگذاری آن روایات متعددی گزارش شده. که نامگذاری فولکلور است. با توجه به پرستش خدایی به نام لات در میان اهالی نَبَط در شمال حجاز و ادعای ثمودی بودن نسب ثقفیان طائف شاید بتوان گفت با مهاجرت بازماندگان ثمود از شمال حجاز به طائف، اعتقاد به لات در این منطقه رواج یافته است. در قبایل شبه جزیره نام‌های زیادی چون زید اللات، وهب اللات و تیم اللات مشاهده می‌‌شود . که بیانگر اعتقاد به لات در این منطقه است.
2. عزی: سه درخت در بطن نخلَه در نزدیکی مکه را عزی می‌‌خواندند که ساکنان شبه جزیره به آنها اعتقاد داشتند. گفته شده که پرستش عزی از دوره تسلط خزاعه بر مکه و رهبر آنان عمرو بن لحی رواج یافته است. از آن زمان حاجیان پس از طواف کعبه، نزد عزی آمده، طواف می‌‌کردند و آنجا از احرام بیرون می‌‌آمدند. بنا به این گزارش، قریش، کنانه، مضر و خزاعه همگی عزی را می‌‌پرستیدند و متولیان معبد عزی، بنی شیبان از همپیمانان بنی هاشم بودند. قریش اعتقاد وافری به عزی داشت و آن را مختص خود می‌‌دانست، از همین رو ابوسفیان در پایان نبرد احد از اینکه عزی مختص آنان است بر مسلمانان فخر می‌‌فروخت، با این حال قبایل و طوایف دیگری هم به عزی اعتقاد داشتند.
3. منات: منات سومین الهه معروف حجاز در منطقه قُدَید، کنار دریا و میان راه مکه به مدینه قرار داشت. عمده پیروان منات را قبایل جنوبی از جمله خزاعه، غسانیان، آل منذر و به ویژه اوس وخزرج و به طور کلی مجموعه‌های منشعب شده از اَزْد در یمن تشکیل می‌‌دادند. مؤسس معبد منات در قُدَید را نیز عمرو بن لُحَی، رهبر طایفه اَزْدی خزاعه و مؤسس سلسله خزاعیان در مکه می‌‌دانند. برخی محققان برآن ند که منات خدای آرزوها بوده است.
4. هبل: هبل از بت‌های مهم قریشیان مکه به شمار می‌‌آمد و از این رو آن را درون کعبه قرار دادند. هبل پیکره‌ای به شکل انسان و از سنگ عقیق بود که شکستگی دست راست آن را قریش با طلا ترمیم کرده بود و برخلاف دیگر بت‌های مهم، عرب جنوبی در رواج آن نقشی نداشتند و خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر این بت را به مکه آورده بود و پس از مرگش تولیت امور آن در فرزندانش به ارث رسید. در برابر هبل ۷ تیر هم اندازه نشاندار بود که قریشیان در تعیین نیک و بد کارها و آگاهی از گذشته و آینده با آنها نظر هبل را جویا می‌‌شدند. ابوسفیان در نبرد احد زمانی که خواست باز گردد به هبل خطاب کرد: ای هبل! بلند مرتبه‌تر باش.
5. بت‌های دیگر: به جز بت‌های یاد شده بت‌های معروف دیگری نیز در شبه جزیره بودند که برخی از آنِ قبایل شمالی یا اسماعیلی تبار بودند. اَساف و نائله دو مجسمه سنگی به شکل انسان در میان قریش از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند که درباره محل نصب آنها و جابه جایی آنها در دوره‌های مختلف گزارش‌های فراوانی وجود دارد. اعتقاد نداشتن قبایل یمنی تبار اوس و خزرج به این دو بت که پیش از بعثت پیامبر بر دو بلندی صفا و مروه نصب شده بودند موجب شده بود سعی صفا و مروه را از مناسک خود حذف کنند. سُواع در رهاط در نزدیکی مکه قرار داشت و قبیله هذیل و برخی دیگر از قبایل اسماعیلی تبار آن را می‌‌پرستیدند. با نسبت دادن کلمه "عبد" به برخی اسامی مانند رضا، رضی، غنم، کلاله و... در قبیله تمیم و سعد در برخی طوایف کنانه نزدیک مکه به احتمالی از بت‌ها بودند و پرستش می‌‌شدند. بخش‌هایی از قبیله طی در شمال شبه جزیره بت فَلس را می‌‌پرستیدند که تخته سنگی قرمز رنگ و به شکل انسان بود و در کوه نزدیک به این طایفه قرار داشت. اعتقاد بر این بوده که هر ترسانی نزد او ایمنی می‌‌یابد. در میان قبایل جنوبی یمنی تبار بت‌های متعددی شناخته شده بودند؛ وَدّ در دومة الجَنْدَل (در شمال شبه جزیره) پرستیده می‌‌شد. عمده پیروانش و همچنین متولیان امور معبد وَدّ را قبیله کلب تشکیل می‌‌دادند . یَغوث به شکل شیر بود و مذحج و اهل جرش آن را می‌‌پرستیدند و بر سر تصاحب آن درگیری‌هایی میان قبایل روی داده بود. یَعوق به شکل اسب بود و قبایلی چون هَمْدان آن را می‌‌پرستیدند؛ ولی در عصر حضور پیامبر پیروان چندانی نداشت. پرستش نَسْر نیز به حمیریان نسبت داده شده است که به شکل پرنده بود. خولانیان عمیانس را می‌‌پرستیدند و هر ساله به ویژه در تنگدستی و دشواری بخشی از دام‌ها و محصولات کشاورزی خود را به او می‌‌بخشیدند. قبایل دیگری چون دوس، بجیله و خثعم، ذوالخلصه را درون کعبه ای در یمن عبادت می‌‌کردند و همچون هبل در مکه، چند تیر هم اندازه نشاندار (قدح) در برابرش بود تا پیروانش را در تصمیم‌گیری یاری کند. *ذوالکفین و ذوالشری در جنوب شبه جزیره و الاقیصر در سرمرزهای شام را نیز باید از بت‌های قبایل جنوبی دانست.

• شایان گفتن است که با توجه به چندخدایی بودن عرب پیش از اسلام، آنان از همه خدایان انتظار یکسانی نداشتند، بلکه برای هر نیازی به خدای آن مراجعه می‌‌کردند. بر اساس آیات قرآنی، مخاطبان قرآن، اللّه را خالق آسمان‌ها و زمین می‌‌دانستند. آیات ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ﴾، ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ﴾، ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ و نیز ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ صریحاً به این باور اشاره دارند. عموم این آیات مکی هستند و بیش از همه قبایل و طوایف، ناظر به قریش نازل شده‌اند.
• افزون بر صفت خالقیت اللّه، در یک آیه اشاره شده که آنان بارش باران را نیز به اللّه نسبت می‌‌دادند ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾. آب، نیاز اولیه ساکنان منطقه گرم و خشک شبه جزیره بود. بارش باران برای طوایف صحرانشینی که اقتصادشان بر چرای دام مبتنی است، بخشش حیات است و این نیاز همواره آنان را متوجه نیرویی می‌‌ساخت تا به هنگام نیاز از او برای بارش کمک بخواهند. بنا به گزارشی رهبر خزاعه در سفرش به شام بتی را با خود به مکه آورد که برای طلب باران و پیروزی بر دشمن، عبادت می‌‌شد.
• جلب روزی، دفع آفات و بلیات، رفع نگرانی‌ها، حفظ کیان قبیله و بسیاری از دیگر نیازها را عرب جاهلی از بت‌های خود می‌‌خواست و گزارشی دال بر تقاضای این امور از اللّه در دست نیست. در گزارش‌ها آمده که ابوسفیان پس از پیروزی در اُحد آن را به هبل نسبت داد. بنا به آیه ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا﴾ برخی خدایان به قبیله عزت می‌‌بخشیدند تا در هماوردی با دیگران برتر باشند. نیاز دیگر قبایل، تأمین امنیت و حمایت بود و این نیاز آنان را به پرستش خدایانی کشانیده بود: ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ﴾، ﴿وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِيَاءَ يَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ سَبِيلٍ﴾، ﴿مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا﴾، ﴿وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾ یکی از کارکردهای خدایان برطرف ساختن نگرانی پیروانی بود که از فرجام کاری که در پی آن بودند، اطمینان نداشتند. در مکه این کار با قدحی که در برابر بت هبل قرار داشت انجام می‌‌شد. در این قدح ۷ تیر چوبین بود که بر هریک دستوری حک شده بود و کسی که جویای نظر بت بود یکی از آن تیرها را برداشته، به دستورش عمل می‌‌کرد.
• در قبایل یمنی پیرو ذوالخلصه نیز چنین آیینی وجود داشته است. این نکته نیز گفتنی است که در دوره جاهلی هر قبیله و طایفه ای به خدایی باور داشت. بسیاری از بتخانه‌های عرب جاهلی در مناطق گوناگون شبه جزیره قرار داشتند که افرادی که به آنها سادن گفته می‌‌شد متولی امور آن بودند. در مکه طایفه بنی عبدالدار متولی امور کعبه بودند. بنی صرمه متولی امور عُزّی، اَزْدیان متولی امور منات و ثقفیان متولی امور لات بودند. به افرادی که تقویم، زمان حج، ماه مقدس و هنگام زیارت معابد را مشخص می‌‌کردند نسأة گفته می‌‌شد. کاربرد واژه‌های برگرفته از مصدر استفتاء بیانگر رواج این گونه پرسش‌ها و پاسخ‌های دینی در آن دوره است؛ از جمله ﴿يَسْتَفْتُونَكَ﴾، ﴿يُفْتِيكُمْ﴾، ﴿أَفْتُونِي﴾، ﴿أَفْتِنَا﴾، ﴿لَا تَسْتَفْتِ ﴾ و ﴿فَاسْتَفْتِهِمْ ﴾.
• درباره واکنش وحی به باورهای عرب پیش از اسلام نیز باید گفت که بخش قابل توجهی از آیات مکی به اصلاح باورهای نادرست عرب پیش از اسلام درباره خدایان اختصاص یافته است. برای اصلاح باور مردم به قدرت جن در برخی آیات آمده که الله جن را همچون انسان آفریده تا او را پرستش کند: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ تأکید بر آفریده بودن خورشید یا مسخر شدن آن از جانب الله یا تحت امر الله بودنش، غیر مستقیم به همین موضوع اشاره دارد. ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾؛ ﴿فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾؛ ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ﴾؛ ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾؛ ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾؛ ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾؛ ﴿خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ﴾؛ ﴿وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾؛ ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾؛ ﴿لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾؛ ﴿وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ﴾ در آیات دیگری و در برابر باور مردم که ستارگان را می‌‌پرستیدند، وحی شده که ستارگان را خداوند برای راهنمایی شما در مسیر دریایی و خشکی ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾ آفریده است و موجوداتی مستقل از الله نیستند.
• خداوند برای مقبول افتادن این درخواست، از حکایت حضرت ابراهیم جد اعلای قریش و بسیاری از قبایل شبه جزیره بهره برده که برخی را پرستشگر ستاره، ماه و خورشید یافت؛ ولی این آیین را نپذیرفت: ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾ جامع‌ترین سخن الهی در تغییر باورهای عمومی در این زمینه آیه ۱۸ سوره حجّ است. در این آیه ضمن نام بردن از معبودهای آسمانی گفته شده که همه آنها در برابر اللّه سجده می‌‌کنند: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾؛ ولی صریح‌ترین آیه در این زمینه، نهی الهی از سجده در برابر آیات الهی و نشانه‌های او چون خورشید و ماه است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾. قریشیان در برابر انتقاد به آنان که چرا پرستش الله را رها کرده‌اند و بت می‌‌پرستند، بت‌ها و خدایان خود را شفیعان درگاه الله می‌‌دانستند؛ ولی قرآن این پاسخ را نپذیرفته، آنان را پرستشگران بت‌ها دانسته است: ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾.
• در داستان حضرت ابراهیم آمده است که ایشان به بت پرستان می‌‌گفت: چگونه آنچه را خود می‌‌تراشید، عبادت می‌‌کنید: ﴿قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ﴾ هرچند سخنان حضرت ابراهیم ناظر به جامعه ای بوده که وی در آن می‌‌زیسته، انتخاب پیام او برای اهل مکه که از تبار ابراهیم بودند، ناظر به مسائل آنان و بت‌هایی است که خود می‌‌تراشیدند. شبیه این پیام در حکایت نوح آمده؛ آنجا که وی از قوم خود به خداوند شکایت کرده که سران قومش از مردم خواسته‌اند از بت‌های خود دست برندارند و با این سرپیچی جمع کثیری را گمراه کرده‌اند. در این روایت به بت‌هایی چون وَدّ، سُواع، یَغوث، یَعوق و نَسْر اشاره شده است: ﴿وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا وَقَدْ أَضَلُّوا كَثِيرًا وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا﴾ الله در آیات خود توانایی خدایان و بتان دیگر را انکار کرده و عبادت بت‌ها را نادرست شمرده است. درباره لات، منات و عُزّی آمده که باور عرب به این بت‌ها، برساخته خود آنان است: ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدَى﴾ این بیان در سخنان هود و یوسف خطاب به قوم عاد و نیز مردمان مصر، برای قوم پیامبر تکرار شده است. ﴿قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْمَاءٍ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾؛ ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾.
• در عبارات دیگری در وحی مکی به تکرار آمده که این بت‌ها هیچ توان و تأثیری در زندگی آنان ندارند و سود و زیانی به آنها نمی‌رسانند: ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَيْئًا وَلَا يَسْتَطِيعُونَ﴾، ﴿وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾؛ نیز ﴿قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ﴾؛ ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا﴾.
• در آیات دیگری اشاره شده که این خدایان هیچ رزقی در آسمان و زمین نصیب آنان نخواهند کرد و هیچ قدرتی ندارند: ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَيْئًا وَلَا يَسْتَطِيعُونَ﴾. قرآن این پرستش‌ها را پرستش شیطان ﴿فَرِيقًا هَدَى وَفَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾؛ ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾ و گاه پرستش طاغوت ﴿وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾؛ ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ خوانده است.
• برای انکار این بت‌ها، در قرآن دو تعبیر بیش از دیگر تعبیرها تکرار شده است: نخست عبادت خدایی جز الله: ﴿دُونِ اللَّهِ ﴾. و دوم نبودن خدایی جز الله: ﴿ إِلَهٍ غَيْرُهُ ﴾. تعبیر نخست بیش از ۷۰ بار و تعبیر دوم بیش از ۱۰ بار در قرآن تکرار شده است. نفی قدرت خدایان دیگر و اعتقاد به توحید، از مبانی اساسی دین اسلام و از اهداف اصلی پیامبر اکرم(ص) شمرده شده و آن را یکی از اصول دین دانسته‌اند.

