حضرت ابراهیم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت ابراهیم است. حضرت ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت ابراهیم در قرآن - حضرت ابراهیم در علوم قرآنی - حضرت ابراهیم در کلام اسلامی - حضرت ابراهیم در نهج البلاغه - حضرت ابراهیم در معارف دعا و زیارات - حضرت ابراهیم در معارف و سیره سجادی - حضرت ابراهیم در معارف و سیره رضوی - حضرت ابراهیم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در ۶۳ آیه از ۲۵ سوره قرآن ۶۹ بار نام ابراهیم (ع) ذکر شده و چهاردهمین سوره قرآن به نام او است. کلمه ابراهیم به صورت‌های إبراهام، إبراهُم، إبرَهَم، ابراهِم، ابراهَم، ابرُهُم و ابراهوم نیز ضبط شده است. کهن‌ترین منبع قابل اعتمادی که این واژه را به شکل "ابراهیم" ارائه داده، قرآن است. ابن عامر در ۳۵ مورد از قرآن آن را "ابراهام"، ولی دیگران، ابراهیم قرائت کرده‌اند. در نسخه‌های اصلی تورات نیز "ابراهام" ضبط شده است. کلمه "ابراهیم" لفظی عجمی دانسته شده که به تصریح بعضی، کلمه‌ای سریانی و مرکّب از "إب" به معنای پدر و "راهیم" به معنای رحیم است. گروهی این واژه را عربی دانسته و کوشیده‌اند آن‌را در چارچوب زبان عربی تفسیر کنند؛ ولی از آنجا که نظریّه عرب بودن ابراهیم (ع) ضعیف است و، روایاتی نیز عرب نبودن وی را تأیید می‌کنند، مناسب‌تر است که این واژه را سریانی بدانیم؛ افزون بر این که در زبان عربی، واژه‌های دخیل به شکل‌های گوناگون به کار می‌رود که شاهدی دیگر بر غیر عربی بودن این نام به‌شمار می‌آید؛ هم‌چنین "ابراهیم" واژه‌ای غیر منصرف است که دلیل آن چیزی جز علَم و عجَم بودن نمی‌تواند باشد.

نسب ابراهیم (ع) در دو نسخه عبرانی و سامری از تورات، ابراهیم بن تارح بن ناحور بن سروج بن رعو بن فالج بن عابر بن شالح بن ارفکشاد بن سام ‌بن نوح (ع) ذکر شده؛ ولی در نسخه یونانی بین "شالخ" و "ارفکشاد" نام "قینان" نیز وجود دارد. در منابع اسلامی نیز همین ترتیب با تفاوت‌هایی مختصر در ضبط اسامی آمده است که بیش‌تر به اختلاف در لهجه می‌مانَد.

ماجرای ابراهیم (ع) در تورات از تولّد او در هفتاد سالگی پدرش تارح آغاز و به وفات حضرت در ۱۷۵ سالگی و دفن وی به وسیله اسحاق و اسماعیل در حبرون خاتمه یافته است. بیش‌تر مطالب تورات، درباره ابراهیم داستان زندگی شخصی حضرت است. شاخص‌ترین مسأله که تورات بر آن تأکید کرده، این است که خداوند به ابراهیم (ع) و ذریّه او که به تصریح تورات از نسل اسحاق خوانده می‌شود، وعده داده که وارث سرزمین کنعانیان، از نهر مصر تا فرات خواهند شد. در عهد جدید نیز از این وعده یاد شده؛ با این تفاوت که هرکس به‌مسیح ایمان آورد، از نسل ابراهیم شمرده شده است.

از نظر مقام‌های معنوی، در تورات بیان شده که ابراهیمِ پیامبر، خداترس و دوست خداوند بوده، و خداوند او را برگزیده است و اهل خود را به عدالت، انصاف و حفظ راه خدا امر کرده و خدا را از بی‌انصافی منزّه دانسته است. ابراهیم خود برکت است و خدا به او و هر که او را مبارک خوانَد، برکت می‌دهد و هر که او را ملعون خوانَد، لعنت می‌کند. تمام امّت‌های جهان از او برکت می‌یابند. در تورات سخنی از شریعت ابراهیم (ع) نرفته و فقط در خطابی از سوی خداوند به اسحاق آمده: ابراهیم قول مرا شنید و وصایا و اوامر و فرایض و احکام مرا نگاه داشت که نشان می‌دهد حضرت ابراهیم شریعت داشته است. در عهد جدید، ایمان ابراهیم ستوده شده و آمده است که به سبب ایمان، وطن خود را ترک و با اسحاق و یعقوب، غریبانه در خیمه‌ها زندگی کرد و حاضر شد یگانه پسر خود را قربانی کند و با آنکه پیش از عملی شدن وعده خدا مبنی بر وراثت سرزمینِ کنعان وفات یافته، وعده خدا را از دور دیده و به آن اقرار کرده است. در تورات و انجیل، از فرازهای حسّاس زندگی ابراهیم (ع) چه از بُعد تاریخی و چه از بُعد معنوی، مانند نشان دادن ملکوت به وی، رویارویی و احتجاج با مشرکان، شکستن بت‌ها، رهایی از آتش نمرود، عزیمت به مکّه، بنای کعبه و نزول کتاب آسمانی بر حضرت یاد نشده است.

اتفاق ملل در گرامی داشت ابراهیم (ع)

بعضی در تفسیر آیات ﴿وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾، ﴿وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ﴾، ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ﴾ مقصود از ﴿لِسَانَ صِدْقٍ﴾ و اجر و حسنه در دنیا و ابقا در میان آیندگان را که به ابراهیم عطا شده، مقبولیّت وی نزد همه ملل دانسته‌اند. بنابه قولی، سلام خداوند بر ابراهیم در ﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ به این معنا است که وی در همه زمین جز به نیکی یاد نشود. گذشته از آیات یاد شده، واقعیّت خارجی نشان می‌دهد که همه ادیان توحیدی به دلیل آنکه پیامبرانشان از نسل ابراهیمند، زیرا ابراهیم نیای‌همه یا بیش‌تر پس از خود بوده است، پیامبران شخصیّت او را گرامی می‌‌دارند؛ حتّی مشرکان عرب هم از آنجا که بیش‌تر آنها قریش و از نسل ابراهیم بوده و ریشه سایر عدنانیان نیز به اسماعیل می‌رسد، به ابراهیم (ع) احترام می‌گذاشتند؛ به همین دلیل، قرآن، داستان ابراهیم را بارها بیان کرده تا آنها را به توحید که منادی آن ابراهیم بوده و همه گروه‌ها حقّانیّت او را می‌پذیرند، ترغیب کند.

اهل کتاب و ابراهیم (ع)

مقبولیّت ابراهیم نزد همگان سبب شد تا در عصر پیامبر (ص) هر یک از یهود و نصارا خودرا به ابراهیم یا حتّی ابراهیم را به خود منتسب سازند تا بدین وسیله، آیین نوظهور اسلام را که بر پیوند خود با آیین ابراهیم (ع) تأکید داشت، در مقابل دین ابراهیم قرار داده، مردم را که به ابراهیم احترام می‌گذاشتند، از گرایش به اسلام بازدارند. ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾،﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ قرآن، ادّعا و احتجاج اهل کتاب را در این زمینه تفصیل نداده؛ به همین دلیل، مفسّران در توضیح این آیات بر یک رأی نیستند. بعضی برآنند که هریک از یهود و نصارا ادّعا داشتند که بر دین ابراهیم بوده‌اند و دیگران از جمله مسلمانان، بر دین ابراهیم نیستند. دلیل آنها در برابر اسلام این بود که اسلام اموری را به شریعت ابراهیم افزوده و قرآن با توجّه به انحصار علم اهل کتاب به تورات و انجیل که هر دو بعد از ابراهیم نازل شده‌اند، این ادّعا را رد کرده است: ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ به نظری دیگر، هر یک از یهود و نصارا در آغاز ادّعا داشتند که ابراهیم (ع) از ما است؛ امّا رفته رفته مدّعی یهودی یا مسیحی بودن وی شدند و به گفته‌ای، از آغاز چنین ادّعایی داشتند. استدلال هر دو گروه این بود که دین حق یکی است و آن هم دین ما است؛ درنتیجه، یهودیان، ابراهیم را یهودی، و مسیحیان، وی را مسیحی می‌شمردند.

پاسخ قرآن این است: دین خداوند که ابراهیم (ع) نیز بر آن بوده، بیش از یکی نیست و آن تسلیم در برابر خداوند است ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ پس شریعت موسی و عیسی (ع) ریشه در دین ابراهیم دارد، نه اینکه ابراهیم، یهودی یا مسیحی باشد؛ به همین دلیل اگر بنا باشد انحصار دینِ حق در یهودیّت یا نصرانیّت را بپذیریم، باید بگوییم که ابراهیم بر حق نیست؛ زیرا او نه یهودی بوده و نه مسیحی؛ حال آنکه هر دو گروه در حقّانیّت وی اتّفاق نظر دارند: ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ و اگر قرآن ابراهیم را مُسلِم نامیده ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ مقصود، تسلیم بودن وی در برابر خداوند است؛ پس این اشکال که قرآن پس از ابراهیم نازل شده و معنا ندارد که ابراهیم، مُسْلِم نامیده شود، اشکال بی‌اساسی است. برخی آیه ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ را نیز پاسخ به ادّعای اهل کتاب مبنی بر یهودی یا نصرانی بودن ابراهیم و یعقوب (ع) دانسته‌اند. آیه ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾ تعریضی کنایه‌آمیز به اهل کتاب است که شایسته‌ترین افراد به ابراهیم کسانی‌اند که در زمینه پیروی از حق و پذیرش دین او با وی مشترکند و این معنا در پیامبر اسلام (ص) و پیروان وی مصداق می‌یابد. گفته شده: آیه پیشین در پی آن نازل شد که رهبران یهود، ادّعا کردند از پیامبر و دیگران به دین ابراهیم (ع) شایسته‌ترند؛ چنان که آیه ﴿أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ﴾ را به پافشاری یهود و نصارا بر ادّعای مزبور و نکوهش آنان ناظر دانسته‌اند. قرآن به موازات ردّ ادعای اهل کتاب مبنی بر انتساب به ابراهیم (ع) به طور مکرّر پیوند عمیق میان آیین محمدی (ص) و ملّت ابراهیم (ع) را گوشزد کرده است. ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾، ﴿ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾.

صحف ابراهیم

قرآن دوبار از صحف ابراهیم (ع) یاد کرده و بخشی از محتویات آنها را آورده است. ﴿أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى أَلاَّ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَأَن لَّيْسَ لِلإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَاء الأَوْفَى وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى وَأَنَّهُ هُوَ أَمَاتَ وَأَحْيَا وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأُنثَى مِن نُّطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى وَأَنَّ عَلَيْهِ النَّشْأَةَ الأُخْرَى وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَأَقْنَى وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى وَأَنَّهُ أَهْلَكَ عَادًا الأُولَى وَثَمُودَ فَمَا أَبْقَى وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَى﴾؛ ﴿ قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى﴾ تعبیر ﴿صُحُفِ﴾ با لفظ جمع می‌رساند که کتاب آسمانی ابراهیم، دارای بخش‌هایی (براساس بعضی از روایات ده و به نقلی بیست صحیفه) بوده است.

ملت ابراهیم

ملّت ابراهیم" هشت بار در قرآن به کار رفته است. مقصود از ملّت ابراهیم چنان که از آیه ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ نیز استفاده می‌شود، آیین حضرت است. از آیات قرآن می‌توان سیمای کلّی آیین ابراهیم (ع) را در ابعاد اعتقادی و عملی ترسیم کرد.

