امام علی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام علی در قرآن - امام علی در حدیث - امام علی در نهج البلاغه - امام علی در تاریخ اسلامی - امام علی در معارف و سیره نبوی - امام علی در معارف و سیره علوی - امام علی در معارف و سیره حسینی - امام علی در معارف و سیره رضوی - امام علی در معارف و سیره معصومان - امام علی در معارف مهدویت - امام علی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

امام علی بن ابی طالب (ع) فرزند حضرت ابوطالب و فاطمه بنت اسد، روز جمعه سیزدهم ماه رجب، بیست و سه سال قبل از هجرت در مکه و درون کعبه به دنیا آمد. ابوالحسن، ابوالحسنین، ابوالریحانتین از کنیه‌ها و امیرالمؤمنین، المرتضی و یعسوب الدین از القاب حضرت است. ایشان در دامان پیامبر خاتم (ص) بزرگ شده و همواره پشتیبان آن حضرت بودند. بعد از بعثت اولین مردی بود که اسلام آورد و از اولین مهاجرین به مدینه محسوب می‌شود. در تمام غزوات دوران پیامبر اکرم (ص) غیر از جنگ تبوک حضور داشت. پیامبر اکرم (ص) در مواقع مختلفی از جمله غدیر خم ایشان را به‌عنوان جانشین معرفی کردند. بعد از رحلت پیامبر براساس توطئه قبلی ایشان را از خلافت کنار گذاشتند و بعد از خلافت ظاهری نیز متحمل سه جنگ داخلی جمل، صفین و نهروان شد. حضرت دارای اوصاف امامت مانند علم لدنی و عصمت بود. سیره امام علی (ع) در امور امور عبادی، عرفانی، علمی، تبلیغی، نظامی، اجتماعی، تربیتی، خانوادگی؛ سیاسی، اقتصادی قابل بررسی است. ایشان در سحرگاه نوزدهم ماه مبارک رمضان سال چهل هجری در محراب مسجد کوفه با ضربت شمشیر ابن ملجم مرادی مجروح و دو روز بعد در شب بیست و یکم ماه رمضان به شهادت رسید.

شجرۀ طیبه

نام مبارک امیرالمؤمنین (ع) علی، پدرش ابوطالب، مادرش فاطمه بنت اسد و جد ارجمندش عبدالمطلب بن هاشم و پسر عمو و داماد پیامبر اسلام (ص) است. علی به معنای بلند، والا و بلند مرتبه است. علی و اعلی از نام‌های خداوند هستند که در قرآن هم فراوان به کار رفته است. این نام نزد شیعه از محبوب‌ترین نام‌هاست.

درباره نسب شریف امیرالمؤمنین (ع) گفته‌اند: هُوَ أَوَّلُ‏ هَاشِمِیٍّ‏ وَلَدَهُ‏ هَاشِمٌ‏ مَرَّتَیْنِ: او اولین هاشمی‌ای است که نسبش از دو طرف به هاشم می‌رسد»‏ پدر بزرگوارش ابوطالب ابن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف، سید البطحاء از بنی هاشم، اشرف فامیل‌های قریش و کفیل در دوران کودکی و حامی رسول خدا (ص) در روزهای سخت و بی‌یاوری آغاز بعثت است. در روزی که عبدالمطلب جد پیامبر درگذشت، آن حضرت (ص) هشت سال تمام داشت از آن روز تا چهل و دو سال بعد، ابوطالب حراست و حفاظت و حمایت پیامبر را برعهده گرفت و با عشق و علاقۀ بی‌نظیری در راه هدف مقدس پیامبر (ص) که گسترش آیین یکتا‌پرستی بود فداکاری کرد.

مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف بانوی کریمه‌ای است که مدال افتخار پرستاری از رسول خدا (ص) در دوران کودکی آن حضرت (ص) را داشت تا جایی که پیامبر اکرم (ص) درباره او فرمودند: «كَانَتْ أُمِّي بَعْدَ أُمِّي الَّتِي وَلَدَتْنِي». همراهی او با رسول خدا (ص) در هجرت و تا پایان عمرش در منابع تاریخی و حدیثی ثبت شده است و سرانجام هم آن پیامبر (ص) وی را در پیراهن خود کفن کرده و بر او نماز خواند و با دست مبارک خود در قبر گذاشت.

نام‌‌گذاری: بعد از ولادت امیرالمؤمنین (ع) برای نام‌‌گذاری آن حضرت ابتدا مادرش «اسد» نام پدر خود را مطرح کرد اما این اسم مورد قبول ابوطالب قرار نگرفت و سر به سوی آسمان کرده و از خداوند تعالی در خواست نام برای فرزندش نمود، بعد از مدت زمان اندکی جبرئیل از سوی خدا نازل شد و پیام آورد: «خُصِّصْتُمَا بِالْوَلَدِ الزَّکِیِّ ‏ و الطَّاهِرِ الْمُنْتَخَبِ الرَّضِیِّ فَاسْمُهُ مِنْ شَامِخٍ عَلِیٍّ عَلِیٌّ اشْتُقَّ مِنَ الْعَلِیِّ».

کنیه مشهور آن حضرت "ابوالحسن" است و کنیه‌های دیگری نیز دارد مانند: "ابوالحسین" و "ابوالسبطین" و "ابوالریحانتین" و کنیه "ابوتراب" را رسول خدا (ص) هنگامی که وی را در سجده روی خاک مشاهده کردند و به آن جناب اعطاء کرد.

حضرت دارای القاب و اوصاف فراوانی است که بر برتری و ویژگی‌های ایشان دلالت دارد. از جمله می‌توان به القاب امیرالمؤمنین، امام، حجة الله، خلیفة الله، خلیفة رسول الله و ساقی کوثر اشاره کرد. امیرالمؤمنین (ع) از طرف حضرت رسول (ص) به القاب و عناوین دیگری نیز ملقب بوده مانند: سید المسلمین، امام المتقین، قائد الغر المحجلین، سید الأوصیاء، سید العرب، اخو رسول الله، وزیر، وصی، خلیفه رسول الله، مرتضی، یعسوب المؤمنین و صهر رسول الله.

دوران زندگی حضرت علی (ع)

دوران زندگی ایشان به چهار دوره تقسیم می‌‌شود: از ولادت تا بعثت؛ از بعثت تا رحلت رسول خدا (ص)؛ از رحلت رسول خدا تا خلافت و از خلافت تا شهادت. گذری کوتاه خواهیم داشت بر دوران چهارگانه زندگی ایشان.

علی (ع) از ولادت تا بعثت

علی بن ابی طالب (ع)، در روز جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل (۱۰ سال پیش از بعثت)، مطابق با سال ۵۹۹ یا ۶۰۰ میلادی، در مکّه و درون کعبه به دنیا آمد، پدرش ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بود. دوران کودکی امام با قطحی در شبه جزیره عربستان همزمان شد، به گونه‌ای که زندگی بر ابوطالب سخت می‌گذشت. زمانی که قریش در سختی معیشت بودند روزی رسول خدا (ص) به عباس عموی خود که وضعیت مالی خوبی داشت فرمود: برادرت ابوطالب عائله زیادی دارد، برای کم کردن فشار و سختی زندگی هر یک از ما فرزندی از فرزندان او را تحت کفالت خود قرار دهیم. ابوطالب با پیشنهاد آنان موافقت کرد و رسول خدا (ص) علی (ع) و عباس، جعفر را با خود به خانه بردند و علی (ع) تا زمان بعثت رسول خدا (ص) در خانه آن حضرت بود.

از آن پس سرپرستی علی (ع) را پیامبر اکرم (ص) بر عهده گرفت و بدین ترتیب، تربیت او از اوان کودکی (شش سالگی) بر عهده پیامبر اکرم (ص) نهاده شد. جناب فاطمه بنت اسد می‌گوید: علی را به دنیا آوردم در حالی که رسول خدا (ص) سی ساله بود، او علی را بسیار دوست می‌داشت و به من می‌گفت: گهواره علی را نزدیک محل خواب من قرار بده. بیشتر کارهای مربوط به تربیت او را به عهده داشت؛ او را شست‌وشو می‌داد، به او شیر می‌خورانید و او را در آغوش می‌گرفت و می‌فرمود: «هَذَا أَخِی‏ وَ وَلِیِّی‏ وَ نَاصِرِی‏ وَ وَصِیِّی‏ وَ زَوْجُ‏ کَرِیمَتِی‏ وَ ذُخْرِی وَ کَهْفِی وَ صِهْرِی وَ أَمِینِی عَلَی وَصِیَّتِی وَ خَلِیفَتِی».

امام (ع) در نهج البلاغه، شدت علاقه و اعتماد پیامبر را نسبت به خود اینگونه گزارش می‌کند: «شما از منزلت من در نزد رسول الله (ص) آگاهید، هم از جهت خویشاوندی و هم از آن جهت که حرمت خاصی برای من می‌شناخت. من خردسال بودم که مرا در کنار خود می‌نشاند و به سینه خود می‌چسبانید و در بستر خود می‌خوابانید و تن من به تن او می‌سایید و بوی خوش خود را به مشام من می‌رسانید. گاه چیزی را می‌جوید و در دهان من می‌نهاد. او هرگز نه دروغی از من شنید و نه در رفتارم خطایی دید». امیرالمؤمنین درباره پیروی محض و کسب ادب و اخلاق والای انسانی از رسول خدا (ص) می‌فرماید: «من همواره چون بچه‌شتری که در پی مادر رود، در پی او می‌رفتم و او هر روز یکی از صفات پسندیده‌اش را برای من بیان می‌کرد و مرا می‌فرمود که به آن اقتدا کنم». عبارت کنایه از شدت ملازمت و همراهی علی (ع) با رسول خدا (ص) است.

محبت پدری رسول خدا (ص) نسبت به علی (ع) به قدری زیاد است که او را محبوب‌ترین فرزندان خود می‌دانست. فضل بن عباس می‌گوید: از پدرم پرسیدم: رسول خدا (ص) کدام یک از فرزندانش را بیشتر دوست می‌داشت؟ در پاسخ گفت: علی بن ابی طالب را. به او گفتم: من از فرزندان رسول خدا سوال کردم. در جواب گفت: علی نزد پیامبر محبوب‌تر از تمام فرزندانش بود و مهربانی و رأفت رسول خدا با علی بیشتر از مهربانی او با فرزندان خودش بود....

امام علی (ع) از کودکی در دامن پیامبر (ص) و مورد محبت او بود، حتی در غار حرا و هنگام بعثت پیامبر (ص) در کنار آن حضرت حضور داشت و صدای ناله شیطان را هنگام نزول وحی شنید. خود امیرالمؤمنین درباره همراهی با رسول الله (ص) می‌فرماید: «او در هر سال مدتی را در مجاورت غار حرا به سر می‌برد و به عبادت خدا می‌پرداخت من او را می‌دیدم و کسی دیگر او را نمی‌دید و از برنامه عبادت او خبر نداشت، هنگامی که آن حضرت به نبوت مبعوث شد در آن روز خانه‌ای که اسلام در آن راه یافته باشد، جز خانه پیامبر نبود تنها او و خدیجه در آن بودند و من نفر سوم بودم. من نور وحی و رسالت را می‌یدم و بوی نبوت را استشمام می‌کردم. من صدای ناله شیطان را در غار نزول وحی بر آن حضرت شنیدم و گفتم ای رسول خدا این ناله از کیست و برای چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است، زیرا از اینکه پیروی‌اش کنند مأیوس شده است. سپس پیامبر (ص) به من فرمود: تو هم می‌شنوی هر چه را من می‌شنوم و می‌بینی، آنچه را من می‌بینم، جز اینکه تو پیامبر نیستی، ولی وزیر منی و به راه خیر می‌روی».

به اتفاق عالمان و مورّخان مهمّ، اولین کسی که از مردان به پیامبر خدا ایمان آورد، علی (ع) بود. همچنین جزء اولین پیشگامان در نماز بود و چند سال، جز خدیجۀ کبری و علیّ مرتضی، فرد دیگری همراه پیامبر نماز نمی‌خواند. آنگاه که خداوند، پیامبر را مأمور کرد که دعوت خویش را آشکار کند، نخستین کسی که به صراحت از او پشتیبانی کرد و برای یاری‌اش پا پیش نهاد، امام علی (ع) بود. پیامبر (ص) همان گاه، او را به گونه رسمی، وصی و خلیفه خویش خواند. خود حضرت به سبقت در ایمان و هجرت در راه خدا فرموده: «من بر فطرت پاک متولد شدم و در ایمان به خدا و هجرت به مدینه از دیگران سبقت گرفتم».