پرستش فرشتگان

• آنان فرشتگان مقرب و معصوم الهی را در قالب بت‌هایی میپرستیدند‌، از قبیل لات، عزی و منات میپرستیدند و این سه پیکری را که به دست خود ساخته بودند، تمثال ملائکه الهی میدانستند و بر این اعتقاد خود سخت پای‌بند بودند. قرآن کریم میفرماید: ﴿أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنْثَى تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِيزَى إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدَى﴾.
• در تفسیر منهج الصادقین آمده است: "این بت‌ها که آنها را دختران خداوند میدانید، بدون تحقیق این معانی در اینان یا اینکه شما اطلاق اسم لات و عزی و منات بر ایشان میکنید به اعتبار آنکه لات مستحق آن است که نزد او مقیم شوید برای عبادت و عزی مستحق آنکه او را گرامی دارید و منات سزاوار اینکه نزد آن خون‌ریزی نمایید و قربانی کنید، همه اینها اسامی محض و بدون حقیقت هستند و خداوند این معانی را نفرستاده است و هیچ حجتی از جانب خداوند ندارید و این تسمیه هوا و آرزوی شماست". قرآن کریم اینجاست که می‌فرماید: ﴿وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ﴾ می‌‌توان نتیجه گرفت این جمله از یک سو پاسخی است به مشرکان عرب که فرشتگان را دختران خدا میپنداشتند و نوعی ربوبیت برای آنها قائل بودند و با این حال خود را پیرو آئین ابراهیم معرفی می‌کردند.

باور به مرگ و قیامت

• عرب پیش از اسلام مرگ را فنا و پایان زندگی می‌‌دانست و به حیات دیگری (آخرت)ایمان نداشت، در حالی که ایمان به اللّه و معاد دو رکن اصلی رسالت پیامبر بود و در قرآن نیز تأکید فراوانی بر آن شده است. از آیات قرآن به خوبی برمی آید که ایمان آنان به الله و روز قیامت، چگونه بوده است. هنگام گفت و گوی قرآن با مؤمنان از این مبادی برای اصلاح رفتار مؤمنان استفاده شده و در گفت و گو با کافران ویژگی‌های کسانی که به الله و روز قیامت ایمان ندارند بیان شده است. اشاره به ایمان متلازم به الله و معاد، بارها در سوره‌های مکی و مدنی تکرار شده است. ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾، ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾، ﴿لَكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلَاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أُولَئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿لَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ﴾، ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ﴿فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا﴾.
• در برخی تعابیر نیز امید به الله و روز قیامت آمده است ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾؛ ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. ایمان نداشتن قرشیان و دیگر بت پرستان به معاد، در آیات قرآنی و عمدتا آیات مکی آمده است. عبارت ﴿ وَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ﴾؛ ﴿إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾؛ ﴿وَأَنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، ﴿وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا﴾، ﴿وَإِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ﴾، ﴿أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ﴾، ﴿وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلَائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثَى﴾، و گاه همین مفهوم با عبارت ﴿ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ كَافِرُونَ﴾ بیان شده است. ﴿الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ كَافِرُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ لَا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾. عبارت‌ها و بیان‌های بسیار دیگری در سور قرآنی هستند که نشان می‌‌دهند یکی از اقدامات پیامبر در مکه ترویج ایمان به معاد بوده است: ﴿وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ﴾، ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ﴾، ﴿قَالُوا أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾؛ ﴿أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾؛ ﴿وَكَانُوا يَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾، ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾، ﴿وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا﴾، ﴿ذَلِكَ جَزَاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا﴾. در این آیات که برخی از آنها در چند سوره تکرار شده بیان شده است که اهل مکه به زندگانی دیگری ایمان نداشتند، از بین رفتن و پوسیدن بدن انسان را مانع احیای مجدد آن و تحقق آن را سحر می‌‌دانستند و سوگند یاد می‌‌کردند که بازگشتی نخواهد بود، در نتیجه حساب و کتاب و پاداش و کیفر هم معنا نخواهد داشت.

باور به جهان پنهان

• در بسیاری از فرهنگ‌ها و بنا به تفکیک هستی و موجودات به دو گروه مرئی و نامرئی، جهان نیز به دو بخش عیان و پنهان قسمت می‌‌شود. عرب در تفسیر یا تعلیل اموری خاص به ویژه بیماری، دشواری، بلا و دیگر مسائل که پاسخ آن را نمی‌دانست، آن را به غیب نسبت می‌‌داد که جن برجسته ترین و مهم ترین ساکن آن بود. آنها در یک تقسیم دوگانه از جن و حن سخن گفته‌اند. در این طبقه‌بندی سگ جزو حن و بدتر از جن است و انسان برای دفع شرّ چشم سگ همواره بهتر است غذایی جلو آن بیندازد.
• در برابر، طبقه‌بندی قرآن از دو بخش انسان و جن تشکیل شده است ﴿ِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ﴾. همان طور که در ادبیات پارسی دیوانه دیو زده است، در ادبیات عربی نیز مجنون جن زده است. کاربرد واژگان متعددی برای گونه‌های مختلف جن از جمله عامر، روح، شیطان، عفریت و ملک بیانگر رواج این اندیشه در میان مردمان شبه جزیره پیش از اسلام است. به نظر می‌‌رسد که مردمان شبه جزیره قدرت و تأثیر جن بر زندگی روزمره خود را در اندازه خدایان می‌‌دیدند و مناسک و اعمالی را برای جلب رضایت آنها انجام می‌‌دادند.
• در باور جاهلی، جنیان نیز همچون دیگران به گونه قبیله‌ای زندگی می‌‌کنند و با یکدیگر همبستگی دارند. گاه نیز با هم می‌‌جنگند که موجب گرد و غبار می‌‌شود. در منابع به نام طایفه ای از جنیان یعنی بنی عزوان اشاره شده است. مرگ بسیاری از انسان‌ها به جن نسبت داده شده است. درگیری طایفه قرشی بنی سهم با جنّیان در تاریخ مکه، حادثه ای بارز دانسته شده که طی آن شمار فراوانی از سهمیان کشته شدند. در برابر، بنی سهم با متحدان خود به وادی‌ها و کوهستان‌ها حمله ور شدند و بر جنیان غلبه یافتند. مرگ سعد بن عباده خزرجی رهبر خزرج پس از مخالفت با رهبری ابوبکر، نیز مرگ آوازخوانی به نام غریض، حرب بن امیه، مرداس بن ابی عامر، طالب بن ابی طالب، عمرو بن عدی لخمی و دیوانگی عمارة بن ولید بن مغیره به جنیان نسبت داده شده است؛ همچنین گفته شده: ذی القرنین و بلقیس ملکه سبا به جن نسب می‌‌برند و عمرو بن یربوع تمیمی هم با جنیان ازدواج کرد.
• گاه جنیان به کمک انسان‌ها می‌‌آیند و با صدایی که هاتف خوانده می‌‌شود او را راهنمایی می‌‌کنند یا از آینده به او خبر می‌‌دهند. بنا به فرهنگ پیش از اسلام، جنیان در اماکن رعب انگیزی که رفت و آمد وجود ندارد یا شب هنگام در قبرستان هستند. گفته شده: در منطقه‌ای به نام و بار که بسیار آباد است و محصولات فراوانی دارد جنیان زندگی می‌‌کنند و به دیگران اجازه نمی‌دهند وارد آن شوند. مردمان عرب هنگام ساخت، خرید یا انتقال به خانه جدید قربانی می‌‌کردند تا مانع سکونت جن در آنجا شوند. معمولاً در هر قبیله یا مجموعه، کاهنی بود تا در تصمیم گیری‌های مهم با او مشورت کنند. سوداء دختر زهرة بن کلاب مدتی کاهن قریش بود.
• افزون بر پیشگویی، داوری در اختلاف‌ها را نیز کاهنان بر عهده داشتند. در درگیری هاشم و پسر برادرش امیه یکی از کاهنان خزاعی داوری کرد. در درگیری قبایل یثرب نیز کاهنی به نام ابوبرزه اسلمی داوری کرد.
• در قرآن کریم اشاره شده که مشرکان، پیامبر را کاهن یا شاعر دانسته‌اند؛ ولی خداوند این نسبت را که به مفهوم ارتباط با شیطان و دریافت اخبار از اوست از پیامبر نفی کرده است ﴿وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلًا مَا تُؤْمِنُونَ وَلَا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ﴾؛ ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ﴾.