دین حضرت ابراهیم

مقالهٔ اصلی: دین حضرت ابراهیم

ابراهیم و آزر

درباره نسبت ابراهیم و آزر، آرای گوناگونی ارائه شده است. از آیات قرآن به دست می‌آید که آزر پدر حقیقی ابراهیم (ع) نبوده است؛ زیرا ابراهیم (ع) در اوایل عمر خویش، ابتدا در پی وعده استغفار به آزر برای وی آمرزش‌طلبید؛ ولی پس از آنکه روشن شد، آزر با خداوند دشمنی دارد، از او بیزاری جست ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ در حالی که در اواخر عمر، برای والد خود که جز بر پدر حقیقی اطلاق نمی‌شود، طلب مغفرت کرد ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾ این مطلب با به کار بردن کلمه "اب" برای آزر در نسبت وی با ابراهیم (ع) نیز منافاتی ندارد؛ زیرا "اب" به معنای مطلق سرپرست است که می‌تواند پدر، جد، عمو و مانند آن باشد. در قرآن هم این کلمه درباره غیر پدر حقیقی چون جدّ و عمو به کار رفته است. ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾، ﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾ از روایاتی که همه پدران پیامبراسلام (ص) را موحد دانسته‌اند نیز استفاده می‌شود که آزر، پدر حقیقی ابراهیم (ع) نبوده است. مفسّران آزر را عمو یا جدّ مادری یا ناپدری ابراهیم (ع) دانسته‌اند و برخی گفته‌اند: ابراهیم (ع) پدر حقیقی خویش را در کودکی از دست داد. آزر، منجّم نمرود، وزیر مشاور (یا صدر اعظم) او و در جای‌گاه رهبری بت پرستان بوده است. پیش‌بینی وی از طریق نجوم، نمرود را بر آن داشت تا عملیّات گسترده‌ای را برای پیش‌گیری از تولّد مولودی که ظهورش خطر براندازی حکومت او و مرام بت‌پرستی را در برداشت، به اجرا گذاشت؛ ولی با فداکاری مادر ابراهیم (ع) مولود موعود توانست تا سیزده سالگی پنهان مانده؛ سپس با وساطت مادر ابراهیم و نقشه آزر به خانواده او ملحق شود. اندکی پس از پیوستن به جمع خانواده، واکنش‌های ابراهیم در برابر بت‌پرستی آغاز شد. نخستین مخالفت او با آزر، چنان که از روایات به دست می‌آید، در سیزده یا چهارده سالگی و پیش از نبوّت حضرت بوده است. ابراهیم (ع) در برابر چشمان آزر، بتی را که با هنرمندی تمام تراشیده بود، شکست و به او گفت: آیا چیزهایی را که خود تراشیده‌اید، می‌پرستید؟ این حرکت، آزر را با وحشتی سخت، روبه رو ساخته، به مادر ابراهیم گفت: این همان است که زوال پادشاهی ما به دست او خواهد بود. نخستین مخالفت آشکار وی با بت‌پرستی در بازار شهر بود. آزر او را با فرزندان خود برای فروش بت‌ها فرستاد؛ ولی ابراهیم (ع) بت‌ها را به خاک کشیده، در لجن‌زارها غوطه‌ور ساخت و برای فروش بت‌ها صدا می‌زد: چه کسی چیزی را که نه ضرری و نه سودی برایش دارد می‌خرد؟ در پی این جریان، آزر او را زندانی کرد. با توجّه به پیشینه ماجرا، وجود ابراهیم در خانه آزر، آن هم در مقام پسرخوانده، موجب از دست رفتن موقعیّت آزر در دربار نمرود بود و خطری فوق‌العاده برای آزر به شمار می‌آمد؛ هرچند ابراهیمدست به هیچ اقدامی در برابر بت‌پرستی نَزَند؛ چه رسد به این که به صورت جدّی با آن مبارزه کند؛ ولی پس از ـ ترک مخفیگاه ـ در نخستین دیدار محبّتی شدید از ابراهیم بر دل آزر نشست و همین محبّت او را از فراهم ساختن خطری جدّی برای ابراهیم، باز می‌داشت. از آیات قرآن نیز استفاده می‌شود که ابراهیم، قیام برضدّ بت‌پرستی و دعوت به توحید را ابتدا از آزر آغاز کرده است؛ افزون بر آنکه روال طبیعی نیز همین را اقتضا دارد، نسبت ابراهیم با آزر نیز حکم می‌کرده که پیش از پرداختن به مردم، موضع او در برابر آزر روشن باشد تا بعدها ابراهیم (ع) به جوسازی مشرکان دچار نشود؛ با وجود این، پاره‌ای از منابع تاریخی حاکی از آن است که مردم در برابر دعوت ابراهیم به توحید، به او می‌گفتند: پدرت بت‌پرستی را به ما آموخته است و او پاسخ می‌داد: پدر من همواره در گمراهی بوده است. بدیهی است که این پاسخ پیش از اتمام حجّت با آزر میسر نبود.

خطاب مکرّر ابراهیم به آزر: ﴿ يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَن فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾ نشان می‌دهد که برای او حقّ پدری قائل بوده است؛ از همین رو در برابر وی همواره برخوردی توأم با ادب مدارا، دل‌سوزی و خویشتن‌داری داشت؛ به گونه‌ای که از او با عنوان اوّاه و حلیم ستایش شده است: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ نکاتی که در رفتار ابراهیم (ع) در برابر آزر قابل دقّت است، عبارتند از:

1. هنگام گفت‌وگو با آزر، از درشت‌گویی پرهیز می‌کرده، با به کار بردن جمله ﴿ يَا أَبَتِ﴾ که جز برای اظهار مهرورزی کامل به کار نمی‌رود، می‌کوشیده تا ضمن برانگیختن عواطف وی، سخن خویش را به حالت درخواست ادا کند؛ افزون بر آنکه از صدا زدن او با نام پرهیز می‌کرده که خود نوعی احترام به شمار می‌آید.
2. پیش از مخالفت با مرام آزر، علّت گرایش او به بت‌ها و پرستش آنها را به گونه‌ای که دلیل بطلان بت‌پرستی را همراه داشته باشد، جویا شد؛ شاید از آن رو که آزر متنبه و تا حدّ امکان، از منازعه با او جلوگیری شود: ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا﴾
3. او می‌بایست نادانی آزر و نیز نبوّت خود و لزوم پیروی آزر از وی را به آزر ابلاغ می‌کرد؛ امّا نه او را جاهل خواند و نه خود را عالم؛ بلکه به گونه‌ای که تحقیر آزر را در بر نداشته باشد، به او گفت: از علم، مقداری به من رسیده که به تو نرسیده است: ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا﴾ آن‌گاه به دلیل همان علم، از آزر خواست تا از او پیروی کند و انگیزه این درخواست را هدایت آزر دانست.
4. تهدید آزر به عذاب الهی را در قالب جمله‌ای حاکی از دل‌واپسی و علاقه قلبی خود به سرنوشت او بیان کرد: ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾ تا حق او را که مستلزم احسان به او است، ادا کرده باشد.
5. در محاجه با آزر به اقتضای وظیفه نبوّت، گمراهی او را با صراحت به وی گوشزد کرد: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ و از جمله‌هایی نظیر ﴿أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ که متضمّن نکوهش از موضع برتر است، پرهیز کرد؛ ولی این تعبیر را در محاجّه با قوم به کار برد. ﴿أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾
6. با آنکه آزر در برابر عطوفت و ادب ابراهیم (ع) او را به رجم (کشتن با نهایت خواری و مجازات ویژه مطرودان) تهدید کرد: ﴿قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾ و به این وسیله، طرد ابراهیم از خود را اعلام نمود، ابراهیم ضمن پافشاری بر وظیفه نبوّت، در رعایت حقّ آزر کوتاهی نکرده، به نشان تواضع و رعایت حقّ او، تهدید وی را با سلام پاسخ گفت: ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ﴾ که متضمّن احسان و بیان‌گر آن بود که هیچ سخن یا امر ناخوشایندی از سوی وی، آزر را تهدید نخواهد کرد و با ارائه سخن نیکو کوشید جدایی از آزر، به دور از عقوق تحقّق یابد. به نظر بعضی، سلام ابراهیم (ع) سلام بزرگ‌واران در برابر نادانان یا دعا برای سلامت او به منظور مایل ساختن او به حق یا سلام خداحافظی و وداع به جهت اطاعت از گفته آزر: ﴿وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾ است؛ ولی احتمال اخیر با توجّه به آنکه هجرت ابراهیم پس از مدتی نه چندان کوتاه صورت گرفته، رد شده است. شاید بتوان گفت: معنای دیگر برای سلام، دعا برای سلامت معنوی، یعنی دوری از مرض شرک بوده است
7. پس از اینکه آزر وی را به کشتن تهدید و او را از خود طرد کرد، به آزر وعده داد که برایش از خداوند آمرزش بخواهد: ﴿سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّ﴾
8. در پی وعده استغفار به آزر، خداوند را درباره خود ﴿حَفِيًّا﴾ دانسته: ﴿إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ ﴿حَفِيًّا﴾ به معنای نیکوکار مهربانی است که دقیق‌ترین خواسته‌ها را مدّنظر داشته، همه آنها را به نیکویی بر می‌آورد. ابراهیم با این سخن خویش که نشان دهنده پذیرش خواسته وی از سوی خداوند است، به آزر فهماند که به آمرزش وی امیدوار است. به گفته دیگر به آزر توجه داد که آمرزش او را از سعادت خود می‌داند؛ زیرا صاحب این گفته بر آن است که "حفی" بودن برای شخص، به معنای فرام ساختن هر چیزی برای سعادت اوست.
9. فرمان آزر را که گفت از من دور شو: ﴿وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾ نادیده نگرفت و اعلام کرد که آنان را ترک خواهد گفت: ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾
10. در گفت‌وگو با آزر خود را سعادت‌مند و او را شقاوت‌مند نخواند؛ بلکه با این جمله که شاید من با عبادت خداوند دچار شقاوت نباشم: ﴿عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾ ضمن بیان مطلب، ادب را نیز رعایت کرد. در منابع معتبر، پس از این، جز هنگام پرتاب ابراهیم در آتش،

اثری از برخورد ابراهیم با آزر نمی‌بینیم. گفته شده: از آنجا که در آیات ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَن فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا ﴾، سخن ابراهیم (ع) در برابر آزر، شدّت و غلظت ندارد، ولی در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، سخن او با تندی همراه است، به دست می‌آید که آیات سوره مریم، به برخوردهای نخستین ابراهیم با آزر مربوط بوده است و آیه سوره انعام، برخورد او را پس از پافشاری آزر بر باطل که شرح آن در سوره مریم رفته، بیان می‌دارد؛ ولی بعضی، آیه ۷۴ انعام را به نخستین برخورد ابراهیم با آزر ناظر دانسته‌اند که ماجرا را به صورت چکیده بیان کرده است. .

ویژگی‌های قوم ابراهیم (ع)

ابراهیم (ع) زندگی و رسالت خویش را در میان قومی آغاز کرد که به رغم آشنایی با علم نجوم، در مسائل اعتقادی در اثر نادانی و ضعف فکری، گرفتار انواع شرک شده، با تعصّب جاهلی بر آن اصرار می‌ورزیدند. آن‌چه از قرآن کریم در این زمینه استفاده می‌شود عبارت است از:

شرک

آیات قرآن نشان می‌دهد که شرک (پرستش بت‌ها و اجرام آسمانی) در میان قوم ابراهیم به گونه‌ای رواج داشته که مردم، حتّی توان تصوّر مخالفت با آن را نداشتند؛ از همین رو پس از آنکه ابراهیم با آنان به مقابله برخاست، ابتدا سخن او را شوخی ساده‌ای تلقّی کردند: ﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ﴾ رأی عمومی مردم به سوزاندن ابراهیم، گواه تعصّب شدید آنان به بت‌پرستی بوده، و پاسخ ابتهاج‌آمیز آنان به ابراهیم (ع): ﴿قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ﴾ نشان می‌دهد که تا چه حد به بت‌پرستی خویش افتخار می‌کرده‌اند. ظاهر آیات ﴿ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ بیان‌گر وجود گروه‌های گوناگون ستاره‌پرست، ماه‌پرست، و خورشید پرست در میان قوم ابراهیم است.

برخی با استناد به آیه ﴿فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾ و ﴿إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ﴾ و برخی با استناد به آثار به جای مانده از کلدانیان که در عراق کشف شده، بر این باورند که گروه‌هایی از مشرکان در کنار بت‌ها، خدا را نیز عبادت می‌کرده‌اند و حتّی گفته شده: پس از طرح توحید از سوی ابراهیم (ع) مشرکان به او گفته‌اند که مطلب جدیدی نیاورده و آنها هم آفریدگار را عبادت می‌کنند؛ ولی برخی از مفسّران این مطلب را انکار می‌کنند.

روایات نیز به صراحت بیان داشته که پرستش غیر خداوند در همه جهان آن روز فراگیر بوده؛ به گونه‌ای که ابراهیم در ابتدای امر، یگانه خداپرست روی زمین به شمار می‌آمده و خداوند به همین دلیل، او را امّت نامیده است صابئیّه که اجرام آسمانی را می‌پرستیدند، در آن زمان از ادیان مشهور جهان بوده است و تاریخ شیوع آن را در کنار شیوع بت‌پرستی در بابل ذکر کرده‌اند. در لوحه‌های آیین حمورابی (ششمین پادشاه سلسله اوّل بابل و پدید آورنده قدیم‌ترین قانون مدوّن جهان) که از خرابه‌های بابل استخراج شده، از خدای خورشید و ماه یاد شده و می‌دانیم که حمورابی به عصر ابراهیم (ع) نزدیک است؛ با وجود این به طور قاطع نمی‌توان گفت که ابراهیم در امر کواکب با صابئان روبه رو بوده و با آنها احتجاج کرده است؛ زیرا منابع تاریخی نشان می‌دهد که بت‌پرستان همان گونه که بت‌هایی از خدایان و ربّ‌النّوع‌ها را می‌پرستیدند، بت‌هایی از کواکب و خورشید و ماه را نیز می‌پرستیده، معابدی به نام این کواکب داشتند؛ همان‌طور که صابئان نیز از بت‌پرستی بیگانه نبوده و گاهی معابدی را برای عبادت غیر کواکب مانند علّت اُولی، عقل و نفس، ساخته، آنها را عبادت می‌کردند؛ بنابراین، احتجاج ابراهیم می‌تواند با صابئان باشد؛ چنان که می‌تواند با بت‌پرستانی باشد که کواکب وبت‌های منسوب به آنها را می‌پرستیدند. بت‌پرستان، وجود خداوند را در جای‌گاه یگانه آفریدگار هستی قبول داشتند؛ ولی به نظر آنان، پرستش او بدون واسطه غیر ممکن بود؛ به گونه‌ای که اگر پرستش او ممکن می‌بود، یگانه معبود به شمار می‌رفت؛ به همین‌دلیل در آیه ﴿وَإِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ که سخن ابراهیم را در دعوت به توحید بازگفته، ادات حصر به کار نرفته است. گفته می‌شود: کاهنان مذاهب بت‌پرستی، خودبه توحید معتقد بودند؛ ولی‌آن‌را از عامّه مردم پنهان می‌کردند. گرچه رهبران بت‌پرستی برای توجیه پرستش بت‌ها، استدلال‌هایی را ارائه می‌دادند،

آیات قرآن نشان می‌دهد که بت‌پرستی مردم به دلیل پذیرش این استدلال‌ها نبوده؛ بلکه در این زمینه سه عامل وجود داشته است: یکی پیوندهای متقابل اجتماعی میان افراد مجتمع در مقام قوم یا ملّت واحد، برای حفظ غرور ملّی و قومی در برابر اقوام دیگر: ﴿وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾ و دیگر، ترس از خدایان خیالی، زیرا ابراهیم (ع) را به انتقام خدایان تهدید کردند که روشن می‌شود خود، به علّت ترس از خدایان، آنها را عبادت می‌کردند: ﴿وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و سوم، امید رسیدن خیر از سوی خدایان به آنها: ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾.

تعصب قومی

همان‌گونه که آیه ﴿وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾ گواهی می‌دهد، یکی از بارزترین ویژگی‌های قوم ابراهیم، تعصّب قومی و زیر بنا بودن این تعصّب در پدیده‌های اجتماعی بوده است؛ بلکه براساس یکی از وجوه در ترکیب آیه مزبور، سخن ابراهیم آن است که معبود شما همان دوستی‌های متقابل درون قومی است .