علی (ع) از بعثت تا رحلت رسول خدا (ص)

دومین دوره زندگی امیرالمؤمنین (ع) از بعثت تا رحلت رسول خدا (ص) است که حضرت تا آخرین لحظه ملازمت و همراهی و تبعیت محض از پیامبر را رها نکرد. برخی از حوادثی که در این دوران به وقوع پیوست عبارت‌اند از:

1. یوم الانذار: امام علی (ع) سیزده ساله بود که خداوند به پیامبر فرمان داد، دعوت خویش را آشکار کند. پیامبر در روزی موسوم به «یوم الانذار» خویشاوندان و مردان طایفه خویش را دعوت کرد و در جمع آنان سه بار دعوت خویش را ابلاغ فرمود و از میان آنان فردی برای تصدیق و جانشینی خود‌طلبید که در هر سه بار تنها علی (ع) برخاست و پیامبر را تصدیق کرد. پیامبر نیز در حق او فرمود: «علی برادر، وصی و جانشین من است. فرمان او را بشنوید و از او اطاعت کنید».
2. تحریم در شعب ابوطالب: امیرالمؤمنین سال‌های نخستِ دوران مکّه همواره در کنار رسول خدا (ص) بود. سال هفتم بعثت، مشرکان که سخت از مبارزه با پیامبر و از پای درآوردن او ناامید شده بودند، در محلی به نام دارالندوه جمع شدند و تصمیم گرفتند پیامبر و مسلمانان را تحریم کنند و با آنان داد و ستد و ازدواج نکنند، مگر اینکه ابوطالب، پیامبر را تسلیم کند. چون ابوطالب از ماجرا مطلع شد، پیامبر و مردان بنی‌هاشم را که چهل نفر بودند با همسران و فرزندانشان به محل شعب ابوطالب برد. آنان سه سال در آن وادی در شرایطی سخت زندگی کردند. در تمام این مدت، ابوطالب شب‌ها پیامبر را به مکانی دیگر منتقل می‌کرد و علی (ع) در جای او می‌خوابید تا جان پیامبر در امان باشد.
3. لیلة المبیت: با گسترش روز افزون اسلام، در سال ۱۳ بعثت کفار قریش خطر را احساس کردند و توطئه قتل پیامبر (ص) را طراحی کردند. پیامبر اکرم (ص) با وجود اینکه سیزده سال در مکه حضور داشت و با تهاجم سرسختانه مشرکان مکه مواجه بود و شرایط یثرب را برای اقامت و ادامه دعوت خویش مناسب می‌دید، تصمیم به مهاجرت گرفت. مشرکان مکه که از قصد پیامبر آگاهی یافته بودند، تصمیم به قتل او گرفتند. پیامبر اکرم (ص) از طریق وحی از نقشه آنها آگاه شد و تصمیم گرفت شبانه راهی یثرب شود. امام علی (ع) ـ که در این هنگام بیست و سه ساله بود ـ در شب توطئه، در بستر پیامبر آرمید تا جان پیامبر حفظ شود. صبحگاه به بستر پیامبر هجوم بردند که ناگهان علی (ع) برخاست و به‌سوی آنها هجوم برد. فداکاری و ایثار امام (ع) در تاریخ اسلام به «لیلة المبیت» مشهور است. قرآن به این فداکاری و معاملۀ جان با خدای جان‌آفرین اشاره دارد: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾.
4. پیمان برادری: پیامبر برای حفظ رابطه مهاجرین و انصار و جلوگیری از مسائلی که ممکن بود بعدها گریبان‌گیر آنها شود و تفرقه در میان امت نوپای اسلام به وجود آورد، تصمیم گرفت بین آنان پیمان اخوت و برادری جاری سازد. از این‌رو هر دو نفر از صحابه (مهاجرین و انصار) را برادر یکدیگر معرفی کرد و از این پس حقوق برادری بین آنها برقرار شد. رسول اکرم (ص) خود با علی (ع) پیمان برادری بست و او را برادر خود در دنیا و آخرت نامید. این امر از مهم‌ترین و برترین فضایل امیرالمؤمنین (ع) است.
5. سد ابواب: در همان اوایل هجرت، پیامبر همۀ درهایی را که از خانه‌ها به مسجد گشوده می‌شد بست، تنها در خانۀ علی (ع) بازماند و پیامبر این کار را به امر خدا انجام داد.
6. ازدواج علی (ع) و فاطمه (س): امیرالمؤمنین (ع) در سال اول، دوم یا سوم هجرت با دختر پیامبر ازدواج کرد. پیامبر اکرم (ص) ازدواج دختر گرامی خود، فاطمه زهرا (س) را امری از جانب خداوند قلمداد می‌کرد. از این‌رو در جواب برخی کسان که قبل از امام از فاطمه (س) خواستگاری کرده بودند، به این امر اشاره کرده بود. علی (ع) در سال دوم هجرت از فاطمه (س) خواستگاری کرد. پیامبر نیز بنابر فرمان الهی با این وصلت موافقت فرمود و خود، آن دو را به عقد هم درآورد. در شب عروسی میان آن دو ایستاد و دستان آن دو را در دست هم قرار داد. به فاطمه فرمود: «تو را به همسری کسی درآوردم که در دنیا سرور و در آخرت از شایستگان و صالحان است» و به علی (ع) نیز فرمود: «تو را نزد نیرومندترین مردم در ایمان و بیشترینشان در دانش و برترین در اخلاق و بلندترین مردم در ایمان و بیشترینشان در دانش و برترین در اخلاق و بلندترنشان در روح، ودیعه نهادم» حاصل ازدواج علی و فاطمه، امام حسن و امام حسین (ع)، جوانان اهل بهشت و دو دختر به نام‌های زینب، قهرمان کربلا و ام‌کلثوم بودند. علی نیز به فاطمه مهر می‌ورزید و احترام او را پاس می‌داشت. آخرین فرزند آنان، محسن، پیش از تولد به شهادت رسید. امام علی (ع) تا فاطمه (س) زنده بود، همسری اختیار نکرد. ولی پس از شهادت حضرت فاطمه (س) همسرانی دیگر اختیار کرد؛ از جمله: ام البنین از طایفه بنی کلاب که مادر حضرت عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود و نیز خوله، دختر جعفر بن قیس حنفی که محمد حنفیه از او است.
7. شرکت در جنگ‌های صدر اسلام: نقش دلاوری‌ها و بی‌باکی‌ها و پاکبازی‌های امام علی (ع) در پای گرفتن آیین اسلام بسیار برجسته است. او در همه غزوات و سرایای صدر اسلام ـ جز تبوک ـ شرکت جست و بارها زخم برداشت و تا مرز شهادت پیش رفت. او در جنگ‌ها نقش مهمی ایفا می‌کرد. بسیاری از سران مشرکان به دست او کشته شدند. پیامبر اکرم (ص) در اکثر پیکارها پرچم سپاه اسلام را به دست علی (ع) می‌سپرد. در جنگ احد، چنان رشادت و شهامت از خویش نشان داد که ندای غیبی برآمد: «لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِی». ‏
8. مباهله: با وجود پیشرفت اسلام در شبه جزیره عربستان، هنوز ساکنان بخشی از شبه جزیره که میان یمن و حجاز قرار داشت و سالیان سال از دوران جاهلیت، محل زندگی مسیحیان بود، اسلام نیاوردند و به آیین مسیحیت بودند. پیامبر اکرم (ص) در نامه‌ای آنها را به اسلام دعوت کرد و در غیر این‌صورت آنها را به پرداخت جزیه هشدار داد. در صورتی‌که هیچ‌یک از دو امر را نپذیرند، تهدید به جنگ شدند. مسیحیان هیئتی را برای بررسی به مدینه فرستادند و با وجود استدلال‌های پیامبر، قانع نشدند. در این هنگام آیه مباهله بر پیامبر نازل شد؛ «از آن پس که به آگاهی رسیده‌ای، هرکس که درباره او (حضرت مسیح) با تو مجادله کند، بگو بایید تا حاضر کنیم ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، آن‌گاه دعا و تضرع کنیم و لعنت خود را بر دروغ‌گویان بفرستیم». مسیحیان این طرح را پسندیدند. روز بعد پیامبر به همراه امام علی (ع)، فاطمه (س) و حسنین (ع) برای مباهله حاضر شدند. اسقف نجران با مشاهده سیمای مصمم و نورانی آنان، به مسیحیان گفت: «چهره‌هایی که من می‌بینم اگر از خدا درخواست کنند کوهی را از جا برکَنَد، برخواهد کند. زنهار مباهله نکنید که هلاک می‌شوید» آنان مباهله نکردند. پیامبر بار دیگر آنها را به اسلام فراخواند. آنها نپذیرفت. قرار شد سالانه دو هزار حله (لباس نو) و سی هزار زره آهنی به عنوان جزیه بپردازند. پیامبر پذیرفت و قرارداد صلحی میان آنان بسته شد که علی (ع) کاتب آن بود.
9. غدیر خم: پیامبر اکرم (ص) در سال دهم هجرت تصمیم گرفت حج به‌جا آورد و مناسک و آداب حج را به مردم بیاموزد. پس از مناسک حج و هنگام بازگشت در محلی به نام غدیرخم، در نزدیکی جُحفه، به امر الهی بازایستاد و فرود آمد: «ای پیامبر آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان. اگر چنین نکنی امر رسالت را ادا نکرده‌ای. خدا را از مردم حفظ می‌کند؛ که خدا مردم کافر را هدایت نمی‌کند». دستور الهی مبنی بر نصب امام علی (ع) و جانشینانش به خلافت و رهبری مردمان بود. پس از اقامه نماز ظهر در حالی‌که بیش از صدهزار نفر انتظار می‌کشیدند، پیامبر از منبری که از بارهای شتران ساخته بودند بالا رفت و پس از حمد و ثنای خدا و گواهی گرفتن از مردم بر یکتایی خداوند و بندگی و رسالت خویشتن و حقانیت بهشت و جهنم و روز قیامت، فرمود: "مردم، من به زودی از میان شم خواهم رفت و دو چیز ارزشمند (ثقل) در میان شما باقی می‌گذارم که اگر به آنها چنگ زنید، هرگز گمراه نخواهید شد. این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد. تا کنار حوض کوثر بر من درآیند. پس بنگرید با آنها چگونه رفتار می‌کنید و آیا حق مرا در مورد آنها رعایت خواهد کرد؟ «یکی از حاضران پرسید: "این دو ثقل کدام‌اند؟» پیامبر فرمود: «ثقل اکبر کتاب خداست که یکی سویش به‌دست خدا و سوی دیگر آن‌ به‌دست شماست؛ ثقل اصغر عترت (خاندان و اهل بیت) من است. این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. من این را از خدا خواسته‌ام. پس به آن دو چنگ زنید تا گمراه نشوید و بر آن دو پیشی نگیرید که هلاک خواهید شد. درباره آن دو کوتاهی نکنید، که نابود خواهید شد». آن‌گاه با صدای بلند فرمود: «آیا من سزاوارتر از شما به شما نیستم؟» آنها نیز تصدیق کردند. پس پیامبر بی‌درنگ دست علی را گرفت و بلند کرد و سه بار فرمود: «هر که من مولا و سرپرست اویم، این علی مولا و سرپرست اوست. خدایا دوست بدار هر که او را دوست دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن می‌دارد و یاری کن هر که او را یاری کند و رها کن هر که او را واگذارد». در پایان فرمود: «حاضران غایبان را از این امر با خبر کنند» و از منبر فرو شد. سپس نماز عصر را به‌جا آوردند و به مردان مسلمان فرمان داد یکایک نزد ایشان بیایند و با علی (ع) بیعت کنند و او را امیرالمؤمنین خوانند. سپس زنان به دستور پیامبر در ظرف آبی با آن حضرت بیعت کردند. پس از آن آیه الهی بر پیامبر نازل شد که: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و (با ولایت علی) خشنود شدم که اسلام دین شما باشد». این واقعه در واپسین سال عمر گرامی رسول خدا اتفاق افتاد.
10. وداع با رسول خدا (ص): همراهی و مصاحبت همراه با شدت محبت و تبعیت تا آخر عمر رسول خدا (ص) ادامه داشت تا جایی که رسول خدا (ص) در آغوش علی (ع) به ملکوت اعلی پیوست.

علی (ع) از رحلت رسول خدا (ص) تا خلافت

پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) مهم‌ترین رویداد، تشکیل شورای سقیفه بنی ساعده بود. در این شورا ابوبکر را به عنوان نخستین خلیفه مسلمانان برگزیدند و فرمان و وصیت پیامبر (ص) درباره خلافت علی (ع) را کنار نهادند. پیامبر (ص) بارها از این موضوع سخن گفته و در روایاتی همچون یوم الانذار، غدیر و منزلت، از خلافت علی (ع) یاد کرده بود. هر چند امام علی (ع) خلافت را از آن خویش می‌دانست، برای مصلحت مسلمانان و آیین نوپای اسلام، علیه غاصبان خلافت قیام نکرد و بیست و پنج سال از خلافت بر کنار ماند.