معابد و مناسک

• بیابانی بودن عمده مناطق شبه جزیره عربستان، بیشتر مردم آنجا را به جوامع قبیله ای و کوچ نشین سوق داده بود و معدود شهرهای آن نیز جمعیت چندانی نداشتند. در این جوامع بیابان نشین، معابد بزرگی درون شهرها شکل نگرفتند؛ به عنوان نمونه به رغم کثرت اطلاعات درباره یثرب، هیچ معبدی در آن ثبت نشده است. وجود بت‌های متعدد و اختصاصی قبایل، بیانگر وجود معابد اختصاصی و گوناگون در دوره پیش از اسلام است. طبیعی است که در میان قبایل کوچ نشین، معابد در خیمه‌هایی ویژه عبادت شکل گرفته باشند و با انتقال فصلی قبایل از منطقه ای به منطقه دیگر معبد و متولی آن نیز همراه با قبیله منتقل شوند. افزون بر معابد، خانه‌ها محلی برای عبادت داشت که بت‌های کوچک خود را در آن قرار می‌‌دادند. مسجد مکان سجده (خم شدن و کرنش کردن) و عبادت بود و محل قرار گرفتن چیزی در آن را بیت می‌‌گفتند؛ مانند بیت اللّه، بیت ریام و بیت الربه و در صورت چهارگوش بودن، آن را کعبه می‌‌خواندند. افزون بر کعبه مکه، کعبه‌های دیگری چون کعبه سنداد متعلق به قبایلی چون ربیعه شناخته شده اند.
• حرم که معبد را در برمی گرفت، سرزمینی مقدس بود و حد و مرز آن با نشان‌هایی معین می‌‌شد. انجام برخی اعمال درون حرم ممنوع بود و انسان‌ها درون آن از هر گزندی در امان بودند. تقرب به خدایان و بهره‌مندی از حمایت‌های ایشان مناسک متعددی داشت. معمولاً در هر معبدی، محلی وجود داشت تا پیروان، بخور خود را برای تقرب به خدایان آنجا بسوزانند. همه معابد قربانگاه داشتند. در کعبه کنار بت‌ها سنگ‌هایی نصب شده بودند که قربانی روی آنها یا در برابر آنها انجام می‌‌گرفت و قرآن نیز مؤمنان را از قربانی کردن روی آنها برحذر داشته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. در برخی موارد به آن مَنْحَر یا غَبْغَب گفته می‌‌شد. تقدیم قربانی بیشترین اثر را در تقرب به خدایان داشت، چنان که از نام آن چنین برمی‌آید که قربانی باعث تقرب می‌‌شود. عرب جاهلی با خون قربانی، بیت الله را بزرگ می‌‌داشت و خون قربانی را بر بت می‌‌ریخت و دستان خون آلود خود را به بیت می‌‌کشید نخستین بچه هر چارپایی را قربانی می‌‌کردند و نام آن را فَرْع می‌‌نهادند؛ همچنین اگر شمار شتران کسی به ۱۰۰ نفر می‌‌رسید گوسفندی را قربانی می‌‌کرد.
• قربانی کردن حیوانات در همه اوقات سال و در ماه رجب بیش از دیگر ماه‌ها بود. به قربانی ماه رجب عتیره می‌‌گفتند. حاتم طایی در ماه رجب ۱۰ شتر قربانی می‌‌کرد و گوشت آن را به مردم می‌‌داد. عرب حیوان‌هایی را در موسم حج به بیت الله در مکه می‌‌برد که به آن هَدْی و در صورت فربه بودن شتر بدان بُدْن گفته می‌‌شد و معمولاً آنها را با نشانی ای مشخص می‌‌کردند. بر اساس وحی، هَدْی و بُدْن، امری مجاز بوده و به اراده الهی رایج گردیده است: ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. گاه برخی با برداشتن نشان هدی از قربانی، آن را می‌‌دزدیدند که در آیاتی مؤمنان از این کار منع شده اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾. تقدیم هدایا و نذری‌ها به خدایان در راستای تقرب به آنان بود؛ اعم از اینکه آن خدا الله باشد یا خدای دیگر. هدایای اختیاری به صورت "منح" و در مناسبت‌هایی گوناگون تقدیم خدایان می‌‌شد.
• در یمن و در سلسله‌هایی چون قَتبان ومَعین مالیات بر زمین و حیوان به صورت "عُشر" به معبد پرداخت می‌‌شد. برای جبران خطا "فدیه" می‌‌پرداختند و تعهدهای الزام‌آور به صورت نذر ادا می‌‌شد. امرؤالقیس از شخصیت‌های مشهور عرب با شنیدن خبر کشته شدن پدرش طی نذری، شرابخواری را تا انتقام از خون پدر بر خود حرام کرد. *مفسران در تفسیر آیه ﴿وَجَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِيبًا فَقَالُوا هَذَا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَذَا لِشُرَكَائِنَا فَمَا كَانَ لِشُرَكَائِهِمْ فَلَا يَصِلُ إِلَى اللَّهِ وَمَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَى شُرَكَائِهِمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾ آورده‌اند که مشرکان سهمی از زراعت و چارپایان خود را برای اللّه و سهمی را برای بت‌ها قرار داده بودند. آنها برخلاف تعهد و نذر خود بخشی از سهم اللّه را به بت‌ها اختصاص می‌‌دادند؛ ولی از آنچه نذر خدایان دیگر کرده بودند به اللّه نمی‌دادند که این آیه نازل شد و آنان را درباره نذرشان برای اللّه مؤاخذه کرد.
• در قرآن کریم از بحیره، سائبه، وصیله و حام به عنوان هدایای رایج به خدایان یاد شده و این امور لغو شده اند: ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِيرَةٍ وَلَا سَائِبَةٍ وَلَا وَصِيلَةٍ وَلَا حَامٍ وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَأَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾. عرب ماده شتری را که ۵ شکم یا بیشتر زاییده بود بر اساس سنتی دینی بحیره (گوش چاک داده) می‌‌نامید و رها کرده، استفاده از آن را بر خود حرام می‌‌کرد. استفاده از شیر، پشم و سواری بحیره ممنوع بود. بحیره مجاز بود در هر چرآگاهی بچرد. برای شناسایی شتر بحیره معمولاً لاله گوش او را به درازا می‌‌شکافتند. گوشت شتر بحیره را هنگامی که از دنیا می‌‌رفت میان مردان قسمت می‌‌کردند، زیرا آن را بر زنان حرام می‌‌دانستند. تعاریف دیگری نیز از بحیره شده است. گفته شده: استفاده از بحیره در زمان حیاتش تنها بر مردان مجاز است؛ اما زمانی که از دنیا رفت، همگان می‌‌توانند از گوشتش بخورند. تأسیس سنت بحیره را به عمرو بن لُحَیّ رهبر و مؤسس سلسله خزاعیان در مکه یا یکی از اعضای قبیله اسماعیلی تبار بنی مدلج نسبت داده‌اند.
• گفته‌اند که ماده شتری که ۱۰ شکم ماده بزاید، سائبه (رها شده) است؛ همچنین گاه فردی عهد می‌‌کرد چنانچه از بیماری نجات یابد یا به سلامت از سفر بازگردد شترش را سائبه گرداند. هرگونه استفاده از سائبه، مانند دوشیدن شیر، سواری گرفتن و بهره‌گیری از پشم آن ممنوع بود و اگر برای خوردن علوفه یا آشامیدن آب به زمین دیگران وارد می‌‌شد، کسی حق نداشت مانع آن گردد. از نظر عرب استفاده از سائبه موجب گرفتاری و رنج می‌‌شد.
• برخی درباره ارتباط سائبه و بحیره گفته‌اند: بحیره ماده شتری است که از شکم دهم سائبه به دنیا آمده باشد. درباره نخستین کسی که سنت سائبه را رواج داد نیز از عمرو بن لُحَیّ نام برده اند به روایت ابن اسحاق به گوسفند ماده ای که در ۵ شکم، ۱۰ ماده می‌‌زایید و گوسفند نری در این ۵ شکم نداشت، وصیله (به مقصود رسیده) می‌‌گفتند و شکم‌های بعدی آن تنها به مردان تعلق داشت؛ ولی به روایت ابوعبیده اگر گوسفند تنها نر می‌‌زایید، نرها را به خدایان هدیه می‌‌دادند؛ ولی اگر تنها ماده می‌‌زایید آن را از آن خود می‌‌دانستند. اگر نر و ماده می‌‌زایید می‌‌گفتند: نر به ماده مرتبط است (وصیله) و هر دو را برای خود نگه می‌‌داشتند. بنا به گزارشی دیگر این تنها در شکم هفتم بود؛ اگر شکم هفتم گوسفندی نر بود، ذبح و خورده می‌‌شد و گوشتش بر زنان حرام بود. اگر ماده بود در گله رها می‌‌شد و اگر نر و ماده بود، هر دو زنده می‌‌ماندند. حام شتر نری بود که از صلب آن ۱۰ شتر به دست آمده باشد. استفاده از حام برای سواری یا حمل بار مجاز نبود و حام مجاز بود از هر آب یا چرآگاهی استفاده کند. گفته شده: عمرو بن لحی سنت حام را وضع کرد.

دوم: فرهنگ و جامعه جاهلی

علم و دانش در عصر جاهلیت

• اغلب انسان‌های دوره کهن، سواد خواندن و نوشتن نداشتند. در شبه جزیره عربستان که عمده ساکنان آن کوچ نشین بودند، سطح سواد نسبت به دیگر مناطق پایین‌تر بود؛ اما شمار افراد باسواد هر شهر، طایفه یا قبیله قابل توجه بود.
• در مدینه افرادی که لقب کامل داشتند، سواد می‌‌دانستند. سعدبن عباده، حضیر و پسرش اسید، سوید بن صامت، اوس بن خولی، عبدالله بن ابی و رافع بن مالک از این دسته بودند؛ همچنین سعد بن زراره، منذر بن عمرو، ابی بن کعب، زید بن ثابت، رافع بن مالک، معن بن عدی علوی، سعد بن ربیع، عبدالرحمن بن جبر، زید بن ثابت، بشیر بن سعید، اوس بن خولی، منذربن عمرو، ابوجبیرة بن ضحاک، قیس بن نشبه و... خواندن و نوشتن می‌‌دانستند.
• در مکه گروهی به نام احناف که از پرستش بت سر باز زده بودند، خواندن و نوشتن می‌‌دانستند؛ همچنین حرب بن امیه و پسرش ابوسفیان، عمرو بن عمرو، عبدالمطلب، علی بن ابی طالب، بغیض بن عامر، ابوالروم بن عبد شرحبیل، ولید بن ولید، حاطب بن ابی بلتعه، حکم بن ابی احیحه، امیة بن ابی الصلت و افراد فراوان دیگری را جزو باسوادهای مکه شمرده اند. از کاربردهای فراوان واژه‌های اشتقاق یافته از مصدر "کتب" در قرآن نیز می‌‌توان دریافت که عرب پیش از اسلام با کتابت و ضرورت و اهمیت آن آشنا بوده است.
• عرب پیش از اسلام به برخی دانش‌ها اهمیت بیشتری می‌‌داد. نسب‌شناسی از این دانش‌ها بود که به عالم آن نسابه می‌‌گفتند. عقیل بن ابی طالب، جبیر بن مطعم، ابوجهم بن حذیفه، مخرمة بن نوفل و حویطب بن عبدالعزی در میان قریش و دغفل بن حنظله شیبانی، صحار عبدی و صعصعة بن صوحان عبدی جزو نسب شناسان معروف بودند.
• برخی از مردمان جاهلی چون قس بن ساعده و اکثم بن صیفی، حکیم خوانده شده اند. حکیم به فرد با تجربه‌ای گفته می‌‌شد که با سخنان، عبارات، داستان‌ها و ضرب المثل‌های خود راه درست را به دیگران می‌‌آموخت و آنان را از خطا می‌‌رهانید.
• در تاریخ جاهلی شخصیت‌های برجسته‌ چون لقمان بودند که از حکما دانسته می‌‌شدند ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾. برخی از انصار صحیفه لقمان را در اختیار داشتند. سلیمان حکیم نیز از شخصیت‌های معروف به حکمت در دوره جاهلی است. گفته شده که وی ۳۰۰۰ ضرب المثل ارائه کرده و ۱۰۰۵ سرود سروده است.
• درباره پزشکان عرب در دوره جاهلی اطلاعات فراوانی در اختیار نیست. حارث بن کَلَدَه ثقفی، ابن ابی رِمثَه تمیمی، ضماد ازدی و فردی انصاری را از پزشکان عصر جاهلی دانسته‌اند. حارث بن کلده ثقفی در منابع کهن به طبیب عرب شهرت یافته و سخنان فراوانی به او نسبت داده شده است؛ از جمله اینکه در ملاقات خود با انوشیروان از دانش خود سخن گفته یا دانش خود را از فارس فراگرفته که قابل اعتماد نیست. حِذیَم از تیم الرباب را نیز از اطبای برجسته عصر جاهلی و برتر از حارث بن کلده ثقفی دانسته اند. زنانی چون حمنه دختر جحش (دختر عمه پیامبر)، رفیده انصاری، ام عطیه انصاری و لیلا از قبیله غفار در نبردهای پیامبر به مداوای زخمیان می‌‌پرداختند.
• مردمان جاهلی به جابه جایی و صعود و فرود سیارات (نجوم) اهمیت می‌‌دادند. در تقویم جاهلی هر سال به ۲۸ نوء تقسیم می‌‌شد و هر نوء که ۱۳ روز بود به نام کوکب خاصی نامگذاری شده بود و در نتیجه گرما، سرما، باد، رطوبت، خشکی و بارندگی به کوکب زمان آن نسبت داده می‌‌شد و موجب رواج باور به تأثیر کواکب و انواء شده بود که دین اسلام به رویارویی با آن برخاست. آنان همچنین آسمان را به برج‌هایی متعدد قسمت کرده بودند که در قرآن نیز بدان اشاره شده است: ﴿وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ﴾ عرب به محاسبه ایام بر اساس حرکت ماه توجه داشت: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ آنان ۲۸ منزل در مسیر حرکت ماه تعریف کرده بودند: ﴿وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ﴾، با این حال سفرهای بازرگانی قریش در زمستان و تابستان: ﴿إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ﴾ و کوچ‌های قبایل بیابان نشین، با تقویم شمسی سازگارتر بود و در منابع رومی نیز اشاره شده که تقویم عرب تقویم ثابتی (شمسی) بود.
• مبنای تاریخی و سال شماری در میان قبایل ساکن شبه جزیره متفاوت بود؛ ولی معمولاً اتفاق‌های مهم از جمله قحطی و خشکسالی شدید، مرگ و میرهای فراگیر ناشی از بیماری‌های ناعلاج چون وبا، جنگ‌های بزرگ، بارندگی زیاد و امثال این رخدادها که در زندگی عرب بیابان نشین اثر فراوانی بر جای می‌‌گذارد، مبدأ شمارش تاریخ می‌‌شد. در مکه تأسیس سلسله خزاعیان به رهبری عمرو بن لُحَیّ، مرگ کعب بن لؤی جد اعلای اسماعیل تباران ساکن مکه، عام الفیل، جنگِ فجار، مرگ هشام بن مغیره پدر ابوجهل، وفات عبدالمطلب، حلف الفضول و بازسازی کعبه پس از سیل مکه مدتی مبنای سال شماری قرار گرفت تا اینکه به تقویم هجری مبدل گردید.