ضعف فکری

قوم ابراهیم پیش‌تازان تمدّن مادّی در عصر خویش بوده‌اند. وجود تمدّن باستانی در بابل مورد پذیرش همه بوده، نیازی به اثبات ندارد؛ با وجود این، انحطاط در ابعاد معرفتی و انسانی، از مشخّصات عمومی قوم ابراهیم است تا آنجا که طبق برداشتی از آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ حتّی ابراهیم (ع) این درجه از انحطاط فکری و آشفتگی تعقّل را از آنان باور نداشت. در ماجرای احتجاج با نمرود که در حضور گروهی انجام شد، ابراهیم می‌کوشید برهان خود را به صورتی ساده اقامه کند تا عوام فریبی نمرود نتواند احتجاج او را در نظر مردم عقیم سازد؛ به همین دلیل، پایه برهان را نیاز مجموعه آفرینش به صانع قرار نداد؛ زیرا می‌دانست سطح تعقّل مردم پایین‌تر از آن است که حتّی این امر فطری را به شایستگی دریابند؛ بلکه احتجاج خویش را بر محور زنده کردن و میراندن قرار داد؛ با این حال، نمرود به سادگی توانست آنان را به دام مغالطه خویش گرفتار آورد و ابراهیم‌به ناچار حجّتی آشکارتر برگزید. امیرمؤمنان (ع) نیز در دعایی به این ویژگی قوم ابراهیم اشاره کرده است: یا من نجی ابراهیم من القوم الجاهلین .

دست‌یابی به علم نجوم

از دیگر ویژگی‌های قوم ابراهیم، دست‌یابی آنان به علم نجوم است. آنان از این علم، هم برای محاسبات فلکی جهت تعیین اموری مانند کسوف و خسوف، و هم به منظور آگاهی از حوادث آینده استفاده می‌کردند. یعقوبی از مردی به نام "للطق" (در اصل منبع بدون نقطه ضبط شده) نام می‌برد که این علم را به نمرود آموخته بود. گفته می‌شود: صابئان در زمینه آگاهی از حوادث با استفاده از نجوم، بسیار کوشا بوده‌اند و بخشی از جای‌گاه رفیع آزر در حکومت نمرود، به دلیل تبحّر وی در این زمینه بوده است. اقدام‌های پیش‌گیرانه‌ای که نمرود در پی پیش‌بینی آزر، برای جلوگیری از تکوّن ابراهیم (ع) به عمل آورد، شاهد توجّه فراوان به این علم در عصر ابراهیم است. یکی از وجوهی که در تفسیر آیه ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ﴾ ذکر شده، آن است که چون قوم ابراهیم اهل نجوم بودند، ابراهیم به آسمان نگریست و وانمود کرد که به محاسبات نجومی مشغول است .

نشان دادن ملکوت به ابراهیم (ع)

یکی از مقامات معنوی ابراهیم این است که خداوند، ملکوت آسمان‌ها و زمین را به او نشان داده است: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ ﴿مَلَكُوتَ﴾ صیغه مبالغه از "مُلک" و به معنای تسلط گسترده و همه جانبه است؛ زیرا آسمان‌ها و زمین دارای یک وجهه ظاهری و ملکی ویک وجهه باطنی و ملکوتی است که وجهه باطنی، بر وجهه ظاهری آنها محیط است و خداوند، بر وجهه باطنی آنها احاطه دارد که لازمه آن، احاطه بر وجهه ظاهری آنها نیز هست؛ بنابراین ملکوت اشیا، سلطه حقیقی (و نه اعتباری) خداوند بر ظاهر و باطن موجودات به شمار می‌رود که امکان زوال یا انتقال آن به دیگری منتفی است؛ زیرا این سلطه، از آفرینش موجودات و قائم بودن آنها در ذات، بقا و آثار وجودیشان به ذات حق سرچشمه می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، ملکوت اشیا، همان حکومت مطلق خداوند بر سراسر هستی و وابستگی هستی به قدرت مطلق الهی و ملکیّت حقیقی موجودات برای خداوند است.

ارائه ملکوت به ابراهیم (ع) به این معنا است که خداوند، چشم جان او را همواره به مشاهده این واقعیّت در موجودات گشوده، و چون در این زمینه، شرکت دیگری با خداوند غیر ممکن است، مشاهده کننده بی‌درنگ به‌این قضاوت‌آشکار می‌رسد که هیچ‌یک از آفریدگان، توان عهده‌داری تدبیر و ربوبیّت دیگری را ندارد. طبیعی است که درک همه جانبه این واقعیّت، با شناخت ابعاد گوناگون موجودات و نیز شناخت نظام حاکم بر آنها برای آشنا شدن با چگونگی جریان تدبیر الهی درباره آنها و تسلیم همگانی در برابر این تدبیر ملازم است؛ چنان که نمی‌تواند از شناخت عوامل مؤثّر در نظام تدبیر الهی جدا باشد؛ به همین دلیل می‌توان این تفسیر را با ترسیم روایات از ارائه ملکوت هماهنگ دانست؛ زیرا در روایات مزبور، گاه سخن از پرده برداری خداوند از زمین و آسمان و موجودات در آن از جمله ملائکه است و گاه سخن از توان‌مند ساختن فوق‌العاده دید ابراهیم به‌گونه‌ای که پنهان و آشکار، از جمله اعمال آدمیان را ببیند. اختلاف تعبیرها در روایات نشان می‌دهد که این تعابیر، کنایی بوده، مقصود از ارائه ملکوت، همان آشناسازی ابراهیم (ع) با روابط موجود در باطن نظام در ارتباط با تدبیر هستی و پدیده‌های آن (از جمله اعمال انسان) به شمار می‌رود که از حسّ مخفی و در شمار غیب است. قرار دادن مشاهده چگونگی زنده کردن مردگان از سوی خداوند، در شمار مصادیق ارائه ملکوت، شاهد قاطعی بر این معنا است. علاّمه مجلسی نیز حاصل این روایات را احاطه علمی ابراهیم به موجودات و حوادث جهان دانسته است؛ بنابراین، توضیح ارائه ملکوت به ارائه چگونگی خلقت آسمان‌ها و زمین یا عبرت‌ها و آیات الهی در آفرینش و الهام چگونگی استدلال از طریق این آیات به ابراهیم (ع) یا شگفتی‌های آفرینش آسمان و زمین یا نور جلال خدای متعال و یا اشراف بر اعمال مردم می‌تواند بیان‌گر بخشی از گستره ملکوت باشد که خداوند به ابراهیم نشان داده است؛ امّا برخی منظور از آن را دیدن حسّی طبقات گوناگون زمین و آسمان دانسته‌اند که بصیرت به حق را در پی داشت؛ ولی این سخن پذیرفته نیست؛ چنان که توضیح ارائه ملکوت به نگاه عبرت گیرانه به کواکب آسمان و موجودات زمینی، با ظاهر روایات انطباق ندارد. براساس آیه ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾، از ارائه ملکوت به ابراهیم (ع) اهدافی، از جمله رساندن وی به یقین در نظر بوده است. هرچند در آیه، متعلّق یقین بیان نشده، قراین نشان می‌دهد که مراد، یقین به معارف الهی بوده است. مفسّران در توضیح، از اموری مانند یقین به خالقیّت و مالکیّت خدا بر مجموعه آفرینش، توحید، گمراهی مشرکان و یقین به آیات الهی که یقین به اسما و صفات خداوند را در پی دارد، یاد کرده‌اند؛ امّا مقصود، یقین به وجود خدا یا یقین به خداوند به معنای احاطه علمی به ذات متعالی نبوده است؛ زیرا قرآن، خداوند را برتر از آن می‌داند که در وجود او تردید راه یابد یا آنکه مورد احاطه علمی واقع شود. افزون بر رساندن ابراهیم (ع) به یقین، توانا ساختن او در احتجاج با مشرکان نیز از اهداف ارائه ملکوت شمرده شده است. جمله ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ﴾ که به آگاهی از گمراهی بت‌پرستان و ردّ الوهیّت بت‌ها در آیه پیشین اشاره دارد: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ به ضمیمه تعبیر ﴿فَلَمَّا﴾ در آیه بعد (با توجّه به حرف "ف" که بیان‌گر ترتیب است) ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾ که ارتباط مابعد به ماقبل را می‌رساند، نشان می‌دهد که آیات به هم مربوط بوده؛ در نتیجه، کلمه ﴿نُرِي﴾ جریانی را باز می‌گوید که در گذشته واقع شده و هم‌چنان ادامه یافته است؛ پس ارائه ملکوت، امری مداوم بوده که خداوند با آن، ابراهیم را در رویارویی با مشرکان پشتیبانی می‌کرده است. در روایات نیز از ارائه ملکوت در مقاطع گوناگون زندگی ابراهیم یاد شده که تداوم در ارائه ملکوت را تأیید می‌کند.

احتجاج‌های ابراهیم (ع)

احتجاج‌های ابراهیم در ردّ بت‌پرستی در آیات ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا﴾، ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ﴾، ﴿ قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ أَوْ يَنفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ ﴾، ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾، ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَاذَا تَعْبُدُونَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِي بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ﴾ و استدلال او بر بطلان پرستش اجرام آسمانی در آیات ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ انعام بیان شده است.

برهان‌های ابراهیم (ع) بر نفی بت پرستی

بی‌اثر بودن عبادت بت‌ها

﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا﴾، ﴿قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ﴾، ﴿قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ﴾،﴿أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ﴾ بیان استدلال: عبادت، اظهار خضوع توأم با دعا و درخواست به انگیزه جلب نفع و دفع زیان یا سپاس در برابر نعمت‌های اعطایی از سوی معبود است؛ ولی بت‌ها از بارزترین صفات ربوبیّت، یعنی علم و قدرت تهی بوده؛ در نتیجه نه توان رساندن خیر به عابد خویش و دفع شر از او را دارند و نه از عبادت پرستش‌گران خود آگاه می‌شوند؛ به همین دلیل، عبادت آنها لغو و آن‌گاه که به انگیزه سپاس باشد، عملی (بی‌معنا) و قبیح است. در بیانی دیگر، ابراهیم (ع) با استدلال بر ناتوانی بت‌ها از روزی رساندن به انسان و انحصار رازقیّت در خداوند، لغو بودن عبادت آنها را بیان داشته است: ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ مالکیّت، تابع ایجاد بوده و به اعتراف خود شما، ایجاد در انحصار خداوند است؛ پس خداوند که شما و رزق شما را پدید آورده، زمام‌دار و مالک رزق شما است و نه بت‌ها؛بنابراین، پرستش بت‌ها به طمع جلب رزق، عملی بی‌حاصل به شمار می‌آید.

انفکاک ناپذیری خلق از تدبیر

﴿قَالَ أَفَرَأَيْتُم مَّا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّي إِلاَّ رَبَّ الْعَالَمِينَ الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ ﴾ حاصل این استدلال که با جمله ﴿الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ ﴾ بیان شده، این است که بدون تردید ـ همان‌گونه که مشرکان نیز اعتراف داشته‌اند ـ خلق و ایجاد، به آفریدگار یکتا مستند است و از سویی، ممکن نیست که تدبیر، از خلق جدا باشد؛ زیرا موجودات جسمانی به تدریج کامل می‌شوند؛ بنابراین هرگز معقول نیست که خلق به چیزی و تدبیر به چیزی دیگر مستند باشد و از آنجا که زمام خلق و ایجاد به دست خداوند است، تدبیر هم مستند به او است. به نظر برخی، سخن ابراهیم (ع) در آیه ﴿قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ﴾، ﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ﴾ نیز به همین برهان اشاره دارد.

خداوند، آفریدگار انسان و از مجرای اراده انسان، آفریدگار عمل(ساخته) او است و آفرینش نیز از تدبیر جدا نیست؛ پس خداوند، ربّ و پروردگار انسان شمرده می‌شود و همو شایستگی عبودیّت را دارد، نه چیزی که ساخته دست انسان است. بعضی، آیه را چنین توضیح داده‌اند که شما و بت‌های دست سازتان، در ویژگیِ مخلوق بودن شریکید؛ پس چگونه مخلوقی می‌تواند خدای مخلوق دیگر قرار گیرد و اگر چنین است، چرا شما آنها را بپرستید و آنها شما را نپرستند؟ به گفته‌ای، مفاد آیه این است که چوب و سنگ، پیش از تراشیده شدن، معبود انسان نیستند و پس از تراشیده شدن، یگانه فرقشان پدیدار شدن آثار تصرّف انسان در آنها است؛ پس چگونه آثار عمل انسان چوب و سنگ را معبود انسان قرار می‌دهد؟

بهره‌گیری ابراهیم (ع) از موعظه و انذار

ابراهیم (ع) افزون بر راه برهان، از موعظه و انذار نیز برای هدایت قومش بهره می‌برد؛ چنان‌که به آزر هشدار داد، بت‌پرستی ریشه در وسوسه شیطان داشته، به انقطاع شخص از ولایت الهی و در نهایت، ولایت شیطان بر شخص خواهد انجامید که به معنای نابودی و خذلان است. ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾ در آیه ۷۱ عنکبوت نیز ابراهیم (ع) به مشرکان که خدایانِ خود را می‌پرستیدند تا به خیال خود، آنها را خشنود ساخته، از آنان رزق دریافت دارند، تذّکر داده که انسان به سوی خداوند بازگشته، خداوند به حساب او رسیدگی خواهد کرد و انگیزه عبادت و شکر خداوند باید بازگشت به سوی او باشد، نه دریافت رزق؛ زیرا عبادت خداوند یا غیر خداوند، بر سعادت و شقاوت انسان در آخرت تأثیر مستقیم خواهد داشت و بت‌پرستان پس از حضور در پیش‌گاه خداوند، مجازات بت‌پرستی خود را خواهند دید: ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ در آیه ﴿ وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَّوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُم بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِّنَ الْعَالَمِينَ أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَن قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴾، ابراهیم (ع) به مشرکان هشدار داده که بت‌پرستی به دشمنی و بیزاری‌شان از یک‌دیگر در آخرت خواهد انجامید و آنان را در آتش دوزخ فرود خواهد برد. بعضی سخن ابراهیم (ع) در آیه ﴿فَمَا ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ را نیز در همین جهت، نوعی هشدار معنا کرده‌اند که گمان می‌کنید خداوند با شما چه خواهد کرد؟ در آیه ﴿فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾ ابراهیم در گفت‌وگو با مشرکان، بت‌ها را دشمن خویش دانسته است. در این که چگونه ممکن است بت‌ها دشمن کسی باشند، گفته شده: مقصود ابراهیم آن است که عبادت بت‌ها موجب نابودی شخص می‌شود؛ از همین رو آنها دشمن انسان به شمار می‌آیند. آیه ﴿وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ﴾ نشان می‌دهد که مشرکان نیز ابراهیم (ع) را از عواقب رویارویی با خدایان خود برحذر می‌داشتند و در برابر آنها ابراهیم (ع) نیز تأکید کرده که امنیّت انسان در گرو توحید است.