پس از ماجرای سقیفه، امام از مسند خلافت و حق مسلم خویش به مدت ۲۵ سال کنار گذاشته شد و در اولین گام، ابوبکر بر مسند خلافت نشست. امام (ع) درباره این دوران چنین می‌فرماید: «آگاه باشید، به خدا سوگند که "فلان" ابوبکر خلافت را چون جامه‌ای بر تن کرد و نیک می‌دانست که پایگاه من نسبت به آن چونان محور است نسبت به آسیاب... (در حالی‌که می‌دیدم میراث من به غارت می‌رود) دیدم که شکیبایی در ان حالت خردمندانه‌تر است و من طریق شکیبایی گزیدم، همانند کسی که خاشاک به چشمش رفته و استخوان در گلویش مانده باشد» عمر خلافت ابوبکر دو یا سه ماه بیشتر دوام نیاورد، ابوبکر پیش از مرگش عمر را به جانشینی برگزید. امام علی (ع) در ادامه درباره این انتخاب می‌گوید: «این چنین بود تا روزگار خلیفه اول به‌سر آمد و او خلافت را به دیگری پاس داد... شگفتا او که در زندگی‌اش می‌خواست از مرکب خلافت به زیر آید، چگونه آن را برای دیگری پس از مرگش زین کرد. راستی هر یک تا توانستند ناقه خلافت را به سهم خود دوشیدند. به هر صورت او که طبیعتی خشن داشت، خلافت را در آن مستقر ساخت، طبیعتی که برخورد با آن «جراحت شمشیر» بود و ارتباط با آن «سوهان روح» و مالامال از لغزش‌ها و عذرخواهی‌ها. مرکب خلافت زیر پای راکب تندخویِ آن تعادل از کف داد و همه راه‌های چاره را هم بست، بدین‌سان که اگر افسارش را تنگ می‌گرفت بینی‌اش مجروح می‌شد و اگر رهایش می‌ساخت سقوط می‌کرد. به خدا سوگند، مردم در بیراهه و بی‌ثباتی گرفتار آمدند و من، هرچه بود، بر این رنج طولانی و اندوه جان‌کاه شکیبا بودم». عمر نیز پس از ده سال و شش ماه به‌دست شخصی به‌نام ابولؤلؤ به قتل رسید. او پیش از مرگ شورایی متشکل از شش نفر (شامل امام علی (ع)، عثمان، طلحه، زبیر، عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص) تشکیل داد و نصب خلیفه بعدی را به این شورا واگذار کرد. امام درباره شورا و کسانی که در این شورا هم‌تراز او انگاشته شده‌اند فرمود: بار خدایا، در این شورا از تو مدد می‌جویم، چه‌سان در منزلت و مرتبت من نسبت به خلیفه نخستین تردید روا داشتند، که اینک با چنین مردمی هم‌سنگ و هم‌ترازم شمارند». پس از عمر، عثمان بن عفان به خلافت رسید. امام درباره دوران او می‌فرماید: «آن‌گاه سومی برخاست. در حالی‌که از پرخوراگی باد به پهلوها افکنده بود، چونان ستوری که همی جز خوردن در اصطبل نداشت. خویشاوندان پدری‌اش با او همدست شدند و مال خدا را چنان با شوق و میل فراوان خوردند که اشتران، گیاه بهاری را. تا سرانجام، آنچه را تابیده بود باز شد و کردارش قتلش را در پی داشت و شکمبارگی‌اش به سر در آوردش» او نیز ۱۲ سال بر مسند خلافت تکیه زد.

با آنکه امیر المؤمنین، خود را از همه سزاوارتر برای خلافت می‌دانست و این حق شرعی او بود، به خاطر مصلحت اسلام و حفظ وحدت، با حاکمان به منازعه برنخاست و ۲۵ سال دوران سه خلیفه را با تلخکامی و مظلومیّت تحمّل کرد.

در این دوره نسبتا طولانی علی (ع) هر چند قدرت و حکومت نداشت، اما این هرگز به معنای انزوا و گوشه‌گیری از جامعه اسلامی نبود بلکه در این دوران خدمات بسیار ارزنده‌ای را به امت اسلامی ارائه کرد. امیرالمؤمنین (ع) به خاطر نرسیدن به حکومت و قدرت دست از یاری اسلام و مسلمانان برنداشت.

برخی از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی امیرالمؤمنین (ع) در عصر خلفا، به صورت خلاصه عبارت است از:

1. دفاع از حریم عقاید در اصول اسلام در برابر تهاجمات علمی یهود و نصارا و پاسخگویی به سؤالات و دفع شبهات آنان.
2. هدایت و راهنمایی دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایی.
3. انجام خدمات اجتماعی مانند: انفاق به فقرا و یتیمان و آزاد کردن بردگان از مالی که با دسترنج خود کسب کرده بود و این سیره علی (ع) از زمان رسول خدا (ص) بوده و امام صادق (ع) می‌فرماید: «إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (ع) أَعْتَقَ‏ أَلْفَ‏ مَمْلُوکٍ‏ مِنْ‏ مَالِهِ‏ وَ کَدِّ یَدِهِ»‏. درختکاری و حفر قنات: یکی از مشاغل علی (ع) در عصر رسالت و پس از آن، کشاورزی و درختکاری بود. آن حضرت بسیاری از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام می‌داد. به علاوه املاک زیادی را نیز که خود آباد کرده بود وقف کرد. امام صادق (ع) در این باره فرموده است: «کَانَ‏ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ‏ صَلَوَاتُ‏ اللَّهِ‏ عَلَیْهِ‏ یَضْرِبُ‏ بِالْمَرِّ وَ یَسْتَخْرِجُ‏ الْأَرَضِینَ‏‏». حضرت زمین‌های انفال را که ملک شخصی رسول خدا (ص) بود و به ایشان بخشیده بود با حفر قنات آباد کرد و آن را ینبع نام نهاد و برای استفاده حاجیان خانه خدا وقف کرد. هم‌اکنون در مسیر حاجیان در راه مدینه به مکه منطقه‌ای است به نام "آبار علی" که آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است.

علی (ع) از خلافت تا شهادت

پس از کشته شدن خلیفۀ سوم، مردمِ به خانه علی (ع) هجوم آورده و از او خواستند خلافت ظاهری و حکومت را بر عهده بگیرد. آن حضرت هر چند ابتدا استنکاف کرده و دعوت آنان را نپذیرفت اما در نهایت با اصرار مردم و تمام شدن حجت، خلافت را قبول کرده و شصت و نه ماه حکومت کرد. امام خود، در نهج البلاغه می‌فرماید: «به ناگاه دیدم انبوه مردم به من روی نهاده‌اند، انبوه چو یال‌ها کفتاران. گرد مرا از هر طرف گرفتند، چنان که نزدیک بود استخوان‌های بازو و پهلویم را زیر پا فرو کوبند و ردای من از دو سو بر درید. آنان چون رمه گوسفندان مرا در بر گرفتند». امام (ع) رغبتی به پذیرش خلافت نداشت. ۲۵ سال از زمان پیامبر گذشته و بسیاری از ارزش‌ها دگرگون شده بود. برخی احکام الهی معطل مانده بود. در روزگار عثمان، با روی کار آمدن بنی‌امیه، شرایطی پیش آمده بود که اصلاح آنها از اولویت‌های حکومتی امام بود و شرایط را برای حکومت ایشان بسیار سخت می‌کرد. از این‌رو امام به مردم فرمود: «از من دست بدارید و دیگری جز مرا بطلبید، که روی به کاری داریم که چهره‌ها و رنگ‌های گوناگون دارد. نه ‌دل‌ها را در برابر آن طاقت شکیبایی است و نه عقل‌ها را تاب تحمل. سراسر آفاق را ابری سیاه فروپوشیده و راه‌های روشن ناشناخته مانده‌اند. بدانید اگر دعوتتان را اجابت کنم با شما چنان رفتار خواهم کرد که خود می‌دانم. نه به سخن کسی که در گوشم زمزمه می‌کند گوش فرا خواهم داد و نه به سرزنش ملامتگران خواهم پرداخت. اگر مرا به حال خود رها کنید، من نیز چون یکی از شما خواهم بود. شاید بیشتر از شما به سخن آنکه کار خود به او وامی‌گذارید، گوش سپارم و بیشتر از شما از او فرمان ببرم. اگر برای شما وزیر باشم بهتر از آن است که امیر باشم» این ‌گفت‌وگوها مدتی به طول انجامید. مردم حاضر نبودند علی را کنار بگذارند. امام گفت اگر چنین است بیعت باید در مسجد صورت گیرد. امام در مورد هجوم مردم برای بیعت می‌فرماید: «بر سر من هجوم آوردند، آن‌سان که اشتران تشنه به آبشخور روی نهند؛ اشترانی که شترچران، مهار از سر زانوبند از پایشان گشوده باشد. به گونه‌ای که پنداشتم می‌خواهند مرا بکشند یا یکدیگر را در برابر من از پای درآورند».

امام (ع) خلافت را پذیرفت و علت پذیرش خلافت را افزون بر اقبال عمومی، عهدی الهی بیان می‌کند که علما نباید در برابر پرخوری ظالم و گرسنگی مظلوم سکوت کنند. از این‌رو می‌فرماید: «بدانید، سوگند به کسی که دانه را شکافته و جانداران را آفریده، اگر انبوه آن جماعت نمی‌بود، یا گرد آمدن یاران حجت را بر من تمام نمی‌کرد و خدا از عالمان پیمان نگرفته بود که در برابر شکمبارگی ستم‌کاران و گرسنگی ستم‌کشان خاموشی نگزینند، افسارش را بر گردنش می‌افکندم و رهایش می‌کردم و در پایان با آن، همان می‌کردم که در آغاز کرده بودم؛ و می‌دیدید که دنیای شما در نزد من از عطسه ماده‌بزی هم کم‌ارج‌تر است».

امام از همان روزهای اول خلافت به اجرای دامن‌گیر عدالت دست زد، اما طولی نکشید که نغمه‌های مخالف و ناموزون بالا گرفت و آنان که به ویژه‌خواری و تبعیض ناروا در تقسیم بیت‌المال و مناصب حکومتی عادت کرده بودند سر به مخالفت و نافرمانی برداشتند. سیاست حکومتی امام علی (ع) بر سیره پیامبر اسلام (ص) و عدالت اسلامی استوار بود. آنان که در عهد خلفای پیشین از امتیازهای مالی و اجتماعی ناروایی برخوردار شده بودند، چنین سیاستی را برنمی‌تابیدند و از این رو، راه مخالفت و معاندت در پیش گرفتند.

دنیاطلبان و کینه‌توزان، خون عثمان را بهانه قرار دادند و بر ضدّ حکومت علوی آشوب به راه انداختند، پیمان شکستند و به نزاع پرداختند. امیرالمؤمنین (ع) در دوره کوتاه حکومت خود که با درخواست مردم تشکیل شده بود با سه جنگ داخلی روبه‌رو گردید که طولانی‌ترین آنها جنگ با شورشیان سرزمین شام به سرکردگی معاویه بود. این بود که سه جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان پیش‌آمد و علی (ع) با ناکثین و قاسطین و مارقین جنگید.

در واقع امیر المؤمنین در روزگار کوتاه حکومت خود با سه جریان رو در رو بود:

1. ناکثین: نخستین گروه کسانی بودند که پیمان بیعت خویش را با امام علی (ع) شکستند. طلحه و زبیر در رأس این گروه قرار داشتند. امام علی (ع) مطامع مادی این دو را بر نیاورد و با آنان همانند دیگر مردم رفتار کرد، نه تنها امتیازهای دوران گذشته را از آنان گرفت، در عین حال منصبی به آنان نداد و همین انگیزه‌ای گشت برای بیعت‌شکنی و نافرمانی. طلحه و زبیر، عایشه را نیز با خویش همراه کردند و به میدان جنگ کشاندند و جنگ جمل را راه انداختند. سرانجام، جنگ جمل با کشته شدن طلحه و زبیر و شکست سنگین لشکر ناکثین به پایان رسید.
2. قاسطین: این کلمه ـ به معنای ستمگران حق ستیز ـ لقب گروهی است که سرکرده آن، معاویة بن ابی‌سفیان بود. او سال‌ها پیش به حکومت شام رسیده و سخت بدین حکومت دل بسته بود و از آن رو که امام علی (ع) حکومت کسی چون او را بر مسلمانان روا نمی‌دانست، به مخالفت با امام (ع) برخاست او سودای خلافت در سر داشت. معاویه دسیسه‌های گوناگونی تدارک دید و علاوه بر جنگ صفین، شورش‌ها و فتنه‌های زیادی را به راه انداخت. خونخواهی عثمان را بهانه کرد و جنگی علیه امام علی (ع) راه انداخت. این جنگ، که به «جنگ صفین» مشهور است، در شوال سال ۳۶ﻫ. آغاز گشت و تا سال ۳۷ﻫ. ادامه یافت. سرانجام نشانه‌های شکست کامل در لشکر معاویه هویدا گشت؛ اما عمرو بن عاص نیرنگی زد و لشکر را از شکست رهانید. بدین‌سان، جنگ صفین بدون نتیجه پایان یافت.
3. مارقین: لقب گروهی دیگر از دشمنان امام علی (ع) است به معنای کسانی که از دین بیرون رفته‌اند، اینان را «خوارج» نیز می‌‌گویند. همان کسانی که در جنگ صفین، امام (ع) را به قبول حکمیت واداشتند و پس از جنگ و شکست حکمیت، شعار «لا حُکمَ الا لِله» سر دادند و قبول حکمیت را گناهی بزرگ شمردند. خوارج به‌دلیل کوته‌بینی در مقابل امام قرار گرفتند و جنگ نهروان را به امام تحمیل کردند. امام علی (ع) در آغاز از در مسالمت و مدارا با آنان برخورد کرد؛ اما سرانجام مجبور گشت با این گروه بجنگد. از این جنگ در تاریخ اسلام با عنوان «جنگ نهروان» یاد می‌شود که در سال ۳۸ﻫ. روی داد و چهار هزار نفر از خوارج در آن کشته شدند. البته در جنگ نهروان، همه خوارج کشته نشدند؛ گروهی از آنان زنده ماندند. اینان کینه امام علی (ع) را به دل گرفتند و تصمیم بر قتل ایشان بستند. عبدالرحمن بن ملجم مرادی از این کسان بود. او مخفیانه خود را به کوفه رساند و در ۱۹ رمضان سال ۴۰ﻫ. امام را در محراب نماز صبح هدف شمشیر زهرآلود خویش کرد.