اخلاق جاهلی

• جامعه پیش از بعثت به دو بخش یکجانشین و کوچ نشین طبقه‌بندی شده بود. ساکنان شهرها و روستاهای شبه جزیره را اهل مَدَر می‌‌گفتند و بیابان نشینان را اهل وَبَر، زیرا خیمه‌های کوچ نشینان از پشم شتر (وَبَر) تهیه می‌‌شد و خانه اهالی روستا و شهر از مَدَر (خشت و گِل).
• در برخی منابع مفهوم عرب متمایز از اعراب دانسته شده و اعراب به بیابان نشینان و عرب به یکجانشینان اطلاق شده است.
• جامعه از واحدهای کوچکی به نام قبیله و قبیله از مجموعه افرادی تشکیل می‌‌شد که با یکدیگر رابطه خونی و جدی مشترک داشتند. میان اعضای قبیله همبستگی شدیدی موسوم به عصبیت حاکم بود که آداب و رسوم قبیله ضامن آن بود، پایبندی به آداب و رسوم و سنن قبیله، از اصول زندگی قبیله ای است و اعضا مایل نیستند آن را تغییر دهند. حق در این نظام همیشه با اعضای قبیله خودی است، حتی اگر متجاوز باشد. تعدی به هر عضو قبیله به معنای شکسته شدن حریم قبیله است و در این صورت همه خود را موظف به حمایت از قبیله می‌‌دانند. قالب قبیله‌ای جامعه شبه جزیره عربستان، به سبب اقلیم خشک و بیابانی آن همواره باز تولید می‌‌شد. بیابان نشینان، زندگی در بیابان‌های گرم و خشک را بر شهر و روستا ترجیح می‌‌دادند و به آن خو کرده و عمده حیات خود را در پی آب، علوفه و چراگاه سپری می‌‌کردند تا در برابر تهدیدهای طبیعی، خشکسالی و قحطی مقاومت کرده، بقای خود را تضمین کنند. دشواری تحصیل مال برای بیابان نشین و فقر طبیعت او را منفعت‌جو، منتگذار و طمعکار کرده بود و به سبب نگرانی از فقر، دختر خود را زنده به گور می‌‌کرد که قرآن از این کار نهی کرد ﴿وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ﴾. گسترش تقاضا بر اثر زاد و ولد و افزایش جمعیت و نیز محدود بودن امکانات طبیعی، موجب رقابت و حمله مجموعه‌های قوی به ضعیف می‌‌شد و این امر تهدیدی دیگر بود که هر قبیله با آن روبه رو می‌‌شد. همبستگی و عصبیت اعضای قبیله نسبت به هویت و حیثیت آن و از سوی دیگر حمایت قبیله از اعضای خود رابطه دوسویه و مداومی را میان آنها پدید می‌‌آورد. افراد، با پیمان (بیعت) با رهبر قبیله تبعیت خود را از او برای حفظ کیان قبیله اعلام می‌‌کردند، بر این اساس تعدی به هر فرد، تعدی به قبیله او به شمار می‌‌آمد و تعدی به قبیله برای اعضای آن خطایی نابخشودنی بود. در سطوح بالاتر معمولاً میان مجموعه‌های گوناگون منافع مشترک و رقبای مشترکی پدید می‌‌آمد که پیمان‌ها و اتحادیه (حلف) قبایل را صورت می‌‌داد که بسته به نوع منفعت و دوام آن تفاوت داشت.
• اخلاق بیابان نشینان عرب متأثر از اقلیم و نظام اجتماعی آنان بود. از سویی ارتباط‌های آنان عمدتاً به اعضای قبیله و همسایگان خود محدود بود و در نتیجه کمتر اندیشه خود را به کار می‌‌گرفتند و به ساده لوحی، خرافه‌گرایی و تعصب کور متمایل می‌‌شدند و از سویی دیگر بر اثر وضع اجتماعی و تهدیدهای فرارو از آنان افرادی خشن، عبوس و تندخو ساخته بود که قبیله، نیاکان و هرآنچه را به قبیله آنان تعلق داشت برتر می‌‌دانستند و به آنان فخر می‌‌فروختند و در برابر حمله دیگران کینه توز و انتقامجو بودند.
• عرب بیابانی برای ابراز قدرت خود عادت کرده بود بلند سخن بگوید و کمتر مهربان، خوش اخلاق و خنده رو باشد و در وصف کرم، شجاعت و دیگر صفات نیکوی خود مبالغه کند. جواد علی پس از توضیح و شمردن خلق و خوی عرب بیابانی، از روحیات او با عنوان "عُبَیّة الجاهلیه" یاد کرده است.
• در قرآن به مناسبت به ویژگی‌های خلقی ناپسند آنان اشاره شده است. در بعضی آیات از سخن گفتن با صدای بلند نهی یا به صدای الاغ تشبیه شده است ﴿وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾. آیات مشیر به خوش خلقی پیامبر، واکنش دیگری در برابر اخلاق تند بیابانگردان بود ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾؛ ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾. به میزانی که عرب بیابان نشین به یکجانشینی و زندگی شهری نزدیک می‌‌شد روحیه و خلق و خویش دگرگون می‌‌شد. این فرایند با استقرار قبایل در حاشیه شهرها و آبادی‌ها آغاز می‌‌شد و می‌‌توانست بر اثر مهاجرت به سکونت در شهرها بینجامد. در این فرایند به مرور با فرهنگ، زبان و دین آشنا می‌‌شدند و تحت تأثیر آنان قرار می‌‌گرفتند. معمولاً مناطق حاصل‌خیزی چون یمن، عمان، یثرب، شام و بین النهرین و مناطق روستایی نشین حجاز جزو عمده مناطق سکونت عرب‌های یکجانشین بوده است که در حواشی شبه جزیره قرار دارند. شهرهایی چون مکه نیز بر اثر بازرگانی و اهمیت مذهبی پدید آمده بود؛ ولی در عین حال نظام قبیله‌ای و هنجارهای سیاسی و اجتماعی آن به رغم فاصله گرفتن از بیابان نشینی همچنان در آن حفظ شده بود؛ امری که ابن خلدون در قرن هفتم هجری از آن سخن گفت و آن را عَصَبیّت خواند.

تعصب جاهلی

• عصبیت قبیله‌ای همواره تنش‌هایی را میان قبایل رقیب یا همجوار پدید می‌‌آورد. در سال هشتم هجری که تقریبا عمده قبایل حجاز اسلام را پذیرفته بودند، همچنان تصفیه حساب‌های قبیله ای وجود داشت. به نظر می‌‌رسد در گزارش‌هایی منسوب به پیامبر(ص)، ایشان از آن با عنوان "امر الجاهلیه" یاد کرده‌اند؛ بر اساس گزارشی ایشان پس از قتل ناروای افرادی از بنی جذیمه به دست خالد بن ولید که به بهانه اسلام نیاوردن آنان صورت گرفته بود، حضرت علی را مأمور کرد با پرداخت دیه و خسارت، رضایت آنان را جلب کند. در این روایت پیامبر(ص) از امام علی(ع) خواسته "امر جاهلیت" را زیر پا نهد. به نظر می‌‌رسد در این کاربرد، تعبیر امر جاهلیت ناظر به هواداری‌هایی است که مبنای آن قبیله، تیره و مجموعه ای با نسبت مشترک بود.

آداب اجتماعی و رسوم جاهلی

• به گواهی تاریخ، مردم عربستان با داشتن پاره‌ای خصوصیات‌، از سایر ملت‌های مترقی آن روزگار‌، همچون ایران و روم در سطح پایینی قرار داشته است. خشونت و ناآرامی، آنان را مدام در میدان‌های جنگ و غارت نگه می‌داشت و هر از گاهی با شبیخون زدن به قبیله‌ای‌، در پی یغما بردن دارائی آن قبیله بر می‌آمدند. زنده به گور کردن دختران، بت‌پرستی، پرستش قبیله نشان از عدم موفقیت آنها در خداگرایی داشت و مردار خواری، توجه به شراب و قمار، نشان علاقه‌مندی آنها به لذائذ حیوانی بود. به موازات آن برخی از رفتارها و عادات اجتماعی آنان که در ادامه به آنها اشاره خواهیم نمود، وجود ریشه‌های جاهلیت در آنها به اثبات می‌رسد.

عدم شرکت قریش در عرفات

• یکی از روشن ترین موضع گیری‌های اسلام در رابطه با برتری انسان‌ها، این است که ملاک را در تقوا و خداترسی و خلوص نیت قرار داده است، نه در نسب و مال و اولاد و اینکه قریش خود را از سایرین برتر می‌پنداشتند، و نسبت به سایر قبایل امتیازی برای خود قائل بودند، نمی‌توانست پایه شرعی داشته باشد. بنابراین ادعای آنها به صرف قریشی بودن نباید در مراسم حج، به عرفات روند و از حرم خارج شوند‌، لطمه‌ای بر صحت حج ابراهیمی بود چرا که وقوف در عرفات، از موارد حج ابراهیمی به شمار می‌رود و همگان موظف به رعایت آن هستند و مردم در امت اسلامی همچون دندانه‌های شانه برابراند و امتیازی در بین نیست و قرآن کریم با ذکر این مسأله از آنها می‌خواهد که عصبیت جاهلی را به کناری نهاده و به رنگ اسلام درآیند. اینجاست که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.

تفاخر و برتری‌طلبی

• برتری‌طلبی و بزرگ بینی، از خصلت‌های آشکار عرب بود‌، به‌طوری‌که بسیاری از جدال و کشمکش‌ها به واسطۀ همین خوی و عادت به وقوع می‌پیوست. آنان برخی عادات را که در زمان جاهلیت بدان متصف بودند، بعد از اسلام فراموش نکرده بودند و بعد فراغت از مراسم حج، در مکانی گرد می‌آمدند و از مفاخر آباء و اجداد خویش سخن به میان می‌آوردند و قصه جنگ‌هایی که در گذشته در آن خود یا پدرانشان شرکت داشتند را با آب و تاب تعریف می‌کردند و بالطبع ابن امر در مذاق برخی خوش نمی‌آمد و باعث بروز فتنه‌هایی می‌شد. قرآن کریم به آنها یادآور می‌شود که چه خوب است این کار نادرست و جاهلی را فراموش کرده و به جای آن به یاد نعمت‌های فراوان و ارزشمند الهی باشید و دست از تفاخر‌های بی ارزش و بی نتیجه بردارید و نسبت به آن مباهات نکنید، یاد خدا را جایگزین آن کنید که این برنامه بسی به حال آنها سودمند است. قرآن کریم در آیه ۲۰۰ بقره به این مسأله پرداخته و می‌فرماید: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا﴾ و در ادامه آیه به این مسأله اشاره دارد که این اعمال شما صرفاً دنیوی است و نتیجه‌ای برای آخرت شما ندارد و یادآوری خداوند و نعمت‌هایش علاوه بر ثمرات دنیوی، نتیجه اخروی را نیز در پی دارد که همان رسیدن به حسنات در دنیا و محافظت از آتش جهنم در آخرت است.

اجبار به خودفروشی زنان

• اجبار به خودفروشی زنان و کسب درآمد از این راه، جزء سنت‌های مردم آن دوره به شمار می‌آمد و آنان گاه گاهی پرچمی در بازار نصب می‌کردند و با دادن نشانی مردم را دعوت به این کار می‌کردند. قرآن کریم با توجه به آثار نامطلوب این عمل، و ناپسند بودن آن، به این ماجرا اشاره کرده و ضمن آیه ۳۳ نور آن را مردود اعلام می‌کند و می‌فرماید: ﴿وَ لَا تُكْرِهُواْ فَتَيَاتِكُمْ عَلىَ الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تحََصُّنًا لِّتَبْتَغُواْ عَرَضَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَن يُكْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ و در صحیح مسلم در خصوص این آیه آمده است: "عبدالله بن ابی سلول، کنیزانی داشت که یکی نامش مسیکنه و دیگری امیمه بود و آن دو را به زنا وادار می‌ساخت و آن دو به پیامبر اکرم‌(ص) شکایت نمودند و خداوند این آیه را نازل فرمود». علی ابن ابراهیم قمی نیز در تفسیر خود روایت دیگری در این زمینه آورده است: «عرب و قریش رسمشان این بود کنیزانی را میخریدند و از ایشان ضریب سنگینی (نوعی مالیات) میگرفتند، بعد می‌گفتند بروید زنا کنید و برای ما پول بیاورید که خدای متعال در این آیه ایشان را از این کار منع کرد‌». زدودن آثار جاهلی از افکار کسانی که تعمدی در براندازی اسلام و نابودی آن داشتند، در صورتی که قرآن کریم با پرده‌دری از برخی اسرار به کمک پیامبر گرامی نمی‌آمد، کار بسیار دشوار و لاینحلی بود اما آیات روشن‌گر الهی که نقشه‌های شیطانی برخی از منافقین و دشمنان سرسخت را آشکار میکرد باعث شد اسلام گام‌های بلندتری در نسخ افکار غیر انسانی بردارد و شهر مدینه و اطراف آن را از منافقین و یهودیان پالایش کند.