عدم دلیل بر واگذاری ربوبیت از طرف خداوند به دیگران

با توجّه به این که مشرکان وجود آفریدگار یکتا را پذیرفته، ولی معتقد بودند خداوند، امر تدبیر را به بعضی از مخلوقات خویش سپرده است که بت‌ها نمایه آنها به شمار می‌آمدند، ابراهیم (ع) بارها با تعبیرهای گوناگون گوشزد کرد که این مطلب، ادّعایی بدون دلیل و ساخته و پرداخته شما بوده و دروغی بیش نیست. در آیه ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ واژه ﴿أَوْثَانًا﴾ به صورت نکره آورده شده تا بی‌ارزشی بت‌ها را نشان دهد و بیان کند که داستان خدایی بت‌ها، فقط ادّعای محض بوده، حقیقتی ورای این ادّعا وجود ندارد و آن‌گاه با آوردن جمله ﴿تَخْلُقُونَ إِفْكًا﴾ بیان داشته که خدا نامیدن و آن‌گاه عبادت بت‌ها دروغ‌پردازی است؛ هم‌چنین در آیه ﴿أَئِفْكًا آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ﴾ خدا نامیدن غیرِ "اللّه" را زشت‌ترین دروغ نامیده است. در آیه ﴿وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ نیز ابراهیم (ع) بر این مطلب تأکید کرده که اگر خدا، عبادت برخی از آفریدگان را بر ما واجب کرده بود، به طور قطع حجّت و برهانی برای آن قرار می‌داد و این دستور را به ما ابلاغ می‌کرد؛ حال آنکه چنین نیست. بنا به قولی، مقصود ابراهیم (ع) در آیه ﴿فَمَا ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ نیز این است که آیا گمان می‌برید پروردگار جهانیان اجازه داده که شما این جمادات را در معبودیّت شریک او قرار دهید؟.

برهان ابراهیم (ع) در رد ربوبیت اجرام آسمانی

قرآن کریم این برهان را در قالب یک جمله کوتاه بازگفته است: ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾ مفسّران در توضیح این استدلال وجوهی را به شرح ذیل ارائه داده‌اند:

1. این برهان بر دو مقدّمه متّکی است: نخست، ربوبیّت با محبوبیّت ملازم است؛ زیرا ربوبیت یک ارتباط حقیقی میان رب و مربوب است که کشش تکوینی مربوب به سوی ربّ و در نتیجه دل‌دادگی مربوب به رب ّ را در پی دارد. دوم، آفِل (چیزی که از انسان پنهان می‌شود) نمی‌تواند محبوب وی باشد؛ زیرا افول آفل به آن معنا است که انسان پس از دست‌یابی، آن‌را ازدست خواهد داد و انسان هرگز نمی‌تواند درحدّ پرستش، دل‌داده چیزی شود که از دست رفتنی است. صورت استدلال با توجّه به این دو مقدّمه، این است: ربّ باید محبوب باشد و اجرام آسمانی چون آفلند نمی‌توانند محبوب باشند و به همین دلیل ربّ نیستند. . این برهان نه تنها ربوبیت خورشید، ماه و ستاره را باطل می‌کند، بلکه برهانی قاطع برای ابطال هر نوع شرک و بت‌پرستی است؛ چه اینکه معیار ارائه شده در این برهان، یعنی عدم تعلّق حبّ به آفل (شامل هر آن‌چه برای انسان جاوید نمی‌ماند) در همه جسمانیّات جاری است؛ بلکه الوهیّت ارباب انواع و موجودات نوریّه‌ای که بعضی بت‌پرستان، آن را از مادّه، طبیعت، جسمانیّت و حرکت، برتر و منزّه می‌دانند نیز با این برهان باطل می‌شود؛ زیرا آنان تصریح می‌کنند که این انواع با همه شرافت وجود و صفا و نورانیّت، مقهور خدا بوده، در برابر نور او مستهلکند؛ به همین دلیل، اگر در برابر آنان حبّی ابراز شود، این حب، متعلّق به مدّبر آنان است، نه خود آنان .
2. شخص عاقلی که از فطرت سلیم برخوردار باشد، به چیزی که از او پنهان می‌شود، حتّی محبّت عادی نخواهد یافت؛ چه رسد به محبّت در حدّ عبادت که فقط شایسته ربّی است که همواره حاضر باشد؛ بنابر این، اجرام آسمانی را که محجوب شده و از حال پرستنده خود بی‌خبر می‌مانند نمی‌توان پرستید؛ پس پایه سخن ابراهیم (ع) منافات افول (خفا و احتجاب) با ربوبیّت است؛ به دلیل آنکه با بی‌خبری از عابد ملازم است؛ به همین دلیل، ابراهیم (ع) به ظهور و طلوع این اجرام استناد نکرده (با وجود آنکه طلوع نیز مانند افول گونه‌ای جابه‌جایی است)، چه اینکه ظهور و طلوع با ربوبیّت منافاتی ندارد.
3. پایه برهان افول و وجه دلالت آن بر نفی ربوبیّت اجرام آسمانی، دلالت افول بر حدوث و امکان و در نتیجه، نیاز آفل به محدث و واجب الوجود بالذّات است؛ زیرا افول، حرکت، و حرکت متوقّف بر متحرّک، و هر متحرّک، حادث است و هر حادث، به قدیم نیاز دارد.
4. افول، حرکت است و هر حرکتی محرّکی دارد و سلسله محرّک‌ها به ناچار باید به یک محرّک غیر متحرّک خاتمه یابد و آن ذات باری‌تعالی است. به سه توضیح اخیر از سخن ابراهیم (ع) اشکال شده که موضوع احتجاج در این توضیحات، ابطال خالقیّت اجرام آسمانی و اثبات آن برای خدای متعال فرض شده؛ حال آنکه محور سخن در این احتجاج "رب" است، و مقصود از ربّ در جمله ﴿هَذَا رَبِّي﴾ خالق هستی نیست؛ بلکه زمام‌دار امر تدبیر موجودات به شمار می‌رود؛ امّا آن‌چه در حدیثی از امام رضا (ع) آمده که ابراهیم گفت: آفل را دوست ندارم، زیرا افول از صفات حادث است، نه از صفات قدیم، چنین معنا نمی‌دهد که پایه استدلال، افول حادث است؛ بلکه پایه استدلال، همان عدم حبّ است و در بیان معیار عدم حب فرموده: افول از صفات حادث است و حادث سزاوار آن نیست که متعلّق حبّ انسان قرار گیرد. .

نکاتی مربوط به احتجاج ابراهیم (ع) در سوره انعام

مفسّران درباره آیات ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، نکاتی را طرح کرده‌اند که می‌تواند در روشن شدن فضای احتجاج مؤثر باشد:

1. گروهی از مفسّران، چهره کاوش‌گرانه‌ای را که از ابراهیم در آیات سوره انعام ترسیم شده، موضعی از سرِ مدارا با مشرکان برای طرح احتجاج در فضایی مناسب دانسته‌اند؛ ولی گروهی دیگر، این احتمال را که ابراهیم (ع) خود نیز به راستی در حال کاوش برای دست‌یابی به نتیجه‌ای روشن در مسأله ربوبیّت بوده طرح کرده و آن را منتفی ندانسته و حتّی بعضی آن را پذیرفته‌اند؛ ولی آیه ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا﴾ مؤیّد آن است که وی حقیقت را می‌شناخته و خداوند، خود عهده‌دار تدبیر امر وی بوده است؛ بنابراین، موضع کاوش‌گرانه ابراهیم (ع) از سر مدارا و به منظور روشن ساختن عقیده مشرکان بوده و حضرت، حق را به تدریج بیان کرده تا آنان را فراری ندهد و مانند کسی که او را به گفتن کلمه کفر اکراه کرده باشند، در جهت احیا و هدایت مردم به ایمان، ناچار به گفتن جمله ﴿هَذَا رَبِّي﴾ بوده است. آیه ﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾ نیز به صراحت بیان می‌دارد که این احتجاج برضدّ قوم بوده، نه کوششی برای این که خودش حقیقت را کشف کند؛ به همین دلیل، نظر بعضی قابل پذیرش نیست که با استناد به سخنی منسوب به ابن‌عبّاس و نیز با استناد به سخن ابراهیم (ع) در آیه ﴿فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ﴾ گمان برده‌اند که ابراهیم ربوبیّت این اجرام را پذیرفته و آنها را به واقع عبادت کرده است؛ بلکه این سخن ابراهیم (ع) همانند جمله ﴿لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾ تعریضی برای گوشزد کردن گمراهی مشرکان بوده است؛ افزون بر این که سخن ابراهیم (ع): ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ نشان می‌دهد خود او هرگز به این گمراهی دچار نشده بود؛ هم‌چنین ابراهیم در قرآن به قلب سلیم وصف شده و قلب سلیم قلبی است که هرگز به خداوند شرک نورزیده باشد. اعلام مکرّر قرآن درباره ابراهیم که: ﴿وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ گواهی دیگر بر این مطلب است؛ بنابراین برای توجیه گفته ابراهیم (ع): ﴿هَذَا رَبِّي﴾ نیازی نیست که سخن او را بر استهزا حمل کنیم یا چنین توجیه کنیم که او خودِ کواکب ماه و خورشید را ندیده، بلکه نور آنها را دیده و گمان کرده که این نور پروردگار است و مقصود او از ﴿هَذَا رَبِّي﴾ آن است که پروردگار، نور خود را به من نشان می‌دهد یا جمله‌ای را در تقدیر گرفته، بگوییم: اصل سخن این بوده که "يقولون هـذا ربّي" یا "هـذا دليل على ربي" و یا "هـذا ربي على زعمكم".
2. جمله ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ که به بطلان الوهیّت اصنام در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ اشاره دارد، به ضمیمه تعبیر ﴿فَلَمَّا﴾ در آیه ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾ که ارتباط ما بعد به ماقبل را می‌رساند، نشان می‌دهد که آیات، به هم مربوط، و جریان استدلال در امر اجرام با استدلال در امر اصنام، یک جریان به هم پیوسته است؛ در نتیجه آشکار می‌سازد که کلمه ﴿نُرِي﴾ جریانی در گذشته را باز می‌گوید که هم‌چنان ادامه یافته و منظور از آیه این است که ما ملکوت آسمان و زمین را به ابراهیم نشان دادیم و این امور، او را بر آن داشت که با پدرش آزر، در زمینه پرستش بت‌ها به محاجّه برخاسته، گمراهی آنان را روشن سازد و با این موهبت او را هم‌چنان کمک کردیم تا آن‌گاه که شب، وی را فرا گرفت و ستاره‌ای را دید بنابراین:
   1. احتجاج‌های ابراهیم بر ضدّ بت‌پرستی و اجرام‌پرستی دستاورد مشاهده ملکوت آسمان‌ها و زمین بوده است.
   2. ترتیب آیات نشان می‌دهد که جریان احتجاج برضدّ ستاره‌پرستان، در شامگاه همان روزی بوده که ابراهیم (ع) برضدّ بت‌پرستیاحتجاج کرده و در نتیجه به دست می‌آید که او روز را تا شام به ردّ بت‌پرستی و شب را تا طلوع خورشید، به احتجاج برضدّ ستاره‌پرستی و ماه‌پرستی پرداخته و هنگام طلوع خورشید، ربوبیّت آن را نفی و توحید را اعلام کرده است؛ بنابراین، گویا مجموع احتجاج‌های او طیّ مدت تقریبا دو روز و یک شب (شبی که در میان دو روز بوده) رخ داده و پایان یافته است؛ هرچند بعضی، احتمال این که ستاره را در یک شب و ماه را در شب بعد دیده باشد یا آنکه این ماجرا در سه شب واقع شده باشد را منتفی ندانسته‌اند.
   3. با نظر به این که سیّاره زهره به سبب نزدیک بودن مدار آن با خورشید، بیش از ۴۷ درجه از آن فاصله نگرفته و پیوسته همراه آن است، هنگامی‌که تحت‌الشعاع نباشد، گاهی در صبح‌گاهان پیش از طلوع خورشید در مشرق ظاهر می‌شود و گاهی در شام‌گاهان پس از غروب آن در مغرب پدیدار می‌گردد؛ آن‌گاه در برخی شب‌ها که ماه در "مقابله" قرار دارد (چون شب‌های هیجدهم، نوزدهم و بیستم) غروب سیّاره زهره با فاصله یکی دو ساعت با طلوع ماه همراه است؛ از این‌رو و با توجّه به ظاهر آیات ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ﴾ که طلوع ماه را به افول کوکب متّصل ساخته و نیز درخشندگی خاصّی که ستاره یاد شده دارد که با فرا رسیدن شب پیش از هر ستاره‌ای توجّه بیننده را به خود جلب می‌کند، به دست می‌آید که در میان سیّاراتی که صابئان آنها را می‌پرستیده‌اند، زهره، انطباق‌پذیرترین سیّاره با ویژگی‌هایی است که آیه ارائه داده است. روایات اهل بیت (ع) نیز کوکب یاد شده را زهره دانسته‌اند؛ ولی از ابن‌عبّاس نقل شده که آن را مشتری دانسته. بعضی به قرینه آیه ﴿وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى﴾ که جمله‌ای از صحف ابراهیم (ع) را باز گفته است، ستاره یاد شده را شعرای یمانی دانسته‌اند.
3. از شیوه سخن ابراهیم استفاده شده که گویا پیش از روبه رو شدن با مشرکان در انزوای کامل به سر می‌برده؛ در نتیجه، وضعیّت او به طور کامل، وضعیّت انسان فطری ابتدایی است که با اجتماع انسانی، پیچیدگی‌های آن و آداب و رسوم حاکم بر آن، آشنایی نداشته و ناگهان با این همه آشنا شده است. همین حالت را می‌توان در دیگر آیاتی که احتجاج‌های او را با بت‌پرستان بیان کرده نیز مشاهده کرد؛ چنان‌که درباره بت‌ها از آزر و قوم خویش می‌پرسد که اینها چیستند؟ گویی هرگز بت‌پرستی را ندیده بود. از آنجا که او همواره خود را در برابر آزر به رعایت ادب ملزم می‌دانسته نمی‌توان این گونه سخن را (آن هم در نخستین برخوردها با آزر) تحقیر خدایانی که آزر آنها را مقدّس می‌دانسته، به شمار آورد. روایات و کلمات مورّخان نیز حاکی از آن است که چون نمرود در پی کشتن ابراهیم (ع) بوده، مادرش وی را در غاری به دنیا آورده و او برهه‌ای از زمان را به تنهایی در همان مخفی‌گاه و دور از اجتماع به سر برده است. گفته می‌شود: در این زمینه، اختلافی بین عالمان حدیث و تاریخ وجود ندارد؛ ولی گروهی از مفسّران، این احتمال را که ابراهیم پیش از جریان احتجاج یاد شده در سوره انعام، با بت‌ها و اجرام آسمانی آشنایی نداشته باشد، به ادلّه ذیل منتفی دانسته‌اند:
   1. بسیار بعید به نظر می‌رسد که انسانی سال‌ها درون غاری زندگی کند و حتّی در یک شب تاریک نیز گام بیرون نگذارد.
   2. ممکن است شیوه سخن او با آزر و قوم درباره بتان، از سر تحقیر آنها باشد و این با رعایت ادب در برابر آزر منافاتی ندارد.
   3. سخن او در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ خطاب به آزر به سخن کسی می‌ماند که مدّت‌ها با مخاطب خود مأنوس بوده و به همین دلیل، یک‌سره انتقاد می‌کند؛ از همین جا می‌توان به دست آورد که او با اجرام آسمانی نیز ناآشنا نبوده؛ زیرا جریان احتجاج با ستاره‌پرستان، پس از محاجّه با آزر رخ داده است؛ افزون بر این در روایتی از امام صادق (ع) تصریح شده که ابراهیم (ع) مدّتی در کنار آزر ماند و پس از آن در برابر بت‌ها واکنش نشان داد و بر اساس آیات سوره انعام، احتجاج با ستاره‌پرستان پس از احتجاج با بت‌پرستان بوده است؛ حتّی برخی احتمال داده‌اند که احتجاج با کوکب‌پرستان بعد از ترک بابل به مقصد شام و با مردم حران بوده؛ زیرا اهل حران اجرام آسمانی را می‌پرستیدند و مردم بابل بت‌پرست بودند و ابراهیم که لجاجت مشرکان بابل را آزموده بود، این بار برای مقابله با اجرام‌پرستان به شیوه مدارا و تظاهر به هم فکری به آنان روی آورد؛ بنابراین، ماجرای احتجاج، مدّت‌ها پس از ترک مخفی‌گاه صورت پذیرفته است؛ ولی این احتمال با ظاهر روایتی از امام رضا (ع) ناسازگار است و بعضی، آن را مخالف ظاهر آیات قرآن نیز دانسته‌اند. .