پس از جنگ نهروان، امام (ع) کوفیان را به جهاد با معاویه ترغیب کرد. آنها به بهانه‌های واهی از تمکین سرباز زدند. از طرفی مردان شام در فرمان‌برداری از معاویه یک‌دل بودند. سال‌های ۳۹ و ۴۰ هجری برای امام سال‌هایی تلخ بود. معاویه گروه‌هایی را برای دست‌اندازی و ترساندن مردم به عراق می‌فرستاد. آنان به ستم و قتل و غارت مردمان می‌پرداختند و در کوفه کسی به ندای امام پاسخ نمی‌داد. امام (ع) در فرازهای زیادی به نکوهش کوفیان در سستی و فرار از جنگ پرداخته است. کار به جایی رسیده بود که سپاهیان معاویه به راحتی در شهرها حاضر می‌شدند و به نوامیس مردم هتک حرمت می‌کردند. علی (ع) از دست مردم خون دل می‌خورد و شکایت به خدا می‌برد و گاه اگر کسی از اهل راز را می‌دید با او به درد دل می‌نشست، چنان‌که با کمیل درد دل می‌کند.

خوارج، پس از پایان جنگ نهروان گرد آمدند و آبستن فتنه‌ها را از سه تن دانستند: امام علی (ع)، معاویه و عمروعاص. آنان معتقد بودند تا این سه تن زنده‌اند کار مسلمانان درست نخواهد شد. سه تن از آن جمع کشتن آنها را بر عهده گرفتند. عبدالرحمان بن ملجم مرادی (ابن ملجم مرادی) نیز کشتن امام را بر عهده گرفت. در جریان قتل امام علی (ع) ردپای معاویه و اشعث بن قیس (اشعث بن قیس) وجود دارد. در هر حال سحر نوزدهم ماه مبارک رمضان در اولین سجده نماز صبح فرق امام در اثر ضربت ابن ملجم شکافته شد. امام فریاد برآورد «به خدای کعبه سوگند رستگار شدم» و آخرین سخن او آیه «فمن یعمل مثقال ذرة خیراً یره و من یعمل مثقال ذرة شراً یره» بود. سرانجام امام علی (ع) دو روز بعد ضربت ابن ملجم در سحرگاه ۱۹ رمضان، یعنی در ۲۱ رمضان به شهادت رسید. امام علی (ع) هنگام شهادت ۶۳ سال داشت و نزدیک به ۵ سال حکومت کرد و شهید عدالت خویش گشت. پس از شهادت، فرزندان امام (ع)، پیکر او را به صورت پنهانی در بیرون کوفه در محلّی به نام غریّ دفن کردن که امروز نجف اشرف نام دارد. جای قبر او تا سال‌ها پنهان بود. اکنون در شهر نجف از شهرهای عراق، مرقد نورانی او جلوه‌گاه محبّت و ولایت و عدالت و زیارتگاه عاشقان مولی است.

آخرین وصیت امام به فرزندانش و تمام کسانی که وصیت او را می‌خوانند حاوی نکات دقیق و برجسته‌ای است که توجه به آنها در شرایط ویژه پیش‌آمده و به‌عنوان آخرین وصیت مردی که در تمام زندگی خویش در حیات معقول به‌سر می‌برد، بسیار مفید و سودمند است.

گوشه‌ای از فضائل علی (ع)

امام علی (ع) از شخصیت‌های نادر تاریخ است که می‌توان او را انسان کامل دانست، زیرا همه ارزش‌های انسانی در حد اعلی و به‌طور هماهنگ در او رشد کرده است. در هر برهه تاریخ یکی از کمالات انسانی در وجودش رخ می‌نماید. هنگامی که خلوت شب فرا می‌رسد هیچ عارفی در مناجات و راز و نیاز به پای او نمی‌رسد. در حال عبادت چنان گرم عشقبازی شده و عشق الهی چنان در وجودش شعله می‌کشد که گویی در این عالم نیست. آنچنان در محراب عبادت می‌گرید و به خود می‌پیچد که کسی نظیرش را ندیده است. اما هنگامی که روز فرا می‌رسد گویی آن شخص نیست. چهره‌اش همواره خندان و شکفته است. حتی در میدان جنگ نیز چهره‌اش خندان است. تعبیر جامع اضداد بودن صفتی است که علی (ع) از هزار سال پیش با آن شناخته شده است. سخنان او نیز هر کدام دنیایی است. گاهی در دنیای عبّاد است، گاهی در دنیای زهّاد، گاهی در دنیای فلاسفه سخنوری می‌کند، گاهی در دنیای عرفا، گاهی در دنیای سربازان و گاهی در دنیای حکام عادل. او هم اندیشه‌ای عمیق و فیلسوفانه دارد و هم عواطفی رقیق و سرشار.

بنابر روایتی از پیامبر اسلام (ص)، امام علی (ع) چنان منزلت و مرتبتی دارد که جز خدا و رسول (ص) کسی را یارای شناختن او نیست. مفسران و مورخان شیعه و سنی بر آن‌اند که بیش از سیصد آیه درباره علی (ع) نازل شده است. روایات فراوانی نیز در این باره در منابع روایی به چشم می‌آیند، به گونه‌ای که حتی علمای اهل سنت معتقدند درباره فضائل هیچ یک از اصحاب پیامبر (ص) همچون امام علی (ع) روایت نقل نشده است. برخی از این احادیث عبارت‌اند از: غدیر، منزلت، یوم الانذار، ثقلین، سفینه، حق و باب علم. رسول خدا (ص) فرمود: «اگر درختان قلم شوند و دریاها مرکّب، و جنّیان حسابگر شوند و آدمیان نویسنده، نمی‌توانند فضایل علی (ع) را برشمارند».

علی (ع) نه تنها گوی سبقت را در میدان فضیلت از تمام صحابه رسول خدا ربوده، بلکه از بسیاری از انبیا نیز افضل است. او انبوهی از مکنونات و معارف غیبی را می‌دانست که بسیاری از پیامبران پیشین نمی‌دانستند. البته او پیامبر نبود، یعنی امر جدیدی که هیچ پیامبری حتی حضرت رسول (ص) نفرموده باشد، ندارد.

فصاحت و بلاغت حیرت‌انگیز امیرمؤمنان (ع)، قدرت تهییج کلام او، تحلیل‌های فنی او از مباحث، حیرت بسیاری از بزرگان ادبیات عرب را برانگیخت. فضایل و شخصیت والای علی (ع)، همواره در تاریخ مورد توجه بوده است. تا آنجا که در کتابخانه شخصی ابن شهر آشوب، از دانشمندان قرن هفتم، هزار عنوان کتاب درباره فضائل و مناقب امیرمؤمنان (ع) موجود بوده است. می‌توان گفت خلاصه تمام آن کتاب‌ها این است که امام علی (ع) الگوی انسان کامل است. او شخصیتی است که همه ارزش‌های انسانی به‌طور هماهنگ در او رشد یافته است و می‌تواند الگویی برای جویندگان کمال انسانی باشد.

علی از زبان دیگران

شخصیت‌های مؤثر و برجسته تاریخ دو گروه هستند: گروهی در مقطع خاصی از تاریخ منشأ اثرات مهمی شده‌اند و گروهی دیگر شخصیتی پابرجا و تأثیری ابدی دارند که بزرگان هر دوره‌ای را به تحسین واداشته‌اند. علی (ع) از شاخص‌ترین چهره‌های گروه دوم است که دوست و دشمن، مسلمان و غیرمسلمان، فیلسوف و مورخ نتوانسته‌اند از ذکر فضایل او چشم‌پوشی کنند.

1. علی (ع) از دیدگاه مسلمانان:
   1. معاویه: روزی یکی از یاران علی (ع) به نام عدی بن حاتم در برابر ملامت‌های معاویه به شهادت فرزندانش در رکاب علی (ع)، شروع به مدح آن حضرت نمود. او آنچنان علی (ع) را وصف کرد که دل سنگ معاویه تحت تأثیر قرار گرفت، به گونه‌ای که با آستین اشک‌های صورتش را پاک می‌کرد و می‌گفت: دنیا عقیم است که مانند علی بزاید.
   2. عمر بن عبدالعزیز: عمرو بن عبدالعزیز از خلفای اموی می‌گوید: علی (ع) پیشینیان را فراموشاند و بعدی‌ها را به زحمت انداخت. یعنی سیره حکومتی او به گونه‌ای رفیع و ممتاز بود که نقاط مثبت دیگران در پرتو شعاع او کم‌فروغ شد و چون مردم منش حکومتی او را در ذهن داشته و معیار قرار می‌دادند برای خلفای پس از او که نمی‌توانستند یا نمی‌خواستند مانند وی عمل‌کنند زحماتی به همراه داشت.
   3. ابن سینا: گوناگونی ابعاد شخصیتی امام علی (ع) فیلسوفان را نیز به ستایش واداشته است. بوعلی که از بزرگان فلسفه و حکمت است در برابر بیانات حکیمانه امام علی (ع) شگفت‌زده شده و درباره او گفته است: «علی (ع) در میان یاران رسول خدا (ص) مانند کلی در میان جزئیات محسوس یا مانند عقول قاهره نسبت به اجسام مادی بود».
   4. محمود عقاد: او از اندیشمندان معاصر مصری است. وی در کتاب عبقریّة الامام در توصیف امام علی (ع) چنین گفته است: "من کلید شخصیت علی (ع) را در فروسیت پیدا کردم. فروسیت یعنی مردانگی و مردانگی بالاتر از شجاعت است. علی (ع) مردی است که در سراسر زندگی او روح مردانگی وجود دارد؛ چه در میدان جنگ، چه در محیط خانواده، چه در محراب عبادت، و چه در مسند حکومت و در هر جای دیگر و....
2. علی (ع) از دیدگاه غیر مسلمانان:
   1. جبران خلیل جبران: او مسیحی و اهل لبنان است. در دوازده سالگی به آمریکا رفته و تحصیلات خود را ادامه داده است. او هم هنرمندی نقاش است و هم از نویسندگان بزرگ عرب که به دو زبان عربی و انگلیسی کتاب نوشته است. از شیفتگان علی (ع) است و علی (ع) و حضرت مسیح (ع) را از بزرگ‌ترین شخصیت‌های دنیا می‌داند. وی درباره علی (ع) می‌گوید: "به عقیده من علی (ع) نخستین عربی است که با روح کلی جهان تماس پیدا کرده و با او سخن گفته است. یعنی امام علی (ع) همسایه خدا و همنشین اوست و شب‌ها با خدا به سر می‌برد". او به امیرمؤمنان (ع) حتی از حضرت رسول (ص) هم بیشتر اظهار علاقه می‌کند و می‌گوید: علی (ع) مُرد در حالی که نماز بین دو لبش بود. علی (ع) پیش از زمان خود بود و من آگاه نیستم که چرا روزگار گاهی افرادی را پیش زمان خودشان به وجود می‌آورد. یعنی زمان علی (ع) گنجایش او را نداشت. البته امام علی (ع) درباره مردان الهی تعبیری عمیق‌تر به‌کار برده و می‌گوید: «این گونه اشخاص در هر زمانی متولد شوند پیش از زمان خود هستند» یعنی آن‌قدر بزرگ هستند که در هر زمان که باشند، زمان خودشان ظرفیت شناخت و معرفی ایشان را ندارد.
   2. جرج جرداق: او نیز از نویسندگان مسیحی معاصر است. کتاب مشهوری درباره علی (ع) به نام الامام علی بن ابی طالب، صوت العدالة الانسانیه نگاشته و در آن از فضایل حضرت سخن گفته است. به نظر جرج جرداق، علی (ع) مردی الهی و هم‌رتبه حضرت مسیح (ع) است و....