قمار‌

• عادت زشت دیگری که در دوران جاهلیت و حتی بعد از اسلام جزء سنت اعراب به شمار می‌رفت، قمار بود. قمارباز، بدون تحمل رنج، ثروت دیگران را به چنگ می‌آورد که این عمل خطراتی برای آن شخص و اجتماعش به بار می‌آورد‌. عرب‌ها معمولاً نوعی خاص از قمار را استعمال می‌کردند که آن عبارت بود از انداختن چوبه تیر که نام آن "ازلام" بود. آنها با ازلام که همان چوبه‌های تیر است، در همه کارهای خود قرعه می‌زدند و برای آنها سفر، حضر، ازدواج و... پیش نمی‌آمد‌، مگر آنکه به قداح (چوب‌های تیر‌) رجوع می‌کردند‌. مثلاً شتری را خریده و نحر می‌کردند و آن را به دو قسمت تقسیم می‌کردند و ده چوبه تیر را می‌آوردند و هر دسته با فراخور حال و دارایی خود تیری می‌گرفت. دسته اول "فذ" را می‌گرفت که دارای یک سهم از ده سهم بود که اگر برای او یک سهم بیرون می‌آمد، یک قسمت از شتر را می‌برد و اگر نام او بیرون نمی‌آمد، بهای یک قسمت شتر را می‌پرداخت. دسته دوم "توأم" بود که دو سهم از شتر را می‌برد و اگر نمی‌برد‌، دو سهم را می‌پرداخت و سایر تیر‌ها نیز چنین ترتیبی داشت. این عمل جزء افتخارات عمل به شمار می‌رفت و آن را از جوانمردی و بزرگ واری خود می‌شمردند و اشعاری نیز بدین مضمون می‌سرودند. اما آنان به مضرات این کار توجهی نداشتند و با آثار شوم آن آشنا نبودند. لکن در حال حاضر پی به نتایج أسف بار قمار برده‌اند، حکایت از آن دارد که چقدر قرآن کریم حکیمانه و مدبرانه این عمل شیطانی را در برهه‌ای از تاریخ که جهل و بی دانشی همه جا را فرا گرفته بود، مردود اعلام کرده است.

زن در دورۀ جاهلی

ازدواج در عصر جاهلی

سوم: سیاست جاهلی

جنگ‌های اعراب جاهلی

چهارم: اقتصاد جاهلی

مرگ جاهلی

مقدمه

«جاهلیت» با تعبیرهای ﴿ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ﴾، ﴿حُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾، ﴿حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾ و ﴿تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ﴾ مورد نهی و نکوهش قرآن قرار گرفته است.

معنای «جهل» و کاربرد آن در قرآن

• جاهلیت، "مصدر صناعی" و از ریشه «جهل» است. جهل دارای معنای روشنی است و نیاز چندانی به تعریف ندارد: {{عربی{الجهل نقیض العلم}}. راغب اصفهانی نیز همین معنا را معنای اصلی جهل شمرده و آن را تهی بودن نفس از دانش می‌داند. او به دو کاربرد دیگر جهل در قرآن اشاره می‌کند: ۱. پنداشتن چیزی بر خلاف آنچه که هست؛ ۲. انجام دادن کاری بر خلاف آنچه که باید انجام شود. بررسی آیات مربوط به جهل نشان می‌دهد واژه‌های «تجهلون»، «یجهلون» و «جاهلون»، بیشتر در معنای اخیر به کار رفته‌اند؛ یعنی درباره انجام دادن کاری بر خلاف آنچه که باید انجام شود. قرآن کریم در آیاتی متعدد، جهل را درباره رفتارهای غلط به کار برده است؛ مثلاً از آیه زیر به خوبی می‌توان دریافت که «تمسخر» یکی از مصادیق است: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾. در آیاتی دیگر نیز برخی از «رفتارها» قلمداد شده است؛ برای نمونه، قوم لوط را در حالی «قوم جاهل» معرفی کرده که آنها از طهارت و پاکی خاندان لوط آگاهی کامل داشتند، ولی می‌خواستند آنها را به جرم «طاهر بودن»! از شهر بیرون کنند. همچنین گمراهانی آگاه و مستبصر! را جاهل تلقی کرده است. آیه‌ای دیگر نیز قومی را جاهل معرفی کرده که معجزه روشن حضرت موسی(ع) را دیدند و به سلامت از دریا گذشتند، با این حال تصمیم به بازگشت به بت‌پرستی گرفتند. آیاتی دیگر نیز قومی را جاهل نامیده که اطرافیان حضرت هود(ع) را مورد تحقیر و اهانت قرار دادند.
• در قرآن برخی از مرادف‌های جهل نیز مانند «فقدان علم و عقل و شعور»، نه درباره بی‌سوادان بلکه درباره "رفتارهای غلط" آمده است؛ رفتارهایی مانند: نفاق، قوم‌گرایی، تمسخر نماز، دروغ‌گویی، حسد و کینه‌ورزی و لجاجت و عناد.
• مادّه جهل با این معنا در دو بخش از آیات آمده است: بخش اول آیاتی که درباره رویارویی جاهلان با رسالت انبیا و مؤمنان است و بخش دوم آیاتی که این ماده را با عنوان «جاهلیت» ذکر کرده و درباره مواضع خاصی بحث می‌کند. بنابراین مباحث مربوط به جاهلیت در قرآن به هیچ روی منحصر در آیات چهارگانه‌ای نیست که در آنها به «جاهلیت» تصریح شده است.

کاربرد واژه «جاهلیت» در قرآن

• با توجه به قرآنی بودن واژه «جاهلیت»، معنای اصطلاحی آن را باید در کاربردهای قرآن جستجو کرد. این واژه در ۴ موضع قرآن به حالت مضاف الیه و با مضاف‌هایی چون «ظنّ»، «حکم»، «حمیّه» و «تبرج»، در آیات زیر آمده است:

1. ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. منظور از ظنّ جاهلی، گمان‌های غلطی بود که پس از جنگ احد در ذهن برخی افراد شکل گرفت. این گروه پس از شکست لشکر اسلام، نسبت به حقانیت دین دچار تردید شده و گفتند: اگر ما بر حق بودیم، پس چرا شکست خوردیم؟ گمانشان این بود که خداوند باید به صورت قهری و جبری، سپاه پیامبرش را ـ که سپاه حق است ـ پیروز گرداند یا گمان می‌کردند شکستشان جبری و از سوی خدا مقدر شده است و آنان در این میان هیچ کاره بوده‌اند. چنین برداشت‌های جبرگرایانه، متأثر از آن پندار جاهلی بود که خدایان را پشتیبانان شکست‌ناپذیری می‌دانستند و به تعبیر قرآن، از خدایان امید نصرت قطعی داشتند و همین امید، آنان را به پرستش خدایان آن‌چنانی کشانیده بود.
2. ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. این آیه برای نکوهش کردن یهود است، به این دلیل که آنها با آنکه اهل کتاب بودند، از احکام هواپرستانه جاهلیت پیروی می‌کردند؛ احکامی که از کتاب آسمانی و منبع وحی سرچشمه نگرفته بود و با تأثیر از جامعه جاهلی، احکام تبعیض آمیز را بر احکام عادلانه ترجیح می‌دادند. مخاطبان این آیه تنها یهودیان مدینه نیستند، بلکه هر کس حکم غیر خدا را طلب کند، از حکم خدا خارج شده و حکم جاهلیت را برگزیده است؛ چه در عصر جاهلیت باشد و چه بعد از آن.
3. ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾. این آیه حاکی از حمیت جاهلی دشمنان رسول خداست که پس از انعقاد پیمان صلح حدیبیه بین مکه و مدینه نازل شد؛ آن هنگام که شراره‌های تعصب از دل مشرکان سر برآورد تا مسلمانان را که قبلا مردان قبیله آنها را کشته بودند، به شهر خود راه ندهند و از نوشتن نام خدا و رسولش جلوگیری کنند.
4. ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى﴾.

«جاهلیت» گسترده‌تر از «ندانستن» و فراتر از یک دوره زمانی

• از بررسی ۴ آیه‌ای که به جاهلیت در آنها تصریح شده است، می‌توان دریافت جاهلیت عرصه‌های گسترده‌ای را در بر می‌گیرد؛ مثلاً «حکم جاهلی» نشانگر نهی قرآن از جاهلیت سیاسی است و «ظن جاهلی» از جاهلیت اعتقادی حکایت می‌کند. «حمیت جاهلی» نیز به ابعاد فرهنگی آن نظر دارد و در نهایت «تبرج جاهلی» به جنبه اخلاقی جاهلیت اشاره کرده است.
• در آیه مربوط به «تبرّج» که واژه «أولی» به عنوان صفت زمانی آمده است، شاید نگرش تاریخی را بر جاهلیت تأیید کند، ولی نهی قرآن از اعمال شبیه دوره «جاهلیت اولی»، خود بهترین گواه بر آن است که این رفتارها قابل تکرار در زمان‌ها و جوامع دیگر حتی جوامع اسلامی هستند و به همین جهت، برخی مفسران در تعیین مصداق زمانی جاهلیت «ثانیه» یا جاهلیت «اخری» بحث کرده و نظرات گوناگونی داده‌اند. بنابراین همه این آیات، جاهلیت را فراتر از یک پدیده تاریخی مطرح کرده‌اند. گرچه اسلام تاریخ را به دو قسمت می‌کند، زندگی هر شخص را نیز به دو قسمت اسلامی و جاهلی تقسیم می‌کند. بنابراین جاهلیت یک صفت شخصی نیز می‌تواند باشد، نه یک دوره تاریخی و به معنای «پیش از اسلامی».
• همچنین از ۴ آیه معروفی که واژه صریح «جاهلیت» در آنها ذکر شده است؛ فهمیده می‌شود جاهلیت در مقابل علم و دانایی قرار نگرفته است؛ مثلاً در آیه ۱۵۴ سورة آل عمران، به جای آنکه از علم و دانش در برابر «ظنّ جاهلیت» سخن به میان آید، از ایمان به خداوند سخن رفته است.
• همچنین در آیه دوم (مائده / ۵۰) ملاحظه شد که «حکم جاهلی» در برابر احکام «علمی» قرار نگرفته، بلکه با «حکم الهی» رودررو شده است؛ به ویژه با توجه به اینکه نزول آیه درباره قوم یهود و کسانی است که در شناخت پیامبر هیچ مشکل علمی نداشتند.
• همین گونه در آیه سوم (فتح / ۲) آنچه در برابر «حمیت جاهلی» قرار دارد، «سکینه الهی» است، نه آرامش و وقار «علمی». در چهارمین آیه (احزاب / ۱۳۰) نیز در نقطة مقابل «تبرج جاهلی» (که یک رفتار ناشایست است)، علم مصطلح قرار نگرفته است، بلکه بحث اطاعت الهی و نماز و پوشش قرار دارد.

جاهلیت عالمانه

• جاهلیت عالمانه، واژه‌ای ابداعی نیست؛ زیرا همان گونه که روشن شد، آیات قرآن به وجود علم در بخش مهمی از جاهلیت اشاره کرده و برخی از مفسران تصریح کرده‌اند گروهی از منکران در حالی که به حقانیت و نبوت رسول خدا آگاه بودند، ولی آن را انکار می‌کردند شاید در کاربرد اصطلاح «جاهلیت عالمانه»، میان صفت و موصوف تضادی ظاهری احساس شود، ولی توجه به دو نکته زیر، عدم تعارض را اثبات می‌کند:

1. با نظر به آنچه گذشت، جاهلیت نقیض علم نیست، از این‌رو با علم قابل جمع است؛ علمی که نقیض جاهلیت نیست، بلکه نقیض جهل لغوی است. در حقیقت در این اصطلاح، معنای اصطلاحی (قرآنی) جاهلیت، با معنای لغوی علم جمع شده است.
2. صفت و موصوف در یک حیطه نیستند و با نظر به اینکه در آیات پیش‌گفته، مفهوم «جهل» درباره رفتارها و روحیه‌ها نیز آمده است، می‌توان گفت که جاهلیت در حیطه «احساس» و «گرایش»‌های آدمی قابل بررسی است. ولی «علم» در حیطه «ادراک» و «دانش» انسان قرار دارد. در واقع جهل عملی است که می‌تواند با علم (که یک امر نظری است) جمع شود. بنابراین پیرو جاهلیت عالمانه، از آن جهت که باطل بودن خود را می‌داند، «عالم» است و از آن جهت که مخالفت با حق در نهایت به زبان اوست - و او این امر مهم را نمی‌فهمد - «جاهل» محسوب می‌شود؛ همانند کسی که دستورات پزشک معالج خود را انجام ندهد و به دروغ به پزشک بگوید که انجام داده است.