پاسخ‌های ابراهیم (ع) به احتجاج و بهانه مشرکان

خداوند دو احتجاج و یک بهانه از مشرکان در برابر ابراهیم (ع) و پاسخ‌های وی را بازگفته که به ترتیب ذکر آن در قرآن عبارتند از:

1. پاسخ ابراهیم (ع) به احتجاج پادشاه که در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ بازگو شده و چکیده آن چنین است: پادشاه درباره پروردگار ابراهیم با او به احتجاج پرداخت. ابراهیم گفت: پروردگار من کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند. شاه گفت: من زنده می‌کنم و می‌میرانم. ابراهیم پاسخ داد: خداوند خورشید را از مشرق بیرون می‌آورد، تو آن را از مغرب بیرون آور. پادشاه در برابر این پاسخ مبهوت ماند.... در قرآن کریم، نام این پادشاه ذکر نشده؛ ولی روایات، منابع تفسیری و نیز کتاب‌های تاریخ، نام وی را نمرود بن کنعان ذکر کرده‌اند. قرآن تصریح دارد که محاجّه او با ابراهیم (ع) بر سر ربوبیّت، به دلیل پادشاهی و از سر نخوت بوده است: ﴿أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ﴾ بعضی مرجع ضمیر ﴿آتَاهُ﴾ را ابراهیم و مقصود از ﴿الْمُلْكَ﴾ را ولایت شرعی دانسته‌اند؛ ولی بیش‌تر مفسّران این قول را نپذیرفته‌اند. در زمان احتجاج، میان مفسّران اختلاف است. برخی احتجاج را پس از شکستن بت‌ها به وسیله ابراهیم (ع) و پیش از افکندن وی در آتش و برخی آن را بعد از رهایی از آتش دانسته‌اند که این نظر را روایتی از امام صادق (ع) و نیز روند داستان تأیید می‌کند؛ زیرا نمرود با ابراهیم در ماجرای شکستن بت‌ها، به صورت حاکمی در برابر مجرم، برخورد داشته و جریان محاکمه او درباره جرم، فرصتی برای محاجّه در این که آیا ربّ، اللّه است یا نمرود، باقی نمی‌گذاشت و بر فرض اگر محاجّه‌ای رخ می‌داد، موضوع محاجّه ربوبیّت بت‌ها می‌بود، نه ربوبیّت نمرود. سنّ ابراهیم (ع) را هنگام این احتجاج، هفده سال ذکر کرده‌اند. در آیه ۲۵۸ بقره پرسش محذوفی از سوی نمرود وجود دارد که پروردگار تو کیست؟ و جمله ﴿رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ﴾ پاسخ آن است. ابراهیم (ع) در این احتجاج ابتدا پایه استدلال را بر زنده کردن و میراندن قرار داده؛ آن‌گاه مسأله حرکت دادن خورشید در مدار و طالع ساختن آن را طرح کرده و در توضیح این برهان، سه بیان ارائه شده است.
   1. برخی، مجموعه سخن او را یک برهان با ذکر دو مثال تلقّی کرده و با توجّه به این که مستدل پیش از اثبات مطلب با دلیلی که ارائه داده، نباید دلیل دیگری ارائه دهد، کوشیده‌اند تا سخن ابراهیم (ع) را به صورت یک دلیل به هم پیوسته ارائه دهند؛ یعنی اصل حجّت، آن است که آفریدگان، به احداث اشیا توانا نیستند؛ پس ناچار باید قادر دیگری متولّی احداث اشیا باشد و از جمله این اشیا، احیا و اماته، و نمونه‌هایی دیگر از آن، ابرها و رعد و برق و نیز حرکات افلاک و کواکب است؛ بنابراین، سخن ابراهیم (ع) ﴿فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ﴾ نه عدول از دلیلی به دلیل دیگر، بلکه بیان مثالی جدید است. به این بیان اشکال شده که باز هم شبهه مربوط به زنده کردن و میراندن دفع نشده و با این حال، پرداختن به کلامی دیگر باعث این توّهم می‌شود که نمرود کلام اوّل را باطل کرده و این موجب خدشه‌دار شدن موقعیّت پیامبر است؛ افزون بر آنکه نمرود می‌توانست بگوید: طلوع خورشید از مشرق، از جانب من است و اگر ربّ تو دیگری است، بگو آن را از مغرب در آورد و در نتیجه ابراهیم (ع) با مغالطه سخت تری روبه‌رو می‌شد و اگر بر فرض، خداوند خورشید را از مغرب بیرون می‌آورد، آن وقت دلیل وجود صانع، طلوع خورشید از مغرب می‌شد؛ حال آنکه حجّت او، طلوع خورشید از مشرق بود؛ در نتیجه، دلیل دوم ابراهیم نیز از بین می‌رفت.
   2. زمام امر احیا و اماته در دست مؤثّر قادر و مختاری است که احیا و اماته را به قدرت و اختیار خویش اعمال می‌کند و او فقط خداوند سبحان است؛ زیرا مؤثّر غیر مختار اثر ثابت خواهد داشت و چنان‌چه احیا و اماته به او منسوب باشد، هیچ‌گاه نباید احیا به‌اماته یا اماته به‌احیا تبدیل شود. نمرود در پاسخ گفته: ﴿أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ﴾ و حاصل سخن او این است که اگر مراد از احیا و اماته‌ای که پایه استدلال است، احیا و اماته ابتدایی و بدون وسایط زمینی و آسمانی باشد، بدیهی است که این امر، خلاف واقع است و اگر با این وسایط باشد، هریک از ما نیز با توسّل به اسباب یاد شده، به انجام آن قادریم؛ چه این که همه می‌دانیم فرزند، با آمیزش ایجاد می‌شود و شخص با سمّ می‌میرد. ابراهیم (ع) پاسخ داده که احیا و اماته از سوی خداوند، به واسطه حرکات فلکی حاصل می‌شود؛ امّا این حرکات، نیازمند فاعل مدبّری، یعنی خداوند متعال است؛ زیرا او خورشید را از مشرق بیرون می‌آورد و اگر نمی‌پذیری، آن را از مغرب بیرون آر. وقتی ثابت شد که حرکات افلاک از سوی خداوند است، احیا و اماته‌ای که در پرتو این حرکات برای بشر میسّر می‌شود نیز به خداوند منتسب است و نه به انسان؛ پس اوّلاً مجموعه سخن ابراهیم (ع) یک برهان به هم پیوسته است، و ثانیا این که گفته می‌شود نمرود در پی سخنان ابراهیم، یکی از دو زندانی را اعدام و دیگری را رها کرد و گفت: ﴿أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ﴾، امر بعیدی است. اشکالی که به این قول وارد شده، این است که نمرود در این احتجاج، می‌خواهد ربوبیّت خود را اثبات کند و در همین جهت مدّعی است: ﴿أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ﴾؛ پس احیا و اماته‌ای که او در نظر دارد، احیا و اماته‌ای نیست که در خلال زندگی روزمره از سوی همگان رخ می‌دهد؛ بلکه احیا و اماته‌ای مورد نظر او است که جز نمرود کسی بر آن توانا نیست و همین مسأله، بیان روایات را که نمرود، یکی از دو زندانی را کشته و دیگری را آزاد کرده، تأیید می‌کند. شاید به همین دلیل و نیز با توجّه به ظاهر آیه، برخی دیگر از مفسّران پذیرفته‌اند که سخن ابراهیم (ع) از دو استدلال تشکیل شده و در ضمن احتجاج، از دلیل اوّل عدول کرده و دلیل دیگری ارائه داده است؛ زیرا نمرود به مغالطه دست زد و در نتیجه، ادامه دادن دلیل اوّل، باعث می‌شد تا امر بر حاضران مشتبه شود و با توجّه به این که انبیا برای روشن ساختن حق مبعوثند، او به حجت آشکارتری روی آورد؛ چه این که توضیح مغالطه نمرود با توجّه به نادانی بیش از حدّی که بر حاضران حکم‌فرما بود، سودی نمی‌بخشید و کسی ابراهیم را تصدیق نمی‌کرد.
   3. استدلال ابراهیم (ع) بر پایه حیات (که کنه آن مجهول است) و مرگ در موجودات زنده استوار است؛ به این بیان که طبیعت و نیز موجودات زنده، هیچ‌گونه نقشی نمی‌توانند در ایجاد حیات داشته باشند؛ به ویژه حیات حیوانی که همراه با شعور و اراده است که به قطع، امری غیر مادّی شمرده می‌شود؛ زیرا طبیعت خود، فاقد حیات است و حیات موجودات زنده همان وجود آنان، و مرگشان عدم آنان به شمار می‌آید و چیزی را توان ایجاد خود یا نابود ساختن خود نیست؛ بنابراین، احیا و اماته که از بارزترین و سرنوشت سازترین مسائل در تدبیر امور انسان‌ها است نمی‌تواند به هیچ یک از آفریدگان منتسب باشد و فقط به خدای متعال منتسب است. بسیار روشن است که در این احتجاج، سخن در احیا و اماته حقیقی (احیا به معنای دمیدن روح مانند نفخ روح در جنین، و اماته به معنای توفّی نفس و گرفتن روح و جان از بدن) است و نه احیا و اماته مجازی، مثل رها ساختن زندانی یا کشتن؛ امّا نمرود مغالطه و وانمود ساخت که مقصود، احیا و اماته مجازی است و یک زندانی را کشته، دیگری را آزاد ساخت. روایتی از امام صادق (ع) نشان می‌دهد که ابراهیم کوشید تا مغالطه او را دفع کند و از نمرود خواست تا دوباره حیات را به زندانی مقتول بازگرداند؛ ولی نومیدی ابراهیم از تنبّه مردم، وی را بر آن داشت که استدلال نخست را رها ساخته، حجّت آشکارتری ارائه دهد: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ﴾. "فاء" تفریع نشان می‌دهد که این حجّت بر همان ادّعای پیشین نمرود مبنی بر ربوبیت مبتنی است تا توهّم نشود که نمرود در احتجاج اوّل پیروز شده است؛ هم‌چنین در بیان برهان دوم، ابراهیم از به‌کارگیری تعبیر ﴿رَبِّيَ الَّذِي﴾ پرهیز کرده و تعبیر ﴿فَإِنَّ اللَّهَ﴾ را به کار برده تا راه را بر مغالطه دوباره نمرود ببندد و نمرود نتواند ﴿رَبِّيَ﴾ را بر خویش منطبق سازد. حاصل استدلال ابراهیم آن است که اگر ـ چنان که ادّعا داری ـ تو ربّ من هستی، مقام ربوبیت اقتضا دارد که ربّ، توان تصرّف در تدبیر نظام هستی را داشته باشد و خدای سبحان، به تصرّف خویش خورشید را از مشرق بیرون می‌آورد تو نیز برای اثبات ربوبیّت خود در این زمینه تصرّف کرده، آن را از مغرب بیرون آور تا ربوبیّت تو در کنار ربوبیّت خداوند یا برتری تو در ربوبیّت امور انسان‌ها اثبات شود. شایان ذکر است که خورشید نزد آنان، خود ربّ و یکی از آلهه به شمار می‌آمد؛ امّا آن را تحت ربوبیّت خالق و طلوع و غروبش را مستند به خداوند که به گمان آنان رب الارباب بود، می‌دانستند. نمرود نیز با وجود پذیرش این مطلب در پی آن بود که برتری انحصاری خویش را در زمینه ربوبیّت انسان و امور مربوط به انسان ثابت کند. نمرود در برابر این استدلال، مبهوت ماند: ﴿فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ﴾؛ زیرا نه می‌توانست بگوید: طلوع و غروب خورشید نیازمند به سبب نیست و نه می‌توانست بگوید: این فعل، به خود خورشید مستند بوده و به خداوند استنادی ندارد؛ زیرا مخالف با عقیده قومش بود و نه می‌توانست بگوید: خورشید ربّ است؛ امّا خود تحت ربوبیّت من به شمار می‌رود و این من هستم که خورشید را از مشرق طالع می‌سازم؛ زیرا در این صورت ابراهیم از او می‌خواست که خورشید را از مغرب بیرون آورد؛ افزون بر آنکه خورشید، پیش از آنکه نمرود وجود داشته باشد، در مدار خویش طلوع و غروب داشته؛ با این حال، نمرود چگونه می‌توانست طلوع و غروب آن را به خود منتسب سازد؛ به همین دلیل در برابر سخن ابراهیم (ع) مبهوت ماند.
2. پاسخ ابراهیم (ع) به احتجاج قوم خود ﴿وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ﴾ در این آیات، احتجاج قوم برضدّ ابراهیم با صراحت بازگو نشده؛ امّا می‌توان فهمید که سخن آنان بر ترساندن ابراهیم و تهدید حضرت، به خشم خدایان استوار بوده تا به این وسیله او را وادارند: اوّلاً از عقیده به ربوبیّت آفریدگار دست بردارد و ثانیا ربوبیّت خدایان مشرکان را بپذیرد. درباره هریک از فرازهای پنج‌گانه پاسخ ابراهیم (ع) در آیات ﴿وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاء رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ﴾، آرای گوناگونی ارائه شده است. اغلب، جمله ﴿أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ﴾ را اعلام بی‌نیازی از احتجاج پس ازدست‌یابی به حقیقت دانسته‌اند. جمله ﴿وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاء رَبِّي شَيْئًا﴾ چنین توضیح داده شده که من از خدایان شما نمی‌ترسم، مگر آنکه خداوند آنها را زنده کند و زیانی به من برسانند که در این صورت، آشکار می‌شود این موجودات حادث بوده، در نتیجه خود، دلیل بر توحید به شمار می‌آیند یا اینکه مگر خداوند بخواهد ابتداءً مرا به امر ناخوشایندی دچار سازد یا به دلیل بعضی گناهان، عذاب کند یا آنکه باتوجّه به جمله ﴿وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ﴾ مقصود آن است که من از خدایان شما نمی‌ترسم؛ مگر آنکه خداوند بخواهد آنان را وسیله ضرری بر من قرار دهد؛ چه اینکه ممکن است در علم خداوند که همه چیز را فرا گرفته، چنین اموری در سرنوشت من وجود داشته باشد؛ ولی بعضی این توضیحات را نپذیرفته و سخن ابراهیم (ع) در آیات یاد شده را شامل چهار استدلال بر ضدّ مشرکان دانسته‌اند:
   1. ﴿أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ﴾ در این فراز ابراهیم (ع) هدایت خود را دلیل بر ربوبیّت خدای سبحان قرار داده است؛ به این بیان که خداوند ادلّه ربوبیّت خویش و نفی ربوبیّت از دیگران را به من آموخته و به این وسیله مرا به سوی خود هدایت کرده؛ پس او ربّ من است و نه دیگری؛ چه اینکه هدایت به سوی ربّ، بخشی از تدبیر امر عبد، و از جمله شؤون ربوبیت است. مشرکان در برابر این دلیل نمی‌توانستند بگویند که برخی از خدایان ما، تو را به این دلیل رهنمون شده‌اند؛ زیرا معنا ندارد آنها کسی را برضدّ خود هدایت کنند.
   2. ﴿وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ﴾ من ترسی از خدایان شما ندارم؛ زیرا خدایان شما همگی آفریدگانی تحت تدبیرند که هیچ سود و زیانی ندارند؛ پس ترس از آنها بی‌معنا است و چون از آنها نمی‌ترسم، دلیل شما از اعتبار ساقط است؛ زیرا دلیل شما مبتنی بر آن است که من از روی ترس و برای آنکه زیانی به من نرسانند، آنها را عبادت کنم و این در گرو آن است که ترسی در من وجود داشته باشد؛ ولی وقتی ترسی وجود ندارد، حجّت شما از پایه ویران است. این فراز از سخن ابراهیم (ع) افزون بر استدلال یاد شده، راه را بر خدشه احتمالی درباره استدلال اوّل نیز بسته است؛ چه اینکه در برابر استدلال اوّل ابراهیم، امکان داشت مشرکان اعتقاد به توحید و ردّ خدایان را به بت‌ها یا اجرام آسمانی نسبت داده، بگویند: خدایان ما بر تو خشم گرفته و این استدلال‌ها را به تو القا کرده‌اند تا تو را از خویش دور سازند. ابراهیم با این بیان گوشزد کرده که به دلیل ناتوانی خدایان مشرکان از این خطر که بتوانند چیزی را به او القا کنند یا تأثیری بر او داشته باشند، آسوده خاطر است.
   3. ﴿إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا﴾ این استدلال مبتنی بر فرض است؛ به این بیان که اگربر فرض، ترسی از خدایان شما در دل من راه یابد، این ترس پدیده‌ای است که به هر حال، آفریده خدا بوده، به مشیّت او مستند است. جمله ﴿وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا﴾ ارائه دلیل بر این ادّعا است؛ به این صورت که خداوند مالک همه هستی بوده، از آن‌چه در ملک او رخ می‌دهد، آگاه است؛ از همین رو امکان ندارد پدیده‌ای بدون اذن او تحقق یابد؛ بنابراین، از آنجا که ترس مفروض با اجازه خداوند در من پدید آمده، خود دلیل بر آن است که من تحت ربوبیّت و تدبیر خداوند متعال قرار دارم؛ پس همین ترس، ربوبیّت خداوند را اثبات و آن را از دیگران نفی می‌کند.
   4. ﴿وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ شما کسانی را شریک ربوبیّت خداوند متعال قرار داده‌اید که نه خود زمام‌دار سود و زیانی هستند که ترس از آنان را توجیه کند و نه دلیلی وجود دارد که نشان دهد آفریدگار، آنها را شریک خود قرار داده است و شما پذیرفته‌اید که همه موجودات، حتّی خدایان شما آفریده اویند؛ پس او صاحب همه چیز است و اگر در امر تدبیر و اداره جهان برای خویش شریکی قرار داده و عبادت او را بر ما واجب کرده بود، راه آن بود که از طریق وحی یا برهانی متّکی بر آثار خارجی یا نشانه‌هایی یقین‌آور، این امر را برای انسان‌ها روشن می‌ساخت؛ حال آنکه از هیچ یک خبری نیست. در چنین وضعیّتی شما خود بگویید: کدام یک از ما از خطر دورتر و به امن نزدیک‌تر است و از آنجا که پاسخ روشن، و مخاطب نیز به آن معترف بوده، ابراهیم (ع) خود پاسخ داده است: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾ شما به ربّی که دلیلی بر ربوبیّت آن نیست و من به ربّی که بر ربوبیّتش دلیل اقامه شده، باور داریم. ایمان، به اصل ربوبیّت گرچه حق است؛ ولی هرگونه ایمانی، آدمی را از عذاب جاوید در امان نمی‌دارد؛ بلکه امن‌آوری ایمان، منوط به آن است که اثر آن با "ظلم" از بین نرفته باشد و ظلم (فاصله گرفتن از محور عدل) در زمینه اعتقاد، همواره به معنای باور داشتن امری بدون واقعیّت خارجی است که از بارزترین مصادیق آن، اعتقاد به ربوبیّت خدایان دروغین به شمار می‌رود. احتجاجات گذشته ابراهیم به قدر کافی روشن ساخته که ربوبیّت غیر خداوند نه تنها دلیلی ندارد، بلکه دلیل بر خلاف آن وجود دارد؛ پس ایمان پیراسته از ظلم، فقط ایمان به ربوبیت آفریدگار است؛ در نتیجه، امن فقط در سایه ایمان به ربوبیّت آفریدگار یکتا امکان‌دارد: ﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾.

پاسخ ابراهیم (ع) به بهانه قوم خود برای توجیه بت پرستی

یگانه بهانه قوم ابراهیم برای توجیه بت‌پرستی، در برابر احتجاج‌های حضرت، تقلید از نیاکان بوده است: ﴿قَالُوا بَلْ وَجَدْنَا آبَاءَنَا كَذَلِكَ يَفْعَلُونَ﴾ و پاسخ ابراهیم این بود: ﴿ قَالَ أَفَرَأَيْتُم مَّا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّي إِلاَّ رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾ پذیرش مردم خواه از سوی نسل‌های گذشته یا نسل موجود، هرگز نمی‌تواند باطلی را به حق یا حقّی را به باطل تبدیل کند، و عبادتِ معبودهای دروغین، مایه نابودی است؛ بدون آنکه پذیرش چندین نسل در این واقعیّت تغییری پدید آورد .

بت‌شکنی ابراهیم (ع)

قرآن کریم در آیات ﴿وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلاَّ كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ قَالُوا مَن فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلاء يَنطِقُونَ قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلا يَضُرُّكُمْ أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ ﴾ و ﴿فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ فَرَاغَ إِلَى آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلا تَأْكُلُونَ مَا لَكُمْ لا تَنطِقُونَ فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَمِينِ فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ﴾ ماجرای شکستن بت‌ها به وسیله ابراهیم را باز گفته است. آیات سوره انبیاء بیان می‌کند که مشرکان، قیام او بر ضدّ بت‌پرستی را جدّی نگرفته بودند: ﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ﴾ ابراهیم (ع) طبق آیه ﴿قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾ جدّیت خود را اعلام داشته و در آیه ﴿وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ﴾از قول او بازگو شده. گفته شده که این آیه، فقط تصمیم درونی ابراهیم (ع) را باز گفته است؛ چه اینکه او در برابر امّتی مشرک، متعصّب و مقتدر قرار داشته؛ بنابراین، معنا ندارد که تصمیم خویش را آن هم با تعیین زمان اجرای آن ﴿بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ﴾ اعلان داشته باشد. ابراهیم تصمیم خویش را به زمانی موکول ساخت که بتواند در شهر تنها باشد. احتمال داده شده که مقصود از این جمله، خروج بت‌پرستان از بتکده باشد، نه از شهر؛ ولی نظر به مجموعه ماجرا، این احتمال را منتفی می‌سازد. طبیعی است که اگر بنابر تخلیه معبد بود، عذر بیماری را برای باقی ماندن در معبد از ابراهیم نمی‌پذیرفتند. آیات ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ﴾ بیان می‌کند که این فرصت فرا رسید و مردم آماده شده بودند تا شهر را برای شرکت در مراسم عید ترک کنند؛ امّا ابراهیم عذر آورد که بیمار است؛ در نتیجه آنها از شهر بیرون رفتند و او در آنجا ماند: ﴿فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ﴾. تعبیر ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ﴾. می‌رساند که چه بسا عید آنان در تابستان واقع می‌شده و شب برای اجرای مراسم مناسب‌تر بوده است. پس از آنکه مردم از او دور شدند، به سراغ بت‌ها آمده، از سر استهزای بت‌ها یا تقبیح بت پرستان و یا از سر خشم، از آنها خواست تا از غذایی که مشرکان برای تبرّک پیش آنها نهاده بودند، بخورند: ﴿فَرَاغَ إِلَى آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلا تَأْكُلُونَ مَا لَكُمْ لا تَنطِقُونَ﴾ آن‌گاه با تیشه نجّاری یا تبر به طرف بت‌ها رفت: ﴿فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَمِينِ﴾ و با ضربه‌های خویش، آنها را قطعه قطعه کرد: ﴿فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ﴾ امّا از تعرّض به بت بزرگ (افلون) خودداری نمود: ﴿إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ﴾ در اینکه بزرگ‌تر بودن این بت از نظر منزلت نزد بت‌پرستان یا از نظر جثّه و حجم بوده، دو احتمال داده شده است. قرآن، انگیزه ابراهیم (ع) را در عدم تعرض به بت بزرگ، چنین بیان داشته: ﴿لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ﴾ گرچه به احتمالی، مرجع ضمیر ﴿إِلَيْهِ﴾، بت بزرگ یا خدای متعال است، بیش‌تر مفسّران، مرجع ضمیر را ابراهیم (ع) دانسته‌اند؛ بنابراین، انگیزه ابراهیم (ع) آن بوده که مردم برای دست‌گیری وی به سراغ او آمده و او با آنها محاجّه کند و بطلان خدایی بت‌ها را آشکار سازد یا آنکه به عقیده ابراهیم درآمده، از باطل دست بکشند. ابراهیم پس از شکستن بت‌ها، تبر خویش را به گردن بت بزرگ آویخت و از بتکده خارج شد. مشرکان پس از بازگشت و روبه‌رو شدن با صحنه بتکده، عامل این کار را ستم‌گر خوانده، به جست‌وجوی او پرداختند: ﴿قَالُوا مَنْ فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾ احتمال داده شده که ﴿مَنْ﴾ در این آیه، موصوله و در نتیجه مفاد آیه، پرس و جو از عامل نباشد؛ ولی به دلیل آنکه در آیه بعد، پاسخ گروهی از مشرکان نقل شده که ﴿قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ﴾ این احتمال نادرست می‌نماید. در پی معرّفی ابراهیم، تصمیم بر آن شد تا او را در اجتماع مشرکان حاضر کنند ﴿قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ﴾ و به این منظور، به سرعت به سوی او شتافتند: ﴿فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ﴾ از کلمه ﴿هَذَا﴾ در آیه ﴿بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا﴾ به دست می‌آید که این اجتماع در همان محل بتکده بوده است. انگیزه مشرکان از احضار ابراهیم در برابر اجتماع مردم، آن بوده که اگر کسی او را در حال شکستن بت‌ها دیده، گواهی دهد یا آنان‌که سخنان او را بر ضدّ بت‌ها شنیده‌اند، گواهی داده، ازاین راه از ابراهیم اقرار بگیرند یا نظر بر آن بوده که مردم مجازات او را ببینند تا درس عبرتی برای همگان باشد: ﴿قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ﴾ سرانجام ابراهیم (ع) دست‌گیر شد و به نقلی، او را نزد نمرود آورده، از وی پرسیدند آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟ ﴿قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ﴾ ابراهیم پاسخ داد: بلکه بت بزرگ که تبر را نیز به گردن دارد با دیگر بت‌ها چنین کرده است: ﴿قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا﴾ و سپس ادامه داد: اگر بت‌ها به سخن گفتن توانا هستند، از خود آنان بپرسید: ﴿فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ آیات بعدی نشان می‌دهد که پاسخ ابراهیم (ع) حقیقت را برای مشرکان روشن و حجّت را بر آنها تمام کرد و کسانی که لحظاتی پیش، ابراهیم را ستم‌گر می‌دانستند، به خود آمده، به عقل و فطرت خویش بازگشتند و به ستم‌کاری خویش به دلیل عبادت بت‌ها اعتراف کردند: ﴿فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و این پیروزی بزرگی بود. قرآن، واکنش مشرکان پس از رسیدن به این حالت درونی را چنین توضیح داده است: ﴿فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ﴾ آن‌گاه آنان بر سرهای خود واژگون شدند که البتّه مقصود نه واژگونی خود آنان، بلکه منکوس شدن احتجاج آنان است و احتجاج منکوس، دلیلی است که به جای اثبات مدّعای مستدلّ، مدّعای طرف مقابل را اثبات می‌کند که مشرکان به آن دچار شده، در برابر ابراهیم (ع) گفتند: ﴿لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ﴾ و این‌گونه، به ناتوانی بت‌ها اقرار کردند. بعضی دیگر، آیه را چنین توضیح داده‌اند که مشرکان در برابر ابراهیم متحیّر ماندند؛ در نتیجه سرها را از خجالت به‌زیر انداخته، بر ضدّ خویش اعتراف کردند: ﴿لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ﴾ بنا به قولی، منظور آن است که مشرکان با وجود درک حقیقت، در برابر ابراهیم (ع) به مجادله باطل و مخاصمه پرداخته، با توجّه به ناتوانی بت‌ها از تکلّم، سخن ابراهیم را اعتراف به شکستن بت‌ها به شمار آورده، اثباتجرم ابراهیم را اعلام داشتند؛ امّا برخی، این جمله مشرکان را چنین معنا کرده‌اند که: تو می‌دانی بت‌ها همیشه خاموشند و ابّهت سکوت را نمی‌شکنند بنابراین معنا، سخن آنان کوششی برای عذر آوردن از سوی بت‌ها بوده است تا بدین وسیله، ضعف و زبونی آنها را کتمان کنند. ابراهیم (ع) با استناد به اعتراف آنان، به بیان بطلان بت‌پرستی پرداخت که سخن نگفتن بت‌ها به این معنا است که آنها چیزی نمی‌دانند و بر کاری قادر نیستند و تدبیر سود و زیان شما به دست بت‌ها نیست؛ پس عبادت آنها بیهوده است: ﴿قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ﴾ و آن‌گاه بی‌زاری خود را از بت‌پرستان و بت‌های آنان اعلان و آنان را سرزنش کرد: ﴿أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾

درباره سخنان‌ابراهیم (ع) در ماجرای شکستن بت‌ها دو اشکال مطرح شده که به پاسخ آنها می‌پردازیم:

1. درباره آیات ﴿قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ و ﴿ فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ ﴾ این پرسش طرح شده که آیا این سخنان، گفته‌هایی خلاف واقع و دروغ نبوده است؟ ریشه این توهّم در ظاهر دو روایت از ابوهریره است که در آنها ابراهیم به کذب متّهم شده. برخی از اهل سنّت با این استدلال که زشتی کذب ذاتی نبوده، محال نیست که خداوند به ابراهیم (ع) در خصوص‌این موارد، اجازه دروغ گفتن داده باشد، روایت را به ظاهر آن پذیرفته و حتی بعضی، آیه ﴿وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ﴾ را اشاره به اموری از جمله این دو مورد دانسته‌اند؛ ولی برخی، مقصود از کذب را توریه دانسته و اظهار داشته‌اند که این موارد به طور مجازی کذب نامیده شده است. مفسّران شیعه احتمال کذب را منتفی دانسته و حتی بعضی احتمال توریه را نیز رد کرده و یادآور شده‌اند که در این دو روایت، به ابراهیم (ع) نسبت کذب داده شده؛ به همین دلیل، با صریح آیه ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ مخالف و از اعتبار ساقط است. دقّت در آیات نشان می‌دهد که خلاف واقع در سخنان ابراهیم وجود ندارد؛ چه اینکه جمله ﴿بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ﴾ که به شکل خبر بیان شده با توجّه به قراین حالیّه، جمله‌ای بر مبنای فرض و مقدّمه‌ای برای سخن بعدی ﴿فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ است و به این منظور گفته شده که مشرکان را به اعتراف وا دارد؛ بنابراین [وقتی اخباری وجود نداشته باشد] چگونه می‌شود سخن را دروغ یا توریه شمرد. در روایتی از امام صادق (ع) نیز تصریح شده که این جمله برای نشان دادن ناتوانی بت‌ها به کار برده شده و کذب نیست؛ پس شبهه از اساس بی‌پایه و حاصل سخن این است که چرا شکستن بت‌ها به وسیله بت بزرگ را انکار می‌کنید؛ حال آنکه این لازمه باورهای شما است؟ اما این احتمال که جمله ﴿بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ﴾ به ﴿إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ مقیّد است و می‌رساند که اگر آنها سخن می‌گویند، عامل، بت بزرگ است و الاّ نه یا اینکه ﴿كَبِيرُهُمْ هَذَا﴾ ابتدای جمله بوده و تقدیر چنین باشد که "فعله من فعله، كبيرهم هـذا، فاسئلوهم"احتمال‌هایی تکلّف‌آمیز و ملازم با قبول تعقید در قرآن بوده، قابل پذیرش نیستند. درباره آیه ۸۹ صافات ﴿إِنِّي سَقِيمٌ﴾ نیز قرآن ما را آگاه ساخته که ابراهیم (ع) این جمله را گفته و در آیه ﴿إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾ او را به قلب سلیم وصف کرده و قلب سلیم با کذب و لغو سازگار نیست. قرینه‌ای هم وجود ندارد که برساند ابراهیم بیمار نبوده؛ بلکه شاید او بیمار بوده؛ ولی نه به گونه‌ای که او را از شکستن بت‌ها باز دارد. در عین حال، مفسّران بر اساس این فرض که سخن ابراهیم، از موارد توریه باشد، در توضیح مقصود واقعی حضرت، احتمال‌های گوناگونی را طرح کرده‌اند.
2. درباره آیه ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ﴾ این اشکال طرح شده که چرا ابراهیم (ع) از علم نجوم برای پیش‌بینی مریضی خویش در آینده استفاده کرده است؛ در حالی که این عمل جایز نیست؛ افزون بر اینکه عدم جواز تنجیم در بین فقیهان مورد اختلاف است و عدّه‌ای قول به عدم جواز را به صورت مطلق نپذیرفته‌اند و آن‌را صحیح نمی‌دانند؛ بلکه حرمت آن‌را به شروطی مقیّد می‌کنند. برخی گفته‌اند: نظر ابراهیم در ستارگان، نظر منجّم برای آگاهی از حوادث نبوده؛ بلکه ابراهیم با نگاه در ستارگان، فقط وانمود کرد که به محاسبه‌های نجومی مشغول است. برخی دیگر مقصود از این نظر را همان رؤیت ستاره، ماه و خورشید دانسته‌اند که در سوره انعام به آن اشاره شده و در زمان مهلت برای معرفت حق [پیش از بلوغ] بوده است؛ بنابراین، منظور از سقم نیز بیماری قلب و اشاره به عدم معرفت پروردگار است. این قول از آن رو که با سیاق آیات سازگار نیست، مردود دانسته شده؛ زیرا در این آیات ابتدا آمده که ابراهیم با قلبی پیراسته از شرک رو به سوی خداوند آورد و مشرکان را مورد عتاب قرار داد: ﴿أَئِفْكًا آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ﴾ سپس جریان نظر در نجوم بیان شده است. در رأیی دیگر تأکید شده که بر اساس ظاهر آیه، خبر دادن از بیماری، مبتنی به نظر در نجوم و متفرّع بر آن بوده است؛ بنابراین، نظر در نجوم ممکن است به منظور تشخیص وقت و ساعت باشد؛ به طور مثال در فواصل زمانی معیّن تبی بر او عارض می‌شد که وقت آن را با طلوع یا غروب یا وضع خاصّ ستاره‌ای مشخّص کرده بود و می‌خواست از وقت آن آگاهی یابد یا اینکه خداوند به او خبر داده بود که در آینده مریض خواهد شد و علامت آن را طلوع ستاره‌ای قرار داده بود. در این زمینه، هم‌چنین توجیهاتی بر اساس آنکه مقصود از نجم در آیه، ستاره نباشد، ارائه شده که با ظاهر آیه سازگاری ندارد .

ابراهیم (ع) در آتش

مشرکان برای اثبات شکستن بت‌ها به وسیله ابراهیم (ع) به عدم انکار او بسنده کرده، او را مجرم شناختند و برای حمایت از خدایانشان ﴿قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾، ﴿قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ﴾ بعضی پیشنهاد اعدام و گروهی پیشنهاد سوزاندن وی را ارائه دادند: ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ و در نهایت، به [پیشنهاد نمرود و] اتّفاق آرا، تصمیم بر آن شد که ابراهیم (ع) سوزانده شود. برای اجرای این تصمیم، قرار شد حصاری بلند بنا نهاده، در آن آتشی عظیم فراهم آورند تا ابراهیم (ع) را در میان انبوهی از آتش (جحیم) بیندازند: ﴿قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ﴾ زیرا تشکیلات مشرکان می‌کوشید تا مراسم سوزاندن ابراهیم را به گونه‌ای پر آوازه برگزار کند تا شاید ضربه‌ای که بر پایه‌های اعتقاد به خدایی بت‌ها از اقدام ابراهیم وارد شده بود، جبران گردد و، بدین وسیله وانمود کنند که اعتقاد به بت‌پرستی هم‌چنان پابرجا است. بعضی، نکره بودن واژه ﴿كَيْدًا﴾ در آیه ﴿وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ﴾؛ ﴿فَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَسْفَلِينَ﴾ را بیان‌گر عظمت کید و اشاره به نقشه گسترده مشرکان بر ضدّ ابراهیم برای جبران ضربه‌های او بر پیکر بت‌پرستی دانسته‌اند؛ به این منظور، آنهاابراهیم را برای مدّتی زندانی کرده، به گردآوری هیزم مشغول شدند. (در گزارشی، مدّت بازداشت او هفت سال ذکر شده که امر بعیدی است؛ ولی در گزارش‌های دیگر، این مدّت یک ماه، چهل روز و یک‌سال ذکر شده است.) هیزم‌ها را در بنای یاد شده انباشته، آن را آتش زدند؛ آن‌گاه از آنجا که توان نزدیک شدن به آتش نبوده، ابراهیم را دست بسته در منجنیق نهاده، به درون آتش پرتاب کردند. نمرود و همراهان وی در جای‌گاهی که از پیش برای آنان تهیه شده بود، حاضر شده، تماشاگر ماجرا بودند. بر اساس روایات، آرامشی‌وصف‌ناپذیر بر ابراهیم حاکم بود و ملائکه الهی و دیگر موجودات، رهایی ابراهیم (ع) را از خدای متعال می‌طلبیدند.

جبرئیل هنگام سقوط ابراهیم در آتش، به امر خداوند بر اونازل شد وآمادگی خودرا برای هرگونه کمکی که ابراهیم بطلبد، اعلام داشت؛ امّا ابراهیم سر باز زد و گفت: از غیر خداوند درخواستی نخواهد کرد و این یکی از ادلّه خلّت ابراهیم (ع) به شمار می‌رود. ابراهیم پس از آن مشغول دعا به درگاه خداوند شد. در منابع روایی، دعاهای متعدّدی از ابراهیم در این لحظه نقل شده است. ابراهیم به درون آتش پرتاب شد؛ ولی خداوند سبحان، او را از آتش رهانید: ﴿فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ روایتی از امام باقر (ع) که مضمون آن در روایات عامه نیز آمده، حاکی از آن است که پس از فرمان خداوند به آتش: ﴿كُونِي بَرْدًا ﴾ دندان‌های ابراهیم از سرما به هم خورد و با افزودن ﴿وَسَلَامًا﴾ ابراهیم آرام گرفت. پس از آنکه ابراهیم (ع) به آتش پرتاپ شد، جبرئیل نیز با او فرود آمد و در میان آتش با یک‌دیگر به گفت‌وگو نشستند. این جریان چنان حجّت آشکاری بر حقّانیّت ابراهیم و قدرت خداوند بود که نمرود بی‌اختیار به ستایش خدای ابراهیم پرداخته، گفت: اگر کسی خدایی بر می‌گزیند، باید مثل خدای ابراهیم را برگزیند. یکی از سران شرک برای پوشاندن این رسوایی بزرگ به نمرود گفت: من به آتش فرمان داده‌ام تا ابراهیم را نسوزاند؛ ولی در پی این سخن، زبانه‌ای از آتش بر آمده، او را سوزاند. گفته شده که آزر نیز با دیدن سلامت ابراهیم (ع) در میان آتش، خدای ابراهیم را ستوده که ای ابراهیم! خدای تو خوب خدایی است. از ابراهیم (ع) نقل شده: من هیچ‌گاه از زمان اقامت در آتش خوش‌تر نبودم و دوست داشتم که همه زندگی‌ام مانند آن زمان می‌بود؛ به این ترتیب، طرح سران شرک برای مقابله با ابراهیم (ع) ناکام ماند و کوشش مشرکان، مایه زیان بیش‌تر آنان شد: ﴿وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ﴾ و خداوند، مشرکان‌را در برابرابراهیم پست و مغلوب‌ ساخت: ﴿فَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَسْفَلِينَ﴾ محل وقوع حادثه رابابل، حوالی ‌بابل و کوثی دانسته‌اند.

هجرت ابراهیم (ع)

ابراهیم پس از رهایی از آتش چنان‌که پیش‌تر به آزر وعده داده بود: ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾ از موطن خویش هجرت کرد. در آیات ﴿فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا﴾، ﴿وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ﴾، ﴿فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ و ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ﴾ به هجرت ابراهیم اشاره شده است. براساس روایاتی چند، هجرت ابراهیم در پی تبعید حضرت به وسیله نمرود بوده است. گفته شده: افزون بر اجبار از ناحیه نمرود، خود ابراهیم نیز رسالتش را در منطقه بابل پایان یافته می‌دیده و خواهان منطقه‌ای برای دعوت به توحید بوده و هر دو عامل در هجرت ابراهیم (ع) نقش داشته است. از همراهان او در سفر هجرت در قرآن، فقط از لوط نام برده شده است: ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ﴾ به گفته بسیاری از مفسّران که روایاتی از امام باقر و امام‌صادق (ع) آن را تأیید می‌کند، همسر ابراهیم، ساره، از ابتدا با وی در این سفر همراه بوده است، از آیه ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ که در آن ابراهیم (ع) از خداوند درخواست فرزند شایسته کرده نیز همین استفاده شده است. به گفته‌ای، گروهی از ایمان آورندگان به ابراهیم (ع) نیز با او هجرت کردند. دراینکه منزل‌گاه‌نهایی ابراهیم (ع) در این ‌هجرت شام بوده، گویا تردیدی وجود ندارد. مقصود از شام، سوریه بزرگ است که شامل سوریه فعلی، لبنان، اردن و فلسطین می‌شود؛ به همین دلیل، مقصد ابراهیم‌را شام،. ارض مقدّس فلسطین، بیت‌المقدّس، رمله، سبع فلسطین (دو منطقه در نزدیکی بیت‌المقدّس) و شکیم (نابلس) نیز یاد کرده‌اند؛ بنابراین، هجرت‌گاه حضرت، فلسطین بوده و این مطلب از آیه ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ﴾ که هجرت‌گاه ابراهیم را سرزمین مبارک یاد کرده، به ضمیمه آیه ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ که بیت‌المقدّس را مبارک خوانده نیز استفاده می‌شود. از ابن عبّاس چنین نقل شده: با توجّه به اینکه در آیه ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ مکّه نیز مبارک نامیده شده، هجرت ابراهیم (ع) به مقصد مکّه بوده است. به گفته‌ای، ابراهیم (ع) ابتدا به "حران" رفته، مدّتی در آنجا اقامت گزید؛ سپس‌ در هجرتی دوباره از حران، رهسپار فلسطین شد تاآنجا که برخی، احتجاج با پرستش‌گران اجرام آسمانی. و بعضی ازدواج با ساره را در حران و حتّی برخی ساره را دختر پادشاه حران دانسته‌اند که البتّه سخنی غریب و خلاف مشهور است. ماجرای هجرت وی به حران و اقامت در آنجا، از تورات و پاره‌ای ازاسرائیلیات گرفته شده و با ظاهر قرآن و برخی روایات مخالف است.

تشرف به مقام خلت

یکی از مقام‌های معنوی ابراهیم (ع) رسیدن وی به مقام خُلّت است: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾ خلیل (فعیل به معنای فاعل یا مفعول) می‌تواند از خُلَّت (دوستی) یا خَلّت (حاجت، خصلت) یا خَلّ (راه شن‌زار) یا خِلال (محبتّی که در اعماق جان نفوذ کرده است) و یا خَلَل (لایه‌دار بودن و لابرلا داشتن) مشتق باشد؛ به همین‌ دلیل، مفسّران در توضیح اینکه خُلّت چگونه رابطه‌ای را میان خداوند و ابراهیم (ع) ترسیم کرده، گوناگون سخن گفته‌اند:

1. خلیل به معنای ولی و دوستی است که درمودّت او خللی نباشد. خُلّت از سوی ابراهیم، دوستی اولیا و دشمنی دشمنان خداوند، و از سوی باری‌تعالی، نصرت ابراهیم و بهره‌مند ساختن او از خیرات و منافع است؛
2. خداوند به ابراهیم و ابراهیم به خداوند محبّت کامل داشته است.
3. محبّت الهی سرتاپای وجود او را فرا گرفته بود؛ به گونه‌ای که جایی برای محبّت غیر خدا وجود نداشت.
4. خداوند او را چنان که کسی دوست خود را گرامی می‌دارد، گرامی داشته است.
5. خداوند او را به اموری مانند وحی مخصوص گردانیده است؛ بنابراین، همه پیامبران، خلیلند.
6. او در اتّصاف به اخلاق الهی از همگان پیشی داشت.
7. خلیل کسی است که با دیگری راه می‌پیماید؛ بنابراین تسمیه ابراهیم به خلیل از آن‌رو است که به طور کامل در مسیر الهی گام برمی‌داشته است.
8. خداوند برای گرامی داشتن بنده خود، هر نامی را که بخواهد بر او می‌گذارد و چون ابراهیم، خالص و مخلَص بوده، او را به این نام نامیده وگرنه خلّت به معنای متعارف آن بین خداوند و بنده بی‌معنا است.
9. خلیل به معنای فقیر است و خُلّت ابراهیم (ع) یعنی که او را به غیرخدا نیازی نبوده است .
10. خلیلِ شخص، یعنی صاحب اسرار او (از خَلّ = لایه دار بودن) و خلیل بودن ابراهیم ازاین‌رو است که او امانت‌دار اسرار الهی و برگزیده او و از الهام‌های غیبی و معارف الهی به طور کامل برخوردار بوده است. در روایتی از حضرت رسول (ص) به این معنا تصریح شده است. عامل تشرّف ابراهیم (ع) به این منزلت، سجده فراوان بر زمین، کثرت صلوات بر محمد و آل محمد (ص) درخواست نکردن از غیر خداوند، پاسخ مثبت به ‌درخواست دیگران، اطعام، نماز شب، مدارا و مهربانی با مساکین و آشکار ساختن سلام دانسته شده است. بنا به قولی، همه این عوامل می‌تواند در خلّت ابراهیم (ع) مؤثّر باشد؛ چه اینکه خلّت جز با اجتماع این ویژگی‌ها در شخص امکان ندارد. در نظری دیگر، آیه ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾ می‌رساند که تشرّف ابراهیم به مقام خلّت، ناشی از شریعتی است که ابراهیم به امر خداوند آن را تشریع کرده است؛ زیرا آیه در مقام تجلیل از آیین ابراهیم است؛ پس خداوند، ابراهیم را به دلیل علم و عمل به این شریعت، خلیل خویش قرار داده است؛ از همین نکته می‌توان دریافت که تشرّف ابراهیم (ع) به مقام خلّت، پس از نبوت حضرت بوده است. در روایات متعدّدی نیز تصریح شده که مقام خلّت، پس از نبوّت و رسالت و پیش از امامت وی بوده است. بعضی مقام خلّت را با مقام استجابت دعا ملازم دانسته‌اند و به قولی، خلّت مرتبه‌ای از مراتب محبّت بوده و محبّت مراتبی دارد که خلیل (ع) به آن راه نیافته و ویژه پیامبر اسلام (ص) است . بشارت خلّت را بنا به قولی، جبرئیل (ع) و براساس روایتی از امام باقر (ع) ملک‌الموت برای ابراهیم (ع) آورده است.

نشان دادن کیفیت زنده ساختن مردگان به ابراهیم (ع)

آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ بیان می‌دارد که، ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان ده که چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟ خداوند فرمود: مگر نه آنکه ایمان آورده‌ای؟ گفت: آری، ولی برای آنکه قلبم آرامش یابد. فرمود: پس چهار پرنده را گرفته، ذبح کن؛ آن‌گاه بر سر هر کوهی بخشی از آنان را قرار ده؛ سپس آنها را فراخوان. آنها با شتاب به سوی تو می‌آیند و بدان که خداوند عزیز و حکیم است. ابراهیم (ع) در پی این فرمان چهار مرغ را سر برید. سرها را نگه داشته، بدن‌های آنان را در هاون قرار داد؛ سپس پر، گوشت و استخوان آنها را درهم آمیخت؛ آن‌گاه آنها را به ده جزء تقسیم کرده، بر سر ده کوه گذاشت؛ پس از آن، مقداری دانه و آب در برابر خویش نهاد و منقارهای آنان را بین انگشتان خود گرفته، به آنان فرمان داد: به اذن خداوند پیش آیید. در پی این فرمان، گوشت، پر و استخوان هر یک از مرغانی که فرا خوانده شده بودند، به پرواز درآمده، به یک‌دیگر ملحق شدند و آن‌گاه که بدن آنان کامل شد، به سوی سر خود آمده به آن ملحق گردیدند. در منابع عامّه نیز ماجرا با تفاوت‌هایی در تعداد کوه‌ها و چگونگی تقسیم پرندگان ذکر شده است. روایات شیعه و اهل سنّت درباره طاووس از چهار پرنده مذکور در آیه، متّفق بوده و در تعیین سه پرنده دیگر از خروس، کبوتر و کلاغ، عقاب، مرغابی، هُدهُد، و رکاک (صرد) شترمرغ و غرنوق (کرکی) نام برده شده است. در روایتی از امام صادق (ع) پس از بیان این که ابراهیم (ع) چهار مرغ را گرفته، سر برید و... ، آمده است: تفسیر باطنی آیه چنین است که ابراهیم (ع) مأمور بوده تا چهار انسان لایق را علم آموزد و آنها را برای تبلیغ از طرف خود اعزام کند و هرگاه خواهان حضور آنان شد، با اسم اکبر خداوند، آنان را فرا خوانده، نزد او آیند. صدوق در ذیل روایات اظهار داشته که ابراهیم (ع) به هر دو امر (ذبح مرغان و اعزام مبلغان) مأمور بوده است. برخلاف اجماع مفسّران، ابو مسلم اصفهانی بر این باور بوده که ابراهیم به ذبح پرندگان مأمور نشده؛ بلکه آیه فقط مثلی برای حضرت ارائه داده و گفته: همان‌گونه که اگر تو پرندگانی را به خود مأنوس کنی و بعد هر یک را سر کوهی قرار داده، آنها را بخوانی، نزد تو خواهند آمد، مثال زنده کردن مردگان نزد خداوند نیز چنین است که آنها را با کلمه "کن" فرا خوانده، دوباره زنده خواهند شد. این نظر از مجاهد نیز نقل شده است. از متأخّران نیز عبده در المنار آن را پذیرفته است؛ ولی سایر مفسّران آن را ردّ کرده‌اند. از ادلّه رازی در ردّ این نظریّه، مخالفت آن با اجماع مفسّران است.. علّت روی‌کرد ابومسلم به این نظریّه آن بوده که اگر ابراهیم را مأمور به ذبح مرغان بدانیم، جمله ﴿ثُمَّ ادْعُهُنَّ﴾ در آیه بی‌معنا خواهد شد؛ زیرا اگر مقصود، فراخوانی آنان پس از زنده شدن است، خواندن بهیمه، امری ناپسند و اگر مراد، فراخوانی اجزای متفرّق آنان باشد، ناپسندی آن آشکارتر است؛ غافل از این که امر یاد شده، فرمانی تکوینی است و نه تشریعی تا در گرو وجود (عینی) مخاطب باشد؛ گذشته از آنکه درخواست ابراهیم (ع) مشاهده کیفیّت اِحیا بوده و بنا بر نظر ابومسلم، درخواست ابراهیم اجابت نشده است. مطابق ظاهر آیه و برداشت بسیاری از مفسّران، آرامش‌ قلبی مطلوب ابراهیم (ع) ﴿لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾ درباره معاد بوده؛ ولی نه به این معنا که حضرت در این زمینه تردید داشته است؛ زیرا ﴿أَوَلَمْ تُؤْمِنْ﴾ استفهام تقریری است؛ یعنی تو که ایمان آورده‌ای، چرا این را می‌پرسی؟ و اگر احتمال تردید ابراهیم وجود داشت، تعبیر آیه باید این می‌بود که ﴿أَوَلَمْ تُؤْمِنْ﴾ تا حاکی از عتاب باشد یا اصولاً این استفهام به منظور ثبت پاسخ ابراهیم (ع) ایراد شده تا همگان بدانند که پرسش او از سر تردید نبوده است؛ برخی مفسّران آرامش مطلوب ابراهیم (ع) را امور دیگری چون اطمینان به خُلّت (از آنجا که احیا به وسیله شخص، نشانه خلّت بوده است) یا نشان دادن قدرت الهی به نمرود یا اطمینان به رهایی از دست نمرود یا زدودن تردیدهای مردم دانسته‌اند. رازی پس از ذکر دوازده احتمال، این نظر را