شمایل امام

شمایل به معنای خلق و خوی و خصوصیات چهره و اندام و سیمای ظاهری هرکس است. دربارۀ امیر المؤمنین و شمایل او در روایات و تواریخ نکاتی آمده است از جمله اینکه: چهارشانه، نسبتا کوتاه قد و کمی فربه، چهره‌اش زیبا و گندمگون، چشمانی سیاه و درشت، جلوی سرش مو نداشت (اصلع) و موهای اطراف سرش تا لالۀ گوش می‌رسید. گردنش نقره‌گون، محاسنش پرپشت، میان دو شانه‌اش پهن، کف دستان پرگوشت، عضلات بازو و ساعد سطبر، سینه‌ فراخ و استخوان‌های مفاصلش درشت بود. هنگام راه رفتن متمایل به جلو بود و هنگام رفتن به جنگ، هروله می‌کرد. اغلب خنده‌رو بود، محاسن سفیدش را رنگ نمی‌زد. در سینه‌اش تا ناف، خطّی از مو بود، همچون شیرغرّان، شجاعت و قدرتی فوق‌العاده داشت، بازوی هرکس را می‌فشرد، نفسش بند می‌آمد.

اولین مسلمان

به اتفاق عالمان و مورّخان مهمّ، اولین کسی که از مردان به پیامبر خدا ایمان آورد، علی (ع) بود، در حالی‌که ده سال بیشتر نداشت و در روزی که پیامبر (ص) مأمور شد دعوت خود را نسبت به خویشاوندان علنی کند، ایمان خود را به پیامبر اظهار کرد، پیامبر هم او را وصیّ و جانشین خود خواند. همچنین جزء اولین پیشگامان در نماز بود و چند سال، جز خدیجۀ کبری و علیّ مرتضی همراه پیامبر کسی نماز نمی‌خواند. عبدالله بن مسعود در ضمن اولین خاطره خود از رسول خدا (ص) و ماجرای ورود رسول خدا با همراهی خدیجه کبری و علی (ع) به مسجد الحرام و عبادت آن حضرت و تبعیت آن دو می‌گوید: از عباس درباره آنان و آیین جدیدشان سوال کردم. او در پاسخ گفت: او را نمی‌شناسید. او محمد بن عبدالله پسر برادرم است و آن پسر علی بن ابی‌طالب است و آن زن خدیجه همسر محمد است به خدا سوگند در روی زمین هیچ‌کس را نمی‌شناسیم که خدا را بر اساس این دین عبادت کند مگر این سه نفر.

امام علی (ع) در ایمان، پرهیزگاری، زهد، عبادت و یقین یگانه بود؛ چنانکه پیامبر اسلام (ص) درباره او می‌فرماید: «اگر آسمان‌ها و زمین در یک کفه جای گیرند و ایمان علی در کفه دیگر، بی‌گمان ایمان او سنگین‌تر است».

علم و حکمت امام

بنابر روایات، امام علی (ع) از دانش لدنی بهره‌مند بوده؛ دانشی که از سوی خداوند افاضه می‌گردد. از روایات بسیاری برمی‌آید دانش امام علی (ع) از همه مردم ـ جز پیامبر (ص) ـ بیش‌تر بوده است آگاهی از علوم مختلف و پیشگویی‌های حضرت نشان از دانش فراوان اوست. چنانچه پیامبر فرمودند: «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا». به تصریح مفسرین آیه علم الکتاب (سوره رعد آیه ۴۳) در مورد او نازل شده است.

اول مظلوم عالم

از ابعاد شخصیتی امام علی (ع) نه تنها قدرشناسی نشد، بلکه دوستان جاهل و دشمنان آگاه با بی‌مهری با ایشان رفتار کرده تا آنجا که در زمان حیات و پس از شهادت، مظلوم‌ترین فرد تاریخ اسلام بود. چون حق علی (ع) را در مورد امامت و خلافت غصب کردند، هم به آن حضرت ستم شد، هم به امّت اسلامی.

رسول خدا (ص) در مورد مظلومیت امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «یا علی، پس از من تو مظلوم می‌شوی، پس وای بر آنکه به تو ستم و تعدّی کند». خود امام نیز به مظلومیت خویش تصریح کرده است: «از آن دم که رسول خدا وفات یافت، من پیوسته مظلوم بوده‌ام» و مکرّر این حقیقت را در منبر و مواقع دیگر بیان می‌فرمود. در زیارتنامۀ آن حضرت نیز که از امام هادی (ع) روایت شده است، از وی به عنوان «اولین مظلوم» یاد شده که حقش را غصب کردند: «یَا وَلِیَّ اللَّهِ، أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ، وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقُّه».

جهل و تعصب مردم از یک سو و عدالت‌طلبی و حق‌محوری علی (ع) از سویی سبب شد تا در زمان حیاتش عدۀ معدودی یار اهل تشخیص و بصیرت داشته باشد. تنهایی او به بعد سیاسی منحصر نیست، بلکه در بعد معرفتی نیز کسی پیدا نمی‌شد که از این چشمه جوشان بهره‌برداری کند. تا جایی که با یار خویش، کمیل، در خلوت صحراهای اطراف کوفه از نبود تشنگان و جویندگان اسرار و معارف نهفته در سینه‌اش، اظهار دلتنگی می‌کرد.

برخی از نمودها و جلوه‌های مظلومیت حضرت از این قرار است:

1. غصب خلافت: حضرت در خطبه شقشقیه به آن اشاره فرموده و خود را شایسته‌ترین فرد برای آن دانسته که دیگران به ناحق، جامۀ خلافت را به بر کردند و میراث نبوت را غارت نمودند.
2. غصب فدک: حضرت امیر (ع) در نامه به عثمان بن حنیف، اشاره به این ظلم دارد که دیگران در آن طمع کرده، از اهل بیت غصب کردند. هدفشان از بین بردن پشتوانۀ مالی خاندان پیامبر و ضربۀ اقتصادی به علی (ع) بود.
3. شهادت همسر جوان: پس از وفات پیامبر، هواداران جریان شوم سقیفه به قصد درهم کوبیدن پایگاه مقاومت در برابر غصب خلافت، به خانۀ فاطمه زهرا (س) ریختند، در را آتش زدند، فاطمه زهرا (س) آسیب دید، فرزندش سقط شد و بر سر قضیّۀ فدک، کتک خورد و آسیب‌های فراوان جسمی و روحی آن بانوی بزرگ را شهید کرد و علی (ع) با شهادت همسر جوانش، بزرگترین مایۀ دلگرمی و همدم خویش را از دست داد. در سوگ زهرای اطهر، سخنان علی (ع) نشان از شدّت اندوه او بر این ظلم دارد: «قَلَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِیَّتِکَ صَبْرِی وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِی‏..». کتک زدن همسری چون فاطمه در برابر شوهری چون علی، از بزرگترین مصیبت‌های اهل بیت و مظلومیت‌های علی (ع) بود.
4. اهانت خوارج: خوارج، علی (ع) این اسوه تقوا و اخلاص را کافر می‌دانستند و همواره خون به دل او می‌کردند. هنگام صحبت بر فراز منبر، قصد برهم زدن کلام او را داشته و چون او را مسلمان نمی‌دانستند به او اقتدا نمی‌کردند. مستقیم و با کنایه او را به شرک و کفر متهم ساخته و از او اقرار به گناه و توبه می‌خواستند. اما امام علی (ع) همواره حلیمانه با آنها برخورد می‌کرد.
5. تخلف و نافرمانی یاران و سربازان: خون دل خوردن‌های علی (ع) از دست مسلمانان و امّت تحت فرمان بسیار بود و بیعت‌شکنی عده‌ای و رودررو شدن عده‌ای دیگر با او و جهالت گروهی دیگر از پیروان و بی‌اعتنایی به دستورهای او برای جنگ با دشمن و تنها گذاشتن حضرت، نمونه‌هایی از این مظلومیّت است که حضرت را به ستوه آورد.
6. شهادت مظلومانه و قبر پنهان: در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۱ هجری در حالی که امام علی (ع) نماز صبح را در مسجد کوفه اقامه می‌کرد، ابن ملجم مرادی، از باقی‌ماندگان خوارج شمشیر زهرآلود خود را بر فرق آن حضرت کوبید. در اثر این ضربه امام علی (ع) در بستر بیماری افتاد و پس از دو روز در نیمه شب ۲۱ رمضان به شهادت رسید. فرزندان او و عدۀ کمی از شیعیان خاص در حدود شش یا هفت نفر، مخفیانه او را غسل داده و در تاریکی شب در نقطه‌ای که امام علی (ع) تعیین کرده بود دفن کردند. تا زمان امام صادق (ع) که همواره خطر هتک حرمت به قبر علی (ع) از سوی خوارج وجود داشت، فقط فرزندان علی (ع) و برخی شیعیان خاص از محل دفن ایشان مطلع بودند؛ اما در زمان امام صادق (ع) و پس از انقراض خوارج، ایشان به مردی به نام صفوان دستور دادند تا علامت و سایبانی در آنجا بسازد و مردم پس از یک قرن از محل دفن علی (ع) آگاه شدند.
7. هتک حرمت پس از شهادت: با شهادت علی (ع) فکر و اندیشه او از بین نرفت و به صورت نیرویی باقی ماند. به دستور معاویه که از این جاودانگی به شدت عصبانی بود، گروهی برنامه‌های تبلیغاتی ضد علی (ع) راه انداخته و تا سالیان متمادی پس از شهادت، بر فراز هر منبری و در هر خطابه‌ای او را لعن و دشنام می‌دادند. این پدیدۀ شوم، تا زمان عمر بن عبد العزیز، به مدّت هشتاد سال ادامه داشت. علاوه بر لعن علی (ع) و جلوگیری از نقل فضایل او، راویانی با دریافت پول، به جعل حدیث علیه آن حضرت می‌پرداختند و چهرۀ زشتی از وی ترسیم می‌کردند.

اما تلاش دستگاه تبلیغاتی بنی امیه برای کم فروغ ساختن خورشید معنویت نقش برآب شد. عظمت امام علی (ع) و اندیشه‌های او با چنین دسیسه‌های کودکانه‌ای فراموش نشده و نمی‌شود. به رغم آنکه بسیاری از دوستان حضرت از ترس جان خود فضائل او را کتمان می‌کردند و دشمنان به خاطر بغض و حسادت سعی در محو آثار او داشتند، تاریخ گواهی می‌دهد همیشه و همه جا عشق و علاقه مردم به زیبایی‌های این خالق زیبایی بیشتر می‌شود.

جاذبه و دافعه علی (ع)

هر شخصیتی، هم‌سنخ خود را جذب می‌کند و غیر سنخ را از خود دور می‌سازد. جاذبه و دافعه او سخت نیرومند است. جاذبۀ علی (ع) حقیقتی است که همه افراد را شیفته کرده، بر تارک قرون می‌درخشد و تا ژرفای دل‌ها و باطن‌ها پیش رفته است. امیرالمؤمنین می‌فرماید: «در آینده مرا می‌بینید و خصایص شناخته نشدۀ من برایتان آشکار می‌شود و پس از تهی شدن جای من و ایستادن دیگری به جای من، مرا خواهید شناخت». سر محبوبیت او معنویت اوست. دافعه علی (ع) نیز ممتاز و برجسته است. چون در راه خدا از کسی پروا نداشت، قهراً دل‌های پرطمع را می‌آزرد، انعطاف‌پذیری او در امور کلی دین و عدالت‌طلبی او که برای امتیاز طلبان سخت بود برای او دشمن‌ساز و بلکه عامل قتل او بود.