جاهلیت عوامانه

• جاهلیت عوامانه، جهالت قبل از تبیین است و پس از تبیین ادامه پیدا نمی‌کند و با روشنگری صحیح از بین می‌رود؛ همانند انکار حیات بازپسین که در اثر فراموشی خلقت، برای برخی از جاهلان پیش آمده و قرآن کریم آن را با تعبیر: ﴿وَنَسِيَ خَلْقَهُ﴾ نشان می‌دهد. انکار چنین منکرانی از روی فراموش‌کاری و بی‌دقتی است و با اندکی تأمل زایل می‌شود و نگاهی به جهان هستی آن شبهه را پایان می‌بخشد.
• جهالت مردمی که به تماشای سوزاندن ابراهیم(ع) رفته بودند با جهالت نمرود متفاوت بود. نیز جهالت مردمی که برای دیدن مسابقه جادوگران و موسی(ع) گرد آمده بودند، جاهلیتی بود که پس از مشاهده حقیقت، به خدا ایمان آوردند؛ جهالت تماشاگرانی که نخست در برابر موسی(ع) صف کشیده بودند و به او ایمان نداشتند، با جهالت فرعون و ملأ او متفاوت بود. فرعون با اینکه خود را خدای برتر مردم می‌شمرد، ولی او و خواصش به حقانیت آیین موسی یقین داشتند. آنجا هم که فرعون می‌خواست برجی بسازد و برای دیدن خدای موسی(ع) به آسمان صعود کند، قصدی جز فریب مردم نداشت.
• گمراهانی که به راه غلط خود اعتقاد داشتند و به جای خدا به موجودات دیگری «مؤمن» بودند، در زمره جاهلان عوام هستند. فرشته‌پرستان و جن‌پرستان و مشرکانی از این دست نیز چون از روی عقیده عمل می‌کردند، انحرافشان محصول مشکل معرفتی بود. قرآن کریم گواهی میدهد که بسیاری از آنها واقعاً به جن‌ها ایمان داشتند: ﴿بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ﴾. حتی بخش عظیمی از بت‌پرستی نیز در فضای جاهلیت عوامانه و از روی اعتقاد و التزام به پرستش، گسترش پیدا می‌کرد؛ مخصوصاً بت‌پرستی پس از حضرت ابراهیم(ع) که نمایشی انحرافی از طواف کعبه در ادیان ابراهیمی بود. آنها بت‌ها را به نیابت از کعبه و به هنگامی که به کعبه دسترسی نداشتند، می‌پرستیدند؛ به گونه‌ای که وقتی از جوار حرم کوچ می‌کردند، سنگی از سنگ‌های حرم را با خود می‌بردند و به دور آن طواف می‌کردند. ولی به مرور زمان، بت‌ها هویتی جداگانه یافتند و در جوار کعبه نیز پرستیده شدند و نوعی رجعت به دوران بت‌پرستی اولیه (قبل از ابراهیم(ع) صورت گرفت.
• جاهل عامی آنچنان به عقاید جاهلی خود باور دارد که در راه آن، محرومیت‌ها می‌کشد و هزینه‌های گزاف می‌پردازد. قرآن کریم از کارهای جاهلانه‌ای گزارش می‌دهد که جاهلان عوام، خود را از برخی نعمت‌های الهی محروم می‌کردند و حتی فرزندان خود را در پای بت‌ها قربانی می‌کردند. این قربانی‌ها غیر از موؤوده‌هایی بود که در بنی‌تمیم معمول بود؛ زیرا «موؤوده» عبارت بود از دخترانی که زنده به گور می‌می شدند، حال آنکه طبق آیه شریفه، آنها «اولاد» خود را قربانی می‌کردند که شامل پسران نیز می‌باشد. تفاوت این سفاهت با زنده به گور کردن دختران این بود که زنده به گور کردن دختران دارای انگیزه‌های غیر عقیدتی، مانند ترس از فقر و نگرانی از ننگ اسارت در جنگ‌ها بود، ولی قربانی کردن فرزندان در پای بت‌ها، نوعی فداکاری جاهلانه بود که تنها به خاطر اعتقادات غلط جاهلی انجام می‌شد. آنها گاهی قسم می‌خوردند یا نذر می‌کردند که اگر فلان تعداد پسر داشته باشند، یکی از آنها را در پای بت قربانی کنند.
• «جاهلان آگاه» هیچ‌گاه زیر بار چنین هزینه‌های هول‌انگیزی نمی‌رفتند و آن‌چنان وابسته به اولاد خود و دارای روحیه تکاثر و تفاخر بودند که شمار افراد قبیلۀ خود را به رخ یکدیگر می‌کشیدند و حتی مردگان و قبور طایفه خود را می‌شمردند و نسبت به کثرت و پرشمار بودن آنها به یکدیگر تفاخر می‌کردند.

شاخصه‌های جاهلیت عالمانه در قرآن

• با توجه به اینکه معنای اصلی و متبادر «جهالت»، با علم و آگاهی منافات دارد، اثبات وجود «جاهلیت آگاهانه» در قرآن، دلایلی جداگانه می‌طلبد. در اینجا به دسته‌هایی از آیات قرآن اشاره می‌شود که ضمن اثبات ادعای یاد شده، هر دسته به گونه‌ای بیانگر یکی از شاخصه‌های جاهلیت عالمانه است. این آیات به انگیزه‌هایی نیز اشاره می‌کند که موجب شده است گروه‌هایی از منکران پیش از آنکه پای محتوای پیام به میان آید، با انگیزه‌های نفسانی و عوامل غیر معرفتی، در برابر پیامبران موضع منفی بگیرند.

رفتار عالمانه خلاف حق

• از نگاه قرآن، آنچه برخی از منکران انکار می‌کنند، دقیقاً همان چیزی است که به آن علم دارند. بسیاری از رویارویی‌ها و رویگردانی‌های جاهلی، بعد از «تبیین هدایت» و روشن شدن «حق» بوده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى﴾؛ ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾.

در هر یک از آیات مزبور، مصداق «هدایت» و «حق» به شأن نزول آنها بستگی دارد. برخی مفسران به مصداق ﴿مَا تَبَيَّنَ﴾ اشاره کرده‌اند که دقیقاً همان چیزی است که کافران به انکار آن می‌پردازند و برخلاف آن حقیقت، رفتار می‌کنند. اگر این آیات درباره کفار مکه باشد، منظور از ﴿مَا تَبَيَّنَ﴾، همان صدق رسول خدا و یا معجزات آن حضرت است که آن را شاهد بوده‌اند و اگر نزول آیات در شأن یهود باشد، مراد همان طریق اسلام است که در تورات خوانده و آن را از معجزات بینه و آیات ظاهره دانسته بودند. آیاتی دیگر نیز به طور صریح، عالم بودن مخالفان (اهل کتاب) را گوشزد می‌کند: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾.

انکارعالمانه واقعیت

• قرآن کریم در مواضعی از ‌روش منکرانی سخن می‌گوید که دقیقاً همان چیزی را که به آن معرفت دارند، انکار می‌کنند: ﴿أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءَهُمْ مَا لَمْ يَأْتِ آبَاءَهُمُ الْأَوَّلِينَ أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾.
• قرآن بیشتر منکرانِ «پس از معرفت» را «کافر» می‌داند: ﴿يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ زیرا آنها شناخت تفصیلی و دقیقی از پیامبر خدا داشتند: ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ﴾. ضمیر در «یَعْرِفُونَهُ» به رسول خدا(ص) برمی‌گردد، نه «الْکِتَابَ» که دیدگاه دقیقی نیست؛ زیرا معرفت آنها، به معرفت فرزندان تشبیه شده است و این تشبیه در انسان‌ها درست است، نه اینکه کتاب را تشبیه به انسان کنند.
• این شاخصه در آیاتی که حاوی مشتقات مادّه «جحد» هستند، روشن‌تر نمود پیدا می‌کند. مفهوم «جحد» ـ که همان «انکار عالمانه» حق است ـ، در این آیات، از کسانی سخن می‌گوید که در عین تسلیم عقلی و نظری، به خاطر ملاحظه منافع احساسی خود و به علت خاضع نشدن قلب، دانسته‌های خود را انکار می‌کنند و این همان جحود است. این واژه درباره منکرانی است که آیات الهی را از آن جهت که آیات الهی هستند انکار می‌کنند.
• قرآن مخالفت‌های «جاحدانه» (عالمانه) را محصول روحیه‌های «ظالمانه» معرفی می‌کند: ﴿وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ﴾. همچنین برخی آیات اساساً «ظلم» را عامل انحصاری انکارهای عالمانه معرفی می‌کند: ﴿وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ﴾ یا ﴿وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا﴾ و انکارشان نه از روی شبهه و تردید که بلکه از روی روحیه ستمگری و برتری‌طلبی است. «حالیه» بودن «واو» در آیه، حاکی از آن است که «جحد» و «استیقان» در یک حال بوده و «انکار» و «آگاهی» توأم با هم هستند.

رفتار عالمانه بدون منطق (هوای نفس)

• انسان خود به نیکی می‌داند که گاهی خواهش‌ها و گرایش‌های خود را بر دانش‌ها و بینش‌هایش ترجیح می‌دهد: ﴿بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَلَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ﴾. او بی‌آنکه نظر خود را اعلام کند، «اعمال» نظر می‌کند و دلایل اعلامی آن با دلایل اعمالی‌اش متفاوت است و این خصیصه فقط اختصاص به منافقان ندارد بلکه همه هواپرستان توجیه‌گر را در بر می‌گیرد.
• قرآن کریم رفتار هواپرستانه قوم لوط را نشان‌گر «جهالت عالمانه» می‌شمارد: ﴿أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ﴾؛ زیرا آنان بر حسن طهارت آگاهی و اذعان داشتند: ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ﴾. روشن است که وصف «نادانی» آنان، با آگاهی همراه است. آنها به پاکی خانواده حضرت لوط اذعان دارند.
• قرآن همچنین قوم عاد را جاهل می‌خواند. از سوی دیگر به مستبصر بودن آنها اشاره دارد و در جای دیگر می‌گوید: ﴿أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾.
• قرآن پاره‌ای از انکارها را نیز برخاسته از انگیزه‌هایی چون اراده فجور، قصد ستم‌پیشگی، برتری‌جویی، بغی و... معرفی کرده و نقش عملی آنها را این‌گونه گوشزد می‌کند که انسان چون می‌خواهد آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت در تمام عمر گناه کند، از این‌رو می‌پرسد که قیامت کی خواهد بود؟. گاهی هم غوطه‌ور شدن در گناه را موجب تاریکی دل و تکذیب و استهزای آیات الهی معرفی کرده است.

از این‌رو به خوبی می‌توان دریافت که این گونه رفتارها از «ندانستن» سرچشمه نمی‌می‌گیرد، بلکه دانش و منطق منکران نیز تحت تأثیر هواهای نفسانی آنان قرار می‌گیرد.

حقیقت‌پوشی عالمانه

معمولاً واژه «کتمان» و پنهان‌کاری و سرپوش‌گذاری، درباره یک «حقیقت» به کار می‌رود. مشتقات این مادّه که بیش از ۲۰ بار در قرآن آمده است، ۳ بار در مورد «حقّ» و ۳ بار هم درباره شهادت استعمال شده است. در سایر موارد هم به صورت کلی درباره موضوعاتی است که از مصادیق حقیقت است. عمل«کتمان» بیشتر به صورت آگاهانه انجام می‌شود. با این حال قرآن کریم قیدهایی چون حقیقت ﴿وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و ﴿وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ را نیز در خطاب به پنهان‌کنندگان حقیقت آورده است: ﴿وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ و همین امر بر جحد و انکار آگاهانه آنها تأکید می‌کند. همچنین اصطلاح قرآنیِ «تلبیس حق به باطل»، مصداق روشنی از «حقیقت‌پوشی عالمانه» از سوی علماست. اگرچه نزول این دسته از آیات، در شأن علمای یهود و نصاراست، همه کسانی را که به نوعی ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ﴾ را کتمان می‌کنند، در بر می‌گیرد. این نکته حاکی است کسانی که در جایگاه «علم» و «گفتار» هستند، می‌توانند سخنحق را با سخن باطل بپوشانند وگرنه هیچ‌گاه کسی در حال بی‌خبری، قادر به کتمان و تلبیس نخواهد بود: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ﴾، ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾. قرآن در ۸ مورد اعلام کرده است که خدا بر حقیقت‌پوشی آنان آگاهی دارد؛ از جمله: ﴿أَوَلَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ﴾. تحریف‌کنندگان آیات الهی نیز در زمره جاهلان آگاه‌اند و اساساً «تحریف» بدون آگاهی معنا نمی‌یابد. تحریفگر، سخن را از موضع و منظور اصلی و راستینش برمی‌گرداند. «مقتسمین» نیز از کسانی هستند که به گونه‌ای دیگر، بخشی از آیات قرآن را با برخوردی دوگانه و تبعیض‌آمیز، «آگاهانه» از صحنه حذف می‌کنند: ﴿كَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ الَّذِينَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ﴾. مقتسمان همان یهود و نصاری هستند که قرآن برای آنان هم آمده است، ولی آنها قرآن را تقسیم به اجزا می‌کنند و به جزئی از آن ایمان می‌آورند و به جزئی دیگر ایمان نمی‌آورند.

برتری‌طلبی عالمانه بدون پشتوانه

• یکی دیگر از شاخصه‌های جاهلیت عالمانه، برتری‌طلبی (استعلاء) است. این خصیصه با تعابیری چون بزرگی‌طلبی (استکبار) نیز همراه است. واژه «استکبار» در قرآن به جز ۴ مورد ـ که درباره ابلیس است ـ در سایر موارد به برتری‌طلبی انسان مربوط می‌شود که مفاهیمی چون اصرار، ادبار، اباء، استنکاف، استعلاء و عتو را به همراه دارد.
• «استکبار به غیر حق» از نظر قرآن، اولین انحراف آگاهانه از مسیر حق محسوب می‌شود. استنکاف از عبادت و مسئولیت بر دو گونه است: ۱. اشفاقی که عدم پذیرش فرمان از روی ترس و ناتوانی است؛ ۲. استکباری که امتناع از روی گردن‌کشی و خودبزرگ‌بینی است. سرپیچی مستکبرانه در برابر دعوت الهی، پیش از استدلال است و موجود مستکبر به دلیل خودبزرگ‌بینی و «حقارت‌خواهی» برای دیگران، به خود اجازه شنیدن دلیل نمی‌دهد؛ زیرا عدم خضوع از شاخصه‌ها و معانی انکارهای عالمانه است. عنصر اساسی انکارهای عالمانه، «عدم خضوع» و سرکشی است که از بارزترین معیارهای جاهلی است. ابلیس هم که خود در اثر چنین روحیه‌ای در برابر فرمان خدا مقاومت کرد. برای توجیه سرپیچی خود به استدلال مبادرت کرد، ولی به گواهی قرآن،‌ دلیل ابلیس یک دلیل پسینی و در حقیقت «دلیل‌تراشی» و توجیه بود؛ زیرا کفر ابلیس یک کفر پنهان بود و پیش از آنکه این صحنه برای او پیش بیاید، او کافر بوده است و قرآن نمی‌گوید که او استکبار کرد و سپس کافر شد، بلکه می‌گوید که او از کافران بود و از سجده‌کنندگان نبود.
• برتری‌طلبی،‌ عالمانه بودن جهالت قوم نوح را نیز تأیید می‌کند: ﴿وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ﴾، به همین جهت،‌ نصیحت و آگاهی‌بخشی در آنها بی‌تأثیر بود: ﴿وَلَا يَنْفَعُكُمْ نُصْحِي إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ﴾. آنها در اثر همین روحیه نه تنها برتری پیامبر خدا (نوح) ‌را برنمی‌تافتند، بلکه پیروان او را به شدت تحقیر می‌نمودند: ﴿وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ﴾.
• قران به خاطر ویژه‌خواهی و برتری‌طلبی قومی بنی‌اسرائیل، آنها را نیز متصف به جاهلیت عالمانه کرده است؛ ‌آنجا که حقانیت موسی را با معجزات روشن به چشم خود دیدند، ولی پس از شکافته شدن نیل و نجات یافتنشان از تعقیب فرعونیان نه تنها ایمان نیاوردند، ‌بلکه از موسی خواستند که برای قومشان نیز بت‌‌های مخصوصی قرار دهد: ﴿قَالُوا يَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ﴾. قرآم کریم برتری‌طلبی قوم هود را نیز شاخصه می‌داند: ﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُمْ مَا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ﴾.

اظهار عالمانه ایمان، بدون اعتقاد

• «جاهلیت آگاهانه» گسترده‌تر از جاهلیت منافقانه است و «کفار» را نیز دربرمی‌گیرد. کفار انگیزه‌های خود را پنهان می‌کنند، ولی منافقان علاوه بر انگیزه، اندیشه‌های خود را نیز پنهان می‌کنند. آیاتی که بیانگر این شاخصه‌اند، از بزرگ‌ترین گروه آیات قرآن‌اند و منافقان از بارزترین جاهلان آگاه‌اند. به آنچه می‌گویند ایمان ندارند و از آنچه باور دارند، سخنی نمی‌گویند.آنها ‌به گواهی خداوند دروغ‌گو هستند و سخنان درست را هم «به دروغ» بر زبان جاری می‌کنند: ﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾. آنها خود را فهیم و مؤمنان را سفیه می‌دانند و قرآن کریم اینان را سفیهان واقعی قلمداد می‌کند: ﴿أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ﴾. آنها به گمان خود بر خدا و رسولش نیرنگ می‌زنند، ولی خود را نیرنگ می‌زنند: ﴿إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ﴾.
• البته عالمانه بودن جهالت منافقان در حقیقت نوعی «خود عالم‌پنداری» است وگرنه همین که خدا جلوی نیرنگ آنان را نگرفته، خود خدعه‌ای است از خدای تعالی و خدعه منافقان عیناً همان خدعه خدای تعالی به ایشان است».
• ملاحظه شد که منافقان که به گمان خود زرنگی می‌کنند و اهل ایمان را فریب می‌دهند، نسبت به ارزشیابی نهایی کردار خودشان جهل دارند و نمی‌دانند که این عمل در نهایت به زبان خودشان است. قرآن کریم همین «جهل» را با جمله ﴿وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ بیان کرده است.

مقاومت آگاهانه در برابر هدایت الهی

• انتظار طبیعی از یک جاهل ناآگاه این است که در آرزوی کشف حقیقت باشد و پس از اثبات حق به آن گردن نهد. ولی قرآن از جاهلانی حکایت دارد که نه تنها آرزوی روشن شدن حق را ندارند، بلکه آرزو می‌کنند که در صورت روشن شدن حق، ای کاش نباشند و چنین حقی را نبینند. آنها چشم دیدن حق را ندارند: ﴿وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾.
• چنین گمراهانی مشکل معرفتی ندارند، بلکه تصمیم گرفته‌اند ایمان نیاورند. خداوند در دو آیه از قرآن، «انذار» پیامبر را برای آنان بی‌تأثیر خوانده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾، وَ﴿سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾.
• این گونه آیات، نشانه مقاومت عمدی و آگاهانه در برابر هدایت دلسوزانه پیامبران الهی است و عوامل احساسی و تعصب، مانع حق‌پذیری آنان می‌شود. قرآن کریم آنان را بدان جهت مورد نکوهش قرار می‌دهد که خود می‌دانند «حقیقت» را دگرگون جلوه می‌دهند؛ حقیقتی که قبلاً آن را تعقل کرده‌اند. قرآن نسبت به ایمان آوردن آنها امیدی ندارد: ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. این آیه ناظر به سخنان گروهی از یهودیان است که گروه دیگری از خودشان را توبیخ می‌کردند که چرا از گزارش دادن بشارت‌آمیز تورات جلوگیری می‌کنند و از اعلام اوصاف پیامبر اسلام که در تورات آمده، ممانعت می‌کنند.
• بازشناسی خصیصه‌های یاد شده، ما را به شناخت اصحاب جاهلیت عالمانه و دشواری هدایت آنان رهنمون می‌شود؛ زیرا امید هدایت و توبه درباره کسانی معقول است که جهل آنان ناآگاهانه باشد: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ﴾ و از نوع شبهه در مفهوم و اشتباه در مصداق باشد. حال آنکه صاحبان این خصلت‌ها، کمترین شبهه و تردید علمی درباره حقانیت اسلام نداشته‌اند.

نتیجه‌گیری

1. جاهلیت در دو بخش از آیات قرآن مطرح شده است. بخش اول ۴ آیه‌ای است که در آنها به واژه جاهلیت تصریح شده است که بخشی بسیار محدود است. بخش دوم دامنه وسیعی دارد و دربرگیرنده همه آیاتی است که به نوعی از رویارویی با اسلام حکایت می‌کنند.
2. گرچه ریشه جاهلیت «جهل» است، ولی دسته‌های مختلفی از آیات قرآن بر وجود علم در جاهلیت تأکید دارند. از این‌رو اصحاب جاهلیت، در یک ردیف و درجه نیستند؛ از نادان‌های بی‌خبر (عوام) که مشکل معرفتی دارند گرفته تا کسانی که به غلط بودن مسیر خود آگاهی دارند، ولی با انگیزه‌های نفسانی و غیر معرفتی در برابر پیام‌های الهی می‌ایستند. بررسی آیات یادشده نشان داد که در قرآن دو نوع جاهلیت مطرح شده است. جاهلیت عوامانه و عالمانه.
3. جاهلیت عالمانه در قرآن، محدود به حوزه مشرکان و بت‌پرستان نیست، بلکه شامل جامعه اهل کتاب و حتی جامعه مسلمانان نیز می‌شود. در میان اهل کتاب (احبار و رهبان) و در جوامع اسلامی، گروه‌هایی نظیر «منافقان» و انواع «هواپرستان» از مصادیق جاهلیت عالمانه‌اند.
4. آیات مربوط به جاهلیت عالمانه در قرآن کریم، سهم و وزن بیشتری نسبت به جاهلیت عوامانه دارند و برای جامعه زیان‌بارتر و خطرناک‌ترند. به همین جهت شایسته است که به ابعاد مختلف این بخش توجه و همت بیشتری مبذول شود.
5. با تلاش علمی و آموزشی تنها می‌توان با جاهلیت عوامانه مقابله کرد. ولی جاهلیت عالمانه، بیماری پیچیده، صعب‌العلاج و «خود خواسته» است که با داروی «دانش‌افزایی» درمان نمی‌شود و راه رهایی از آن، تهذیب نفس و تکامل روحی است. برخورد متفاوت قرآن با این دو بیماری متفاوت، چشم‌اندازی از یک شیوه‌شناسی تربیتی را ترسیم می‌کند.

معناشناسی قرآنی جهل

• واژه «جهل» به همراه مشتقات آن مانند جاهل، جاهلین، جاهلون، جهاله، تجهلون، یجهلون و جاهلیه ۲۴ بار در قرآن کریم به کار رفته است که چهار مورد آن به کلمه «جاهلیت» اختصاص دارد. ما ابتدا به مفهوم عمومی جهل در قرآن میپردازیم، سپس به طور خاص مفهوم قرآنی جاهلیت را مورد بحث قرار خواهیم داد.

مفهوم جهل در قرآن

• محدوده معنایی واژه جهل در قرآن کریم از «ناآگاهی» غیرمذموم تا «ناآگاهی» (مذموم و افکار و اعمال خلاف عقل، به شرح و تفکیکی که در پی میآید، گسترش مییابد:

جهل به معنای نا آگاهی غیرمذموم

• جهل در یک مورد خلاف معنای علم، آن هم به معنای غیرمذموم، به کار رفته است. خدای متعال در آیه ۲۷۳ بقره به مسلمانان دستور میدهد به فقرایی که در راه خدا کسب‌و‌کار و معاش خود را از دست داده‌اند مدد رسانند و در وصف این فقیران میفرماید: ﴿يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ﴾، جاهل در این آیه صرفا به معنای کسی است که اطلاع از موضوعی ندارد، بی‌آنکه ذمی متوجه او باشد. متضاد این نوع جهل، یعنی علمی که شایسته مدحی نیست و فضیلت به شمار نمی‌رود، در خود قرآن کریم به کار رفته است. به عنوان نمونه خداوند در آیه ۶۰ سوره بقره فرموده است: ﴿وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ﴾. علم در این آیه به معنای مطلق دانستن و شناخت است. 

جهل به معنای افکار و اعمال خلاف علم و عقل

• واژه جهل در این معنا بیشترین کاربرد را در قرآن کریم دارد. برای درک بهتر این مطلب ناگزیر باید در معنای عقل و علم تأمل بیشتری روا داشت.
• همان‌طور که گفتیم عقل در لغت از حبس و امساک گرفته شده و در اصطلاح قوه‌ای است که انسان به وسیله آن از حیوانات ممتاز می‌شود، در مقام نظر و واقعیت (هست‌ها و نیست‌ها) میتواند کلیت واقعیات اشیا و امور را درک کند و در مقام تشخیص ملاکات عمل(بایدها و نبایدها) خوبی‌ها و بدی‌ها را تشخیص دهد و انسان را به سوی انجام خوبی‌ها و وانهادن بدی‌ها برانگیزاند. بر این اساس عقل به دو بُعد نظری و عملی تقسیم می‌شود. عقل نظری به تبیین واقعیت اشیا میپردازد و عقل عملی انگیزه انجام اعمال صواب و ترک منکرات را در انسان ایجاد می‌کند. معنای اول عقل گرچه عین علم نیست، ولی بسیار به آن نزدیک است و در حقیقت علم ماده و محتوای تعقل است. این مطلب را، با تعمق در آیۀ ﴿وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾ نیز می‌توان دریافت.
• بنابراین میتوان «جهل» را هم در مقابل «علم» قرار داد و هم در مقابل «عقل»؛ از این رو امام صادق(ع) در حدیث مشهور جنود عقل و جهل، ابتدا جهل را در مقابل عقل قرار داده و سپس در مقام برشمردن جنود آن دو، علم را از جنود عقل و جهل متضاد با علم را از جنود جهل متضاد با عقل قرار داده است. بر این اساس، علم ماده عقل نظری است و در مقابل آن، جهل نظری قرار میگیرد. جهل به این معنا در برخی آیات قرآن کریم به کار رفته است. خدای سبحان می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ﴾. در این آیه کریمه سخن این است که اگر ما معجزاتی از قبیل نزول ملائکه و سخن گفتن با مردگان و محشور ساختن آنان را نشان دهیم، اثر ندارند و بدون اینکه خدا بخواهد برای مشرکان ایمان به وجود نمی‌آید. مشرکان از فهم این مطلب که تمام علل به خدای متعال ختم میشوند و در طول اراده او قرار میگیرند عاجزند و از علم و تعقل نسبت به این موضوع خود را محروم کرده‌اند. از لحن کلام حضرت حق و دقت در این مطلب که جهل را در قالب فعل مضارع «یجهلون» استعمال فرموده، بر میآید که مشرکان در این آیه مورد سرزنش قرار گرفته‌اند و جهل آنان جهلی مذموم است؛ گویا میفرماید چرا عقل خود را به کار نمی‌گیرید و مدام جهل میورزید و از درک این مطلب عاجز میمانید. عقل به معنای نظری و صرف فهم مطلبی در برخی آیات قرآن کریم نیز به کار رفته است. قرآن کریم میفرماید: ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾. خداوند به مسلمانان خطاب می‌کند آیا طمع دارید کسانی که کلام خدا (تورات) را میشنوند و بعد از تعقل و فهم آن، به تحریف آن دست مییازند و به این کار زشتشان علم و آگاهی نیز دارند، به آیین شما بگروند؟! علم به کار رفته در این آیه به معنای دانستن و شناخت موضوعی است.
• عقل به معنای دوم (عقل عملی) همان است که راوی میگوید از امام صادق(ع) پرسیدم عقل چیست؟ ایشان فرمودند: «عقل چیزی است که به واسطه آن خدای رحمان عبادت می‌‌شود و بهشت به دست می‌‌آید». عقل به این معنا فراوان در قرآن به کار رفته است است و بیشترین کاربرد واژه جهل در مقابل این معنا از عقل قرار میگیرد. واژه «جهاله» چهار بار در چهار آیه قرآن کریم در معنای یاد شده به کار رفته است. سه مورد از آن مربوط به توبۀ کسانی است که از روی جهل مرتکب گناه شده‌اند؛ به عنوان نمونه میفرماید: ﴿إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾. جهل در این موارد به معنای غلبه شهوت، غضب و... بر عقل است که از قوای جهل به شمار میروند. در این حالت گرچه گناهکار علم به خطاکار بودن خود دارد، ولی به دلیل مغلوب شدن عقلش، علم او نیز بی‌اثر و مساوی با جهل شده است. لفظ «جهاله» در کاربرد دیگر خود در ضمن آیه «نبأ» و موضوع خبر فاسق استعمال شده و معنای بالا در آن وجود دارد.
• معنای مذکور در آیه ۶۷ سوره بقره نیز دیده می‌شود: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾. در این آیه کریمه خدای سبحان از زبان حضرت موسی بنی اسرائیل را به ذبح گاوی دستور میدهد و حضرت موسی در مقابل سخن جاهلانه آنان از اینکه در زمره جاهلان قرار گیرد به خدا پناه میبرد. آنان میگویند آیا ما را به تمسخر گرفته‌ای و وی در پاسخ، تمسخر را نشانه جهل و خود را از آن مبرا میداند. آری تمسخر نیز چیزی جز مغلوب شدن عقل در برابر نفس و جهل نیست. به این مطلب که تمسخر از جلوات بی‌عقلی است، در آیه ۵۸ سوره مائده اشاره شده است: ﴿وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾.
• در آیه ۱۳۸ سوره اعراف نیز بنی اسرائیل از موسی(ع) میخواهند که بتی به سان گوساله‌پرستان برای آنان فراهم کند، آن حضرت در پاسخ میفرماید: ﴿إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ﴾. شرک و کفر چنان در رأس قله جهل مینشیند که ساحت عقل آدمی را چه در مرتبت نظر و چه در مرحله عمل یکسره مملو از جهالت می‌کند، از این رو در قرآن کریم در وصف آنان آمده است: ﴿أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ و ﴿صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾.
• معنای بالا را در آیات دیگری مانند آیه ۲۳ سوره احقاف و آیه ۵۵ سوره نمل دیده می‌شود. البته باید توجه داشت از منظر قرآن کریم و روایات شریف، فقدان عقل عملی در کسی، هر چند از علم فراوان و عقل نظری برخوردار باشد، برابر با جهل است. خدای متعال در مورد حضرت یوسف میفرماید: ﴿وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا﴾. همین انسان صاحب علم هنگامی که با اغوا و وسوسه زنان مصر مواجه می‌شود به پروردگار خویش میگوید: ﴿قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾؛ یعنی اگر شر اینان را از من نگردانی و عقل من مقهور خواسته‌های آنان شود علمم تبدیل به جهل خواهد شد. بیان لطیف امیر المؤمنین(ع) به همین مطلب اشارت دارد: «چه بسیار است دانشمندی که جهلش او را کشته، در حالی که علمش با او است، اما به حالش سودی نمی‌دهد». به همین دلیل خدای سبحان بندگان عالمش را با صفت خشیت میستاید: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾. اینان هستند که در مقابل خدای متعال خشیت حقیقی به معنای خضوع در ظاهر و باطن و احساس مسئولیت و وظیفه کامل کامل دارند دارند و بدان عمل میکنند.

مفهوم جاهلیت در قرآن

بررسی مفهوم کلی آیات

• با آنچه تا به حال گفتیم معنای جاهلیت بسیار روشن شد و میتوان گفت تمام افکار و اعمالی که از نادانی (به معنای نا آگاهی و استفاده نکردن از بعد نظری عقل)، خشونت، غضب، شهوت و... نشأت بگیرند و خلاف عقل و علم باشند، «جاهلیت» نامیده میشوند. این مطلب در چهار آیه‌ای که واژه «جاهلیت» در آنها به کار رفته دیده می‌شود. اینک به توضیح مختصری در مورد هریک میپردازیم:

1. آیه اول: ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾. شأن نزول این آیه مربوط به جنگ احد است. در شب بعد از این جنگ که منجر به شکست مسلمانان شد و احتمال بازگشت مجدد مشرکان میرفت، مسلمانان در وضعیت بدی به سر میبردند، ولی بر مؤمنان راستین از جانب خدا خواب سبکی نازل شد که باعث آرامش آنان شد، در حالی که افراد بیماردل و ضعیف‌الایمان ترس جان خود را داشتند و به خدا گمان‌های بد میبردند. خدای متعال خصوصیات، یعنی افکار، گفتار و کردار نادرست آنان را در این آیه کریمه با وصف «جاهلیت» معرفی کرده است. مهم‌ترین خصوصیت که منشأ خصوصیات دیگر است، گمان بد به خداوند است. این گمان بد به دنبال خود یأس از پیروزی، ترس از کشته شدن و نفاق ورزیدن به رسول خدا را دارد. گمان بد آنان به خدا این بود که مانند دوران جاهلیت فکر میکردند خدا پیامبر و مؤمنین را یاری نخواهد کرد. خدای متعال این گمان آنها را تخطئه می‌کند و آن را از علائمجهل و خلاف عقلانیت میداند، زیرا عقل حسن ظن به خدا و ایمان به یاری او را تجویز می‌کند.
2. آیه دوم: ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. در این آیه روی سخن با اهل کتاب است و حکم جاهلیت در مقابل حکم خدا قرار گرفته است. منظور از حکم جاهلیت در آیه پیشین ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ﴾ است و میان آنان بر اساس ﴿مَا أَنْزَلَ اللَّهُ﴾ حکم کن و از هوی و هوس‌های آنان پیروی مکن. حکم جاهلیت حکمی است که مبنای آن هواهای نفسانی است و هوای نفس چنانکه امام صادق(ع) نیز فرموده است، یکی از جنود جهل به شمار می‌رود. مفهوم آیه بالا در روایتی از حضرت علی(ع) نیز وارد شده است: «الْحُکْمُ حُکْمَانِ: حُکْمُ اللَّهِ، وَ حُکْمُ الْجَاهِلِیَّةِ؛ فَمَنْ أَخْطَأَ حُکْمَ اللَّهِ، حَکَمَ بِحُکْمِ الْجَاهِلِیَّةِ».
3. آیه سوم: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. در این آیه کریمه روی سخن با همسران پیامبر است و خدای متعال آنان را از اینکه مانند دوران جاهلیت اولی در جامعه ظاهر شوند نهی می‌کند. در اینجا نیز جاهلیت به یکی از مظاهر و اعمال خلاف عقل، یعنی حضور بی‌پروا و سبک‌سرانه و عدم رعایت صحیح حجاب و عفاف در اجتماع اطلاق شده است. قید «اولی» را در بخش «محدوده زمانی عصر جاهلیت» توضیح خواهیم داد.
4. آیه چهارم: ﴿إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾. در این آیه به تعصب کور کافران در جریان صلح حدیبیه اشاره شده که به دلیل عداوت با پیامبر مانع از ورود او و مسلمانان به مکه شدند. آنچه باعث این رفتار آنان شد، حمیت و تعصب جاهلیت بود؛ همان حمیت و تعصبی که باعث میشد آنان در هنگامه بروز اختلافات و جنگ‌ها عقل و عدالت را زیر پا نهند. امام صادق(ع) در حدیث جنود عقل و جهل، «حمیت» را از جنود جهل و در مقابل «انصاف» قرار داده است. بنابراین حمیت در اینجا تعصب همراه با بی‌عدالتی و بی‌انصافی است و این خود از مصادیق بارز جهل و امور مخالف عقل به شمار می‌رود.

محدوده زمانی و تاریخی عصر جاهلیت

• در شناخت مفهوم جاهلیت این سؤال مهم مطرح می‌شود که جاهلیت به کدام دوره اطلاق می‌شود؟ به عبارت دقیق‌تر، آیا جاهلیت محدود به زمانه خاصی است یا فرهنگ خاصی است که میتواند در زمان‌های بعدی نیز در جامعه گسترش یابد؟ اینک بر اساس آیات قرآن کریم به پاسخ این سؤال میپردازیم:

1. کاربرد واژه جاهلیت در قرآن با قید اولی (احزاب: ۳۳)، صرف‌نظر از اینکه در مقابل جاهلیت ثانیه یا قدیمه یا هر عنوان دیگری که باشد، نشان‌دهنده این است که اشاره قرآن خالی از اشاره زمانی نیست و این قید، خود دلالت بر زمان خاصی دارد. منظور از این زمان خاص، چنانکه برخی دچار تکلف شده و گفته‌اند، دوران بین آدم و عیسی یا ادریس و نوح و... نیست، بلکه همان‌طور که علامه طباطبایی نیز اشاره کرده، مقصود همان جاهلیت پیش از اسلام است که عرب به آن مبتلا بوده است؛ زیرا این کاربرد معهود عرب عصر نزول بوده و برای او کاملاً شناخته شده بوده است. به عبارت دیگر، قرآن کریم از دوره‌ای سخن میگوید که برای عرب آن روز که مخاطب اولیه قرآن بوده است، کاملاً آشنا بوده است؛ ضمن اینکه هیچ دلیل متقنی در تأیید اقوال دیگر نیست.
2. جاهلیت در قرآن، مختص به زمان و دوره بالا نیست، بلکه نوعی فرهنگی به شمار می‌رود و میتواند در زمان‌های دیگر نیز وجود داشته باشد. نخستین دلیل برای این مدعا این است که در قرآن کریم، جاهلیت با قید اولی به کار رفته است و این قید چه به معنای اول و در مقابل «ثانی» و چه به معنای قدیم و در مقابل «حدیث یا جدید» باشد، نشان میدهد که جاهلیت میتواند بعد از ظهور اسلام و در دوره‌های دیگر نیز به دلیل کنار نهادن عقل و علم حادث شود. دلیل دوم این است که خداوند در آیه ۱۵۴ سوره آل عمران، برخی مسلمانان را چنین توصیف فرموده است: ﴿يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ﴾. در میان مسلمانان کسانی هستند که گرفتار ظن و فرهنگ جاهلیت هستند؛ چنانکه این مفهوم در روایات فراوانی وارد شده است. پیامبر خطاب به یکی از اصحاب فرمود: «در تو جاهلیتی وجود دارد» و در روایت دیگری فرمود: «من مات لا یعرف إمامه مات میتة جاهلیه»، «مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً». علامه طباطبایی در ذیل آیه بالا، مراد از «ظن الجاهلیه» را گمان کسانی میداند که تصور میکردند چون به اسلام گرویده‌اند، حتما باید جنگ پیروز شوند و بر خدا واجب است بر اساس وعده‌اش، بدون هیچ قید و شرطی، دین خود و پیروانش را یاری کند. این گمان، ناحق و جاهلی بود، زیرا اعراب جاهلی معتقد به ارباب انواع (رب‌النوع‌های مختلف) بودند و بر همین اساس معتقد بودند که پیامبر(ص) نیز نوعی رب‌النوع است که مسئله غلبه و غنیمت به او واگذار شده است، بنابراین وی هرگز مغلوب یا مقتول نخواهد شد.

منابع

1. اسماعیلی، مهران، مقاله «جاهلیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹
2. عبداللهی و کرمی نیا، مقاله «برخورد قرآن و سنت با جاهلیت عصر نزول»، مجله قرآنی کوثر ، نیمه دوم تابستان و نیمه اول پاییز ۱۳۹۶.
3. گودرزی، علی، مقاله «جاهلیت در قرآن و تاریخ»، میقات حج، پاییز ۱۳۸۸ - شماره ۶۹.
4. مرتضوی، سید محمد، صفوی، سید زین العابدین، نقی‌زاده، حسن، مقاله «جاهلیت عالمانه و شاخصه‌های آن در قرآن کریم»، آموزه‌های قرآنی، پاییز و زمستان ۱۳٩٦ - شماره ٢٦.
5. محمودآبادی، سید اصغر، قزوینی، محمد، مقاله «مفهوم‌شناسی تطبیقی «جاهلیت» در قرآن و متون تاریخی و ادبی»، دوفصلنامه علمی پژوهشی تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهرا، پاییز و زمستان ۱۳٩1 - شماره ٨، پیاپی ۹۰.

جستارهای وابسته

پانویس