برخی از افتخارات امیرالمؤمنین

برخی از افتخارات امیر المؤمنین (ع) عبارت است از:

1. اولین حامی پیامبر در یوم الإنذار: امام علی (ع) سیزده ساله بود که خداوند به پیامبر فرمان داد، دعوت خویش را آشکار کند. پیامبر در روزی موسوم به "یوم الانذار" مردان طایفه خویش را دعوت کرد و در جمع آنان سه بار دعوت خویش را ابلاغ فرمود و از میان آنان فردی برای تصدیق و جانشینی خود‌طلبید که در هر سه بار تنها علی (ع) برخاست و پیامبر را تصدیق کرد. پیامبر نیز در حق او فرمود: «علی برادر، وصی و جانشین من است. فرمان او را بشنوید و از او اطاعت کنید».
2. فدایی رسول خدا در لیلة المبیت: با گسترش روز افزون اسلام، در سال ۱۳ بعثت کفار قریش خطر را احساس کردند و توطئه قتل پیامبر (ص) را طرح ریختند. پیامبر اکرم (ص) که شرایط یثرب را برای اقامت و ادامه دعوت خویش مناسب می‌دید، تصمیم به مهاجرت به یثرت گرفت. مشرکان مکه که از قصد پیامبر آگاهی یافته بودند، تصمیم به قتل او گرفتند. پیامبر اکرم (ص) از طریق وحی از نقشه آنها آگاه شد و تصمیم گرفت شبانه راهی یثرب شود. امام علی (ع) در آن شب در بستر پیامبر آرمید تا جان پیامبر حفظ شود. صبحگاه به بستر پیامبر هجوم بردند که ناگهان علی (ع) برخاست و به‌سوی آنها هجوم برد. آنها که چنین دیدند، مأیوس از اجرای نقشه خویش بازگشتند. فداکاری و ایثار امام (ع) در تاریخ اسلام به "لیلة المبیت" مشهور است.
3. برادری پیامبر: پیامبر برای حفظ رابطه مهاجرین و انصار و جلوگیری از مسائلی که ممکن بود بعدها گریبان‌گیر آنها شود و تفرقه در میان امت نوپای اسلام به وجود آورد، تصمیم گرفت بین آنان پیمان اخوت و برادری جاری سازد. از این‌رو هر دو نفر از صحابه (مهاجرین و انصار) را برادر یکدیگر معرفی کرد و از این پس حقوق برادری بین آنها برقرار شد. رسول اکرم (ص) خود با علی (ع) پیمان برادری بست و او را برادر خود در دنیا و آخرت نامید. این امر از مهم‌ترین و برترین فضایل امام علی (ع) است.
4. شجاعت بی نظیر: مبارزۀ او در میدان‌ها در رکاب پیامبر و فتوحات شجاعانۀ او و سرانجام شهادت خونین وی، ترسیم خط جهاد و شهادت است و حیات اسلام در سایۀ شمشیر اوست.
5. سخاوت و ایثار: خانه امام علی (ع) پناهگاه مستمندان و تنگدستان بود. سخاوت امام (ع) را همه ستوده‌اند و حتی قرآن کریم نیز از آن یاد کرده است: «کسانی که اموال خویش را شب و روز، نهان و آشکار، انفاق می‌کنند».
6. جان پیامبر: در واقعۀ مباهله و آیه‌ای که دراین‌باره نازل شده، حضرت علی (ع) همچون جان پیامبر به‌شمار آمده است: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾.
7. پدر امّت: حضرت امیرالمؤمنین در حدیث پیامبر اسلام (ص) به منزلۀ پدر امّت به حساب آمده است: «أنا و أنت أبوا هذه الأمّة»
8. میزان اعمال: میزان کمال و صحّت عمل انسان‌ها با وجود حضرت امیر سنجیده و حساب می‌شود. در برخی زیارت‌ها به آن حضرت به عنوان میزان الأعمال سلام می‌دهیم. در حدیث است: «انّ أمیر المؤمنین و الأئمّة من ذریّته هم الموازین».

آیات بسیار و روایات متعددی در شأن و منزلت امیرالمؤمنین نازل شده که بحث مفصل و مستقلی می‌طلبد.

یاران علی (ع)

علی (ع) شیفتگان و عاشقان فراوانی در تاریخ دارد که در محبت به او شهره‌اند و از هیچ فداکاری برای او دریغ نمی‌کنند، برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. مالک اشتر نخعی: مالک اشتر از تربیت‌شدگان مکتب علی (ع) و فرمانده شجاع او بود. او در امور نظامی به قدری کارآمد بود که فرماندهی سپاه پیش‌آهنگ لشکر علی (ع) با او بود. در ماجرای صفین توانست خود را تا نزدیکی خیمه معاویه برساند که جریان حکمیت پیش آمد. او یکی از کاندیداهای علی (ع) برای حکمیت بود. فضیلت مالک اشتر تنها در شجاعت نبود. او سرداری خودساخته و اهل تهذیب نفس بود. مالک اشتر در اواخر عمر از سوی علی (ع) به حکومت مصر گماشته شد و در بین راه به دست جاسوسان معاویه مسموم شده و به شهادت رسید.
2. عمار یاسر: عمار از نخستین مسلمانان است. در نوجوانی همراه پیامبر (ص) شبانی می‌کرد. او همراه پدر و مادرش در مکه مسلمان شده و آزار بسیاری دیدند پدر و مادرش در زیر شکنجه مشرکان مکه جان سپردند، ولی او جان سالم به در برد و به مدینه مهاجرت کرد. رسول خدا (ص) در روزهای نخستین ورود به مدینه، اقدام به ساخت مسجدالنبی کرد. یکی از شرکت‌کنندگان در ساخت مسجد، عمار بود که بیش از اندازه تلاش می‌کرد. پیامبر (ص) در حضور جمعیت فرمود: قاتلان عمار گروهی سرکش و اهل باطل هستند. از آن روز وجود عمار به منزلۀ مقیاسی برای روزی که میان مسلمانان اختلاف شود معرفی شد. حدوداً پس از ۳۷ سال عمار در جنگ صفین در کنار علی (ع) رویاروی معاویه ایستاد و به شهادت رسید. شهادت او غوغایی در سپاه معاویه ایجاد کرد و همه حدیث پیامبر (ص) را به خاطر آوردند. او از نخستین کسانی بود که نسبت به انحراف‌های مالی عثمان انتقاد کرد.
3. ابوذر غفاری: ابوذر یکی از راسخ‌ترین پاران پیامبر (ص) و علی (ع) است. رفاقت و دوستی ابوذر با امام علی (ع) به نخستین ساعات اسلام آوردن او باز می‌گردد. ابوذر نیز هیچ‌گاه دست از یاری و پیروی از پیشوای خویش برنداشت. او در زمان شیخین از مسائل پیش‌آمدۀ جامعه اسلامی ناراضی بود، اما همچون امام خویش برای حفظ وحدت مسلمین سکوت کرد. ابوذر جزء پنج نفری بود که پس از رحلت پیامبر (ص) سر موعد برای یاری امیرمؤمنان (ع) حاضر شدند. روح ابوذر با تشخیص و بصیرت، رشد یافته بود و حق و باطل را با اصول آن می‌شناخت، نه با افراد و شخصیت‌ها؛ از این‌رو در حالی که اکثریت علی (ع) را تنها می‌گذاشتند او در کنار مولایش وفادار باقی ماند.
4. صعصعة بن صوحان: صعصعه مردی سخنور، خطیبی توانا و مورد اعتماد و علاقه امام علی (ع) بود.
5. عدی بن حاتم: عدی با علی (ع) در صفین شرکت کرد و سه فرزندش در آن جنگ به شهادت رسیدند. سال‌ها بعد معاویه او را دید و به کنایه گفت: علی (ع) انصاف را درباره تو رعایت نکرد؛ چون پسران خود را در پشت جبهه نگه داشت و پسران تو را به کشتن داد. عدی پاسخ داد: من انصاف را درباره علی (ع) رعایت نکردم، چرا که او کشته شد و من هنوز زنده هستم.
6. میثم تمار: از جمله شیفتگان علی (ع)، میثم تمار است که بیست سال پس از شهادت مولا، بر سر چوبۀ دار از علی (ع) و فضایل او سخن گفت. در ایامی که سرتاسر مملکت اسلامی در خفقان فرو رفته، تمام آزادی‌ها کشته شده و نفس‌ها در سینه‌ها زندانی بود، او از بالای دار فریاد می‌زد: بیایید تا از علی برایتان بگویم. مردم از اطراف برای شنیدن سخنان میثم هجوم آوردند. حکومت قداره‌بند اموی که منافع خود را در خطر می‌دید دستور داد بر دهانش لجام زدند و پس از چند روزی به حیاتش خاتمه دادند.

مخالفان امیر المؤمنین (ع)

عدالت‌محوری و دین‌مداری امام علی (ع) سبب مخالفت گروه‌هایی با ایشان شد؛ لکن آن حضرت در نحوۀ مقابله با ایشان نه حبّ و بغض شخصی، بلکه مصلحت عموم مسلمانان و نظام اسلامی را در نظر داشت.

امیرمؤمنان (ع) در دوران خلافتش سه دسته را از خود طرد کرد و با آنان به پیکار برخاست که قبلا ذیل عنوان چهارمین دوره زندگانی حضرت (از خلافت تا شهادت) مطرح شد و در اینجا به صورت مختصر اشاره می‌شود.

1. اصحاب جمل (ناکثین): این جماعت در غالب اهل پول‌پرستی، صاحبان مطامع و طرفداران تبعیض بودند. سخنان علی (ع) درباره عدل و مساوات بیشتر متوجه این جمعیت است.
2. اصحاب صفین (قاسطین): روح این گروه، روح سیاست‌بازی و تقلب و نفاق بود. آنها می‌کوشیدند زمام حکومت را در دست گرفته و بنیان حکومت علی (ع) را فرو ریزند. جنگ علی (ع) با معاویه وافراد او در حقیقت جنگ با نفاق و دورویی بود.
3. اصحاب نهروان (خوارج یا مارقین): شاخصه‌های مهم این افراد را می‌توان در عصبیت‌های ناروا، خشکه‌مقدسی‌گری و جهالت‌های خطرناک یافت.

ویژگی‌های اصلی مخالفان امام علی (ع):

1. جهل: از اصلی‌ترین ویژگی‌ها که هم در خوارج و هم در یاران معاویه وجود داشت، جهل است. جهل شامیان سبب شد تا معاویه بتواند آنچه می‌خواهد با نام اسلام ترویج کند.
2. نفاق: نفاق، بارزترین مشخصۀ معاویه و طرفداران او بود که بخش مهمی از مخالفان امام علی (ع) را تشکیل می‌دادند و علی (ع) سالیان متمادی مشغول مبارزه با آنها بود. مشکل‌ترین مبارزه‌ها مبارزه با نفاق است.
3. تعصب باطل: یکی از ویژگی‌های برخی دشمنان امام علی (ع) جمود و تعصب باطل بود که بیش از همه در میان خوارج دیده می‌شد و می‌توان گفت خوارج نخستین جریان جمود فکری و تعصب باطل در دنیای اسلام هستند.

سیره امیرالمؤمنین (ع)

سیره امام علی (ع) در واقع تجسم نظام فکری مورد تأیید حضرت است که در رفتار ایشان نمود دارد. برخی از سیره‌های رفتاری ایشان عبارت است از:

1. وحدت‌طلبی: آنچه در حیات امام علی (ع) به‌ویژه پس از مرگ پیامبر (ص) بارز است تلاش ایشان برای حفظ وحدت جامعه اسلامی است. پس از رحلت پیامبر (ص) در حالی که خلافت حق مسلم علی (ع) بود این جوان ۳۳ ساله آن‌چنان آینده‌نگر و خالص و بر نفس خویش مسلط و نسبت به اسلام دلسوز بود که حفظ وحدت مسلمانان را بر خلافت ترجیح داد. ایشان شرایط آن زمان را چنین توصیف می‌کند: «در اندیشه فرو رفتم که میان دو راه کدام را برگزینم؟ آیا با کوته‌دستی قیام کنم یا بر تاریکی‌ای کور صبر کنم؟ تاریکی‌ای که بزرگ‌سال در آن فرتوت و تازه‌سال، پیر می‌گردد و مؤمن در تلاشی سخت تا آخرین نفس قرار می‌گیرد. دیدم صبر بر همین حالت طاقت‌فرسا، عاقلانه‌تر است». حفظ وحدت در جامعه نوپای مسلمانان از مهم‌ترین هدف‌های آن حضرت بود؛ از این‌رو هنگامی که ابوسفیان می‌خواست به بهانه حمایت از علی (ع) فتنه‌ای به پا کند امام علی (ع) فرمود: امواج دریای فتنه را با کشتی‌های نجات بشکافید و از راه خلاف و تفرقه دوری گزینید. همچنین در شورای شش نفره که برای تعیین جانشین عمر تشکیل شده بود، پس از انتخاب شدن عثمان فرمود: «شما خود می‌دانید من از همه برای خلافت شایسته‌ترم اما به خدا سوگند، مادامی که کار مسلمانان مرتب باشد و تنها بر شخص من جور و جفا کنند، مخالفتی نمی‌کنم». امیرمؤمنان (ع) در پاسخ به حضرت فاطمه (س) که او را دعوت به اعتراض و قیام کرد، به صدای مؤذن اشاره کرد که بانگ می‌زد: اشهد انّ محمداً رسول الله و فرمود: سکوت من تنها برای باقی ماندن این فریاد است. ایشان می‌دانست هر گونه قیام سبب پاشیده شدن اتحاد مسلمانان و نتیجۀ آن از بین رفتن ثمره تلاش بیست‌وسه ساله پیامبر (ص) خواهد بود. علی (ع) که هرگز پشت به دشمن نکرده و پشت دلاوران از بیم او می‌لرزید برای حفظ یکپارچگی و وحدت جامعۀ نوپای اسلام حتی در برابر اهانت به همسرش نیز واکنش تند نشان نداده و سکوت کرد.
2. عدالت‌محوری: سیره امام علی (ع) بر اصول مکتب سیاسی او مبتنی است. عدالت‌محوری علی (ع)، فلسفه اجتماعی او و دیدگاه خاص وی در عدالت اجتماعی در یک راستا هستند. علی (ع) نه تنها عادل بلکه عدالت‌خواه بود. در دوران خلافت عثمان، بسیاری از خویشاوندان و نزدیکان او به بهانه‌های مختلف از اموال عمومی، بیش از سهم شرعی بهره‌برداری کردند. امام به محض در دست گرفتن زمام امور فرمود: به خدا قسم، زمین‌هایی را که متعلق به عموم مسلمانان بوده و عثمان به افراد بخشیده است، باز پس خواهم گرفت، هر چند آنها را مهر زنانشان قرار داده یا با آنها کنیز خریده باشند. عده‌ای تقاضا کردند در اجرای عدالت، عطف بماسبق نکرده و گذشته را رها کند. ولی علی (ع) پاسخ داد: حق کهن به هیچ وجه باطل نمی‌شود. برخی از دوستان خیراندیش به حضور علی (ع) رسیده و از ایشان خواستند که در شرایطی که دشمنی مانند معاویه، ایالت زرخیزی همچون شام را در اختیار دارد، موقتاً مساوات و عدالت را برای مصلحت مهم‌تر مسکوت بگذارد. اما علی (ع) پاسخ داد: از من می‌خواهید که پیروزی را به قیمت تبعیض و ستمگری به دست آورده و عدالت را فدای سیاست کنم؟ به خدا قسم، تا دنیا دنیا است چنین کاری نخواهم کرد. اگر همه این اموال مال شخصی من و محصول دسترنج من بود، میان مردم تبعیض قائل نمی‌شدم چه رسد به اینکه مال خدا است و من امانتدار خدایم. امام علی (ع) این عدالت را در نزدیکان و خویشان خویش با سخت‌گیری بیشتری اجرا می‌کرد تا بفهماند عدالت درباره هیچ‌کس استثنا بردار نیست. ایشان هنگامی که مطلع شد دخترش از بیت‌المال مسلمانان، گردنبندی را به عنوان عاریه، البته با قید ضمانت گرفته و در روز عید از آن استفاده کرده است او را سخت مورد عتاب قرار داد و با لحنی کاملاً جدی فرمود: اگر به صورت عاریۀ مضمونه یعنی با قید ضمانت نگرفته بودی دستت را می‌بریدم و درباره تو حد سارق را اجرا می‌کردم. اجرای عدالت اجتماعی عامل اصلی قتل ایشان بود. از این‌رو گفته‌اند علی به خاطر شدت عدالتش بود که در محراب به شهادت رسید.
3. پایبندی به اصول: هیچ‌گاه از خیانت و نیرنگ استفاده نکرد، هرچند به قیمت از دست رفتن خلافتش باشد. در مقابل پیشنهاد سکوت موقت در برابر معاویه، فرمودند: «اگر من معاویه را حتی برای مدتی کوتاه تثبیت کنم، به این معناست که من معاویه را حداقل در این مدت صالح می‌دانم در حالی که من او را صالح نمی‌دانم و به مردم هم دروغ نمی‌گویم». وقتی در جنگ صفین شریعه به دست سپاه علی (ع) افتاد. یاران پیشنهاد مقابله به مثل و بستن آب بر سپاهیان معاویه را دادند؛ اما حضرت فرمودند: «خداوند آب را برای مسلمان و کافر قرار داده و این کار دور از شهامت و فتوت و مردانگی است». علی (ع) در مسائل شخصی بسیار نرم، انعطاف‌پذیر، شوخ و خنده‌رو بود و تا جایی که به حد باطل نرسد، با مردم مزاح می‌کرد. ولی در مسائل اصولی، مقررات الهی و حقوق اجتماعی، بسیار صلابت داشت و انعطاف‌پذیری و مماشات در او راه نداشت.
4. امام علی و مردم: امیرمؤمنان (ع) گذشته از آنکه زمامداران حکومت را به مهربانی با مردم دعوت و حقوق مردم را گوشزد می‌کردند، در سیره مدیریتی خود نیز الگویی از یک رهبر مردمی برای آیندگان به جا گذاشتند. امام علی (ع) با وجود بی‌نیازی از مشورت دیگران، با اطرافیان خود مشورت می‌کردند. حضرت علی (ع) هیچ‌گاه خود را برتر از مردم و جدا از آنها نمی‌دید. در میان ایشان و مانند آنها زندگی می‌کرد و از قوانین به نفع خود استفاده نمی‌کرد. روزی در زمان خلافتش در کوفه، زره آن بزرگوار گم شد. پس از چندی آن را نزد فردی مسیحی یافت و او را همراه خود برای اقامۀ دعوی به دادگاه برد. مسیحی گفت: زره از آن من است و ممکن است خلیفه اشتباه کرده باشد. قاضی رو به علی (ع) کرد و گفت: تو مدعی هستی و این شخص منکر است. پس تو باید شاهد بیاوری. علی (ع) خندید و گفت: حق با قاضی است ولی من شاهدی ندارم. قاضی هم به نفع فرد مسیحی حکم کرد. مسیحی منقلب شد و گفت: این طرز حکومت و نوع رفتار بشر عادی نیست. این شیوه حکومت انبیا است و اقرار کرد زره برای علی (ع) بوده و از آن پس از یاران فداکار علی (ع) شد. امام علی (ع) با تشریفات مخالف بود. در مسیر عزیمت به کوفه وارد شهر انبار شد که اهالی آن ایرانی بودند. ایشان خرسند از ورود خلیفه به استقبال او آمده و پس از حرکت مرکب علی (ع) در مقابل او شروع به دویدن کردند. علی (ع) از آنها درباره این کار سؤال کرد و ایشان پاسخ دادند: این نوعی احترام از سوی ما به حاکمان و افراد مورد احترام است. امام (ع) فرمود: چنین رفتاری شما را در دنیا به رنج می‌اندازد و در آخرت به شقاوت می‌کشاند. از کارهایی که شما را پست و خوار می‌کند پرهیز کنید. این کارها سودی به حال آن افراد ندارد. در نامه به مالک اشتر توصیه کردند: «ساعاتی را برای رسیدگی شخصی به کارهای مردم قرار داده و کسی را بین خود و مردم واسطه قرار ندهد».

مکتب فلسفی امام علی (ع)

کلمات امام علی (ع) تنها به وعظ و نصایح سازنده منحصر نیست، بلکه میراث به جای مانده از آن امام (ع) کلمات گوهرباری است که می‌تواند منشأ نظریه‌پردازی و نظام‌سازی باشد. اندیشۀ والای امام علی (ع) پایه‌های مکتبی فکری را تشکیل داده است که نظیر آن را جز در پیامبران نمی‌توان یافت. در اینجا به ویژگی‌های منحصر به فرد نظام فلسفی، نظام حقوقی، نظام اخلاقی و سیاسی آن حضرت اشاره می‌شود:

1. مکتب فلسفی امام علی (ع):
   1. بحث‌های عقلی عمیق مانند ذات و صفات باری و حدوث و قدم، وحدت و کثرت و... برای اولین بار توسط حضرت مطرح شد.
   2. اتصال به سرچشمه وحی سبب شده کلام علی (ع) آموزه‌های بی‌نظیری را به جهان فکر و اندیشه عرضه کند که بی‌سابقه و ابتکاری است؛ مانند عددی نبودن وحدت خداوند، برهان تلازم وحدت وجود و وجود واجب، برهان توحید از راه نبوت.
   3. تعیین گستره عقل: بر خلاف کسانی که معتقد به ناتوانی و تعطیل عقل بشری هستند، در کلام امام علی (ع) قدرت سیر عقلانی بشر محدود است، چنانچه فرموده است: عقل در عین ناتوانی از وصول به کنه معرفت باری تعالی، یک حد واجب معرفت دارد که در آن مقدار نه تنها ممنوعیت نیست بلکه وجوب و لزوم تحقیق در کار است.
   4. بیان مباحث عقلی برای تودۀ مردم: با آنکه مباحث عقلی دشوار و پیچیده است، حضرت این مطالب عمیق را به زبان ساده و قابل فهم برای عموم مردم بیان می‌کردند و در این راه از تشبیه امور معقول به محسوس کمک می‌گرفتند.
2. مکتب حقوقی امام علی (ع):
   1. در نظام حقوقی علی (ع) حق و تکلیف رابطه متقابل دارند. چنانچه فرموده است: «حق به نفع هیچ‌کس جریان نمی‌یابد، مگر اینکه ضد او هم جریان یابد. کسی بالاتر یا پایین‌تر از همکاری اجتماعی نیست که به نوعی تعاون عمومی منجر می‌شود. از این رو افراد در برابر اجتماع هم حق دارند و هم تکلیف»
   2. حق خداوند: تنها کسی که بر دیگران حق دارد ولی دیگران بر او حق ندارند، خداوند است. حق خداوند به معنای انتفاع بردن او نیست، بلکه به معنای تکلیف و مسؤولیت دیگران درمقابل اوست، چون بنده در مقابل خدا چیزی از خودش ندارد.
   3. بزرگ‌ترین حقوق متقابل، حق حکومت بر مردم و حق مردم بر حکومت است. صلاح و شایستگی مردم در گرو حکومت صالح است و حکومت صالح با ملت استوار و با استقامت محقق می‌شود. وفادای مردم به حکومت و ادای حق مردم از طرف حکومت، موجب حکومت حق در جامعه است. ایشان درباره حق مردم برحاکمان ‌می‌فرماید: «حکومت امانتی است در دست حاکم و حاکم امانتدار مردم و نگهبان و حافظ حقوق ایشان است» و درمورد حقوق حاکم بر مردم می‌فرماید: «حق امام بر مردم این است که فرمان او را بشنوند و اطاعتش را بپذیرند و دعوتش را اجابت کنند».
   4. حق حیوانات و محیط زیست: انسان از هرچه بهره‌مند است نسبت به آن تکلیف دارد. می‌فرماید: «خداوند را در نظر بگیرید، هم در مورد بندگانش و هم نسبت به سرزمین‌ها و چهارپایان».
3. مکتب سیاسی امام علی (ع):
   1. سیاست از نظر امیرالمؤمنین (ع): تصور غالب از مفهوم سیاست، نیرنگ و فریب و استفاده از هر ابزار ممکن برای رسیدن به هدف است. ولی در نظر امیرالمؤمنین سیاست مبتنی بر اصول اخلاقی است هرچند به قیمت از بین رفتن خلافت و حکومت باشد.
   2. ضرورت حکومت: امام علی (ع) بر لزوم یک حکومت مقتدر تصریح کرده و لاحکم الّا لِلَّه یعنی وضع قانون با خدا است و نه اجرای قانون. در پرتو حکومت، مؤمن برای خدا کار می‌کند و کافر بهره دنیای خود را می‌برد و کارها به پایان خود می‌رسد. حضرت، حکومت را به عنوان یک مقام دنیوی سخت تحقیر می‌کند، ولی در مسیر اصلی‌اش آن را وسیله‌ای برای اجرای عدالت و احقاق حق و خدمت به مردم، فوق‌العاده مقدس می‌داند.
   3. عدالت اجتماعی: عدالت به وسیله اسلام حیات را از سرگرفت و ارزش فوق‌العاده یافت. از نظر امام‌علی (ع) اصلی که می‌تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضی نگه دارد، به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است.
   4. شرایط مدیر و رهبر: برخی از ویژگی‌های مطلوب رهبر جامعه اسلامی عبارتند از: گذشت و مهربانی؛ عدم سازش‌کاری؛ ناهمرنگی با انحرافات؛ عدم طمع ورزی و آشنایی با درد مردم و زندگی در سطح پایین‌ترین افراد جامعه.
4. مکتب اخلاقی امام علی (ع): چگونگی تبیین پایه‌های اخلاق از ارکان مؤثر در سعادت افراد و رفتار جوامع است برخی از مؤلفه‌های مکتب اخلاقی امام عبارت است از:
   1. عدم نسبیت اخلاق: اصول اولیه اخلاقی همواره ثابت هستند هرچند معیارهای ثانویه نسبی اند.
   2. انسان کامل: امیرالمؤمنین گذشته از آنکه مصداق اتم انسان‌کامل است، همواره بر رشد همه جانبه ارزش‌های والای انسانی تأکید می‌کند.
   3. خودشناسی مقدمه اخلاق و در مکتب اخلاقی علی (ع) مقدمه خداشناسی و حقیقت عبادت است. یکی از آثار خودشناسی، کرامت نفس است که اساس و محور اخلاق اسلامی است و مقابله با غرایز را آسان می‌کند. در نقطه مقابل بردگی روح و نفس نسبت به مال و ثروت است.
   4. زهد و دنیا: از جمله امتیازات مکتب اخلاقی امیرمؤمنان (ع) بررسی جامع و دقیق مفاهیم اخلاقی است. حضرت زهد را به تنبلی به بهانۀ ترک دنیا تفسیر نمی‌کند، بلکه روحیه ثبات در برابر از دست دادن و به دست آوردن دنیا است. همچنین حضرت در مورد دنیا با تفکیک نعمت‎های موجود در دنیال و دلبستگی به دنیا، می‌فرماید: «دنیا کسی را فریب نمی‌دهد بلکه انسان با هوای نفس فریب می‌خورد، دنیا مسجد دوستان خداست».

دیدگاه ابن ابی الحدید درباره امام علی (ع)

ابن ابی الحدید درباره حضرت مطالبی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. علی بن ابی طالب (ع) اهل دنیا نبود... «... و إنما كان رجلا متألها صاحب حق‌». مرد متأله، غیر از مرد الهی است. آن کس که متوغل در معرفت الهی باشد، متأله است.

٢. «و اعلم أن التوحيد و العدل و المباحث الشريفة الإلهية ما عرفت إلا من كلام هذا الرجل و أن كلام غيره من أكابر الصحابة لم يتضمن شيئا من ذلك أصلا و لا كانوا يتصورونه و لو تصوروه لذكروه و هذه الفضيلة عندي أعظم فضائله». معارف بلند توحید خدا، عدل خدا و سایر مطالب شریف الهی، فقط از کلام علی (ع) به دست آمد و با آن شناخته شد و کلام دیگران و بزرگان اصحاب رسول خدا (ص) متضمن چیزی از مسائل اصول اعتقادی نبود و آنان یعنی سایر صحابه، هرگز این معالی امور و مطالب گران‌بها را تصور نمی‌کردند (چه رسد به تصدیق و تبیین آن)؛ زیرا اگر مبادی تصوری این معارف عمیق برای آنان روشن بود و توفیق ادراک مبادی تصدیقی این مطالب بلند را می‌یافتند، آن را باز می‌گفتند و چون هیچ اثری از این‌گونه مفاهیم در کلام آنان یافت نمی‌شود، روشن است که این معارف برای خود آنها مجهول بوده است. فقط علی بن ابی طالب (ع) بود که فاتح این میدان و کاشف این کان و مبتکر و فن‌آور این کانون و صحنه معرفتی بود و این فضیلت علمی نزد من عظیم‌ترین فضیلت علی (ع) است.

سر فضیلت اصل معرفت آن است که مرز محدودی برای علم نیست؛ برخلاف عمل که قلمرو آن متناهی و بسته است. برخی از علوم، کمال نفسی است؛ زیرا مقدمه چیزی نیست تا کمال آنها مقدمی و ابزاری باشد؛ مانند معرفت خدا و علم به اسمای الهی؛ از این رو ذاتاً شریف است. مقصود ابن ابی الحدید از این حصر، مطلق نیست؛ بلکه اضافی است. یعنی غیر از رسول خدا (ص) کسی معارف الهی را این چنین تبیین نکرده، به دلیل آن‌که گفت: من أکابر الصحابه؛ پس منظور، بررسی رجال علمی خصوص امت است، نه اعم از پیامبر و امت. آن‌چه ابن ابی الحدید گفت، نزدیک به گفتار بلند ابن سینا است؛ زیرا بنابر تعبیر بوعلی، امیرمؤمنان (ع) در بین اصحاب پیامبر مانند معقول بین محسوس بود و بنا به تعبیر ابن ابی الحدید، آن‌چه را که حضرت تصدیق و تعلیم کرد، دیگران اصلاً آن را تصور نمی‌کردند؛ یعنی همان طور که حواس، هرگز معقول را ادراک نمی‌کنند، صحابه، معارف عِلوی را اصلاً ادراک نمی‌کردند. ابن ابی الحدید می‌گوید:

٣. و أما الحكمة و البحث في الأمور الإلهية فلم يكن من فن أحد من العرب و لا نقل في جهاد أكابرهم و أصاغرهم شي‌ء من ذلك أصلا و هذا فن كانت اليونان و أوائل الحكماء و أساطين الحكمة ينفردون به و أول من خاض فيه من العرب علي (ع) و لهذا تجد المباحث الدقيقة في التوحيد و العدل مبثوثة عنه في فرش كلامه و خطبه و لا تجد في كلام أحد من الصحابة و التابعين كلمة واحدة من ذلك و لا يتصورونه و لو فهموه لم يفهموه و أنى للعرب ذلك؛ «حکمت و جهان‌بینی استدلالی و بحث در معارف الهی، فن هیچ عرب نبود و از بزرگ و کوچک نژاد عرب چیزی در این زمینه نقل نشده و فقط دانشوران یونان و پیشینیان از اهل حکمت و اسطوانه‌های معرفت الهی به این فن می‌پرداختند. اول کسی که از قوم عرب به این‌گونه معارف بلند پرداخت، علی بن ابی طالب (ع) بود؛ از این رو مباحث دقیق توحید خدا و عدل الهی را در پهنه پیام علوی و گستره کلام و خطبه‌های حضرت منشور و فراوان می‌یابی. در کلام هیچ صحابی و هیج تابع اصحاب (یعنی دو نسل رسمی صدر اسلام) اصلاً سخنی از این‌گونه معارف بلند را نمی‌یابی و این دو نسل آنها را تصور و ادراک نمی‌کردند و اگر کسی آن معارف را برای اینان تدریس و به آنها تفهیم می‌کرد، باز از فهم آن مطالب عاجز بودند؛ زیرا نژاد عرب (بدون وحی الهی و الهام نبوی و علوی) توان تحمل این معالی را ندارد».

آن‌چه از این کلام افزون بر مطالب مستفاد از کلام گذشته وی بر می‌آید، این است که علی (ع) در بین امت اسلامی مبتکر معارف الهی بود و هیچ کدام از صحابه و تابعان (معاصران و متأخران) توان ارائه چنین مطالبی را نداشتند، و همچنین هیچ یک از آنان قدرت تلمذ و آموختن آنها را نداشتند. این تعبیر نیز با تعبیر ابن سینا هماهنگ است؛ زیرا کسی که در مرتبه حس به سر می‌برد؛ نه تنها مبتکر ادراک معقول نیست، بلکه شاگرد مکتب عقل هم نخواهد بود؛ به طوری که اگر عاقلی بخواهد مطلب معقولی را به حس‌گرا و موجود حسی بفهماند، او نمی‌فهمد. ابن ابی الحدید می‌گوید:

۴. همه متکلمان اسلامی که در دریای معقولات وارد شدند، دانش خود را از علی بن ابی طالب (ع) گرفتند و به آن حضرت انتساب دارند و او را استاد و رئیس خود نامیدند. اصحاب ما معتزله، به واصل بن عطا انتما و انتساب دارند و واصل تلمیذ ابوهاشم فرزند محمد بن حنفیه بود و ابوهاشم، شاگرد پدرش محمد بود و محمد بن حنفیه شاگرد پدرش علی (ع) بود. انتساب شیعه اعم از امامیه و زیدیه و کیسانیه به علی (ع) ظاهر است. انتمای اشاعره به علی (ع) از این راه است که آنان به ابوالحسن اشعری منتسبند و او شاگرد ابوعلی است و ابوعلی تلمیذ ابویعقوب شحام است و ابویعقوب شاگرد ابوالهُذیل است و ابوالهذیل تلمیذ ابوعثمان طویل به شمار می‌رود و ابوعثمان طویل، تلمیذ واصل بن عطاست. پس سرانجام فرقه اشعری به علی بن ابی طالب (ع) منتهی می‌شود.

انتساب کرامیه به علی (ع) برابر آن‌چه ابن هیصم در کتاب المقالات یاد کرده، این است که عقیده آنان از دو طریق به علی (ع) منتهی می‌شود. انتمای کلامی خوارج به علی (ع) روشن است؛ زیرا اینان اصحاب حضرت بودند و از وی جدا شدند و بر او خروج کردند.

۵. علی (ع) از اولیای الهی است که گاهی با دست و شمشیر و زمانی با زبان و بیان و گاهی با قلب و فکر، اسلام را یاری کرد. اگر جهاد و جنگ مطرح شود، آن حضرت سیدالمجاهدین است و اگر نامی از وعظ برده شود، وی ابلغ الواعظین است و اگر فقه و تفسیر طرح شود، او رئیس الفقهاء و المفسرین به شمار می‌رود و اگر عدل و توحید مطرح گردد، وی امام اهل عدل و توحید است. ليس على الله بمستنكر أن يجمع العالم في واحد.

۶. سیره علی (ع) درباره بیت‌المال این بود که هر جمعه بیت‌المال را جارو می‌کرد و پس از اقامه دو رکعت نماز در آن، می‌فرمود: «این خانه برای من در قیامت شهادت دهد»؛ یعنی به عدم اکتناز و نزاهت از اختلاس و برائت از امتیاز ناروا و تبعیض ناعادلانه و مانند آن شهادت دهد.

۷. چون تاریخ پیش از طوفان نوح مُدَون نیست و مجهول است، نمی‌شود به لحاظ آن سخن گفت؛ ولی به لحاظ تاریخ پس از طوفان می‌توان گفت: در سراسر گیتی و همه اقوام و ملل از ترک و فارس و عرب و روم و دیگران کسی یافت نشد که از لحاظ شجاعت چونان علی بن ابی طالب (ع) باشد که قتل با شمشیر نزد او از حیات مطلوب‌تر باشد.

لازم است عنایت شود که آن‌چه عناصر محوری معرفی ابن ابی الحدید را درباره امیرمؤمنان (ع) تشکیل می‌دهد، در بخش عمل از محدوده عبادت و زهد و شجاعت و سخاوت و... نمی‌گذرد و در بخش علم نیز از قلمرو حکمت و کلام تجاوز نمی‌کند؛ بنابراین، با تعابیر این شارح معتزلی، اثبات حیات عارفانه حضرت سهل نیست؛ البته بخش دیگری از سخنان او درباره حضرت می‌تواند زمینه استنباط زندگی شاهدانه امام را تبیین کند؛ نظیر گفتار وی در شرح خطبه‌ای که حضرت پس از تلاوت آیه ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ﴾ ایراد فرمود:

1. هر کس در این فصل تأمل کند، صدق سخن معاویه را می‌فهمد که گفت: «سوگند به خدا غیر از علی (ع) هیچ کس فصاحت را برای قریش سنت و روش قرار نداد».
2. سزاوار است در صورت اجتماع همه فصحای عرب در مجلس معین و تلاوت این خطبه بر آنان همگی برای این کلام سجده کنند؛ زیرا... ادبای شعر می‌گویند: ما جای سجده شعر را می‌دانیم، همان طور که شما جای سجده قرآن را می‌دانید.
3. من در شگفتم از مردی که گفتارش در جنگ نشان آن است که خوی وی طبع شیر و پلنگ است و در همان موقف معین، گفتاری در پند و اندرز دارد که نشان می‌دهد خوی وی طبع راهب تارک دنیا است که اصلاً خونی نریخته است. گاهی در صورت بسطام بن قیس شیبانی و عُتیبة بن حارث یربوعی و عامر بن طفیل عامری، ظهور می‌کند و زمانی در صورت سقراط حِبر یونانی و یوحنا معمدان و مسیح بن مریم الهی ظاهر می‌شود.
4. من سوگند یاد می‌کنم به کسی که تمام امت‌ها به او قسم یاد می‌کنند که این خطبه را از پنجاه سال پیش تاکنون بیش از هزار بار قرائت کردم، و هیچ‌گاه آن را نخواندم، مگر اینکه در دل و اعضایم اثر کرد و در آن تأمل نکردم، مگر اینکه مردگانم را متذکر شدم و خود را مصداق سخن آن حضرت که درباره مرده ایراد فرمود، پنداشتم. واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه زیاد گفتند و من نیز مکرر بر آنها واقف شدم و در هیچ یک از آنها تأثیر این کلام را نیافتم. آیا این اثر خاص برای عقیده مخصوص من درباره حضرت است یا نیت صالح و یقین ثابت و اخلاص محض گوینده این کلام است....

وقتی از استادمان، حضرت سید محمد حسین طباطبایی تبریزی، معروف به علامه طباطبایی پرسیدم: گفتار ابن ابی الحدید را درباره خطبه مزبور که گفته است: شایسته است فصیحان عرب در برابر آن سجده کنند، چگونه ارزیابی می‌کنید، فرمود: این کلام نه افراط است، نه اغراق؛ زیرا ظهور معارف قرآن و تجلی کلام خدا در خطبه امیرمؤمنان (ع) باعث چنین فروغی شده است و در حقیقت، سجده ادیبانی فصاحت شناس برای قرآن است؛ هر چند به صورت خطبه علوی متبلور شده است.

آن‌چه مورد اشاره قرار گرفته بود که برخی از تعابیر شارح نهج البلاغه، زمینه استظهار حیات عارفانه علوی را فراهم می‌کند، از این گفتار آشکار می‌شود؛ زیرا آن حضرت جریان برزخیان را کاملاً مشاهده می‌کرد و از جزئیات اوضاع آنان آگاه بود؛ چنان که داستان حبه عُرَنی گواه آن است.

منابع

1. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
5. محمدی، عبدالله، امیر مؤمنان علی؛ چلچراغ حکمت
6. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه
7. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
8. حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان
9. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
10. جوادی آملی، عبدالله، مقاله «حیات عارفانه امام علی»، دانشنامه امام علی ج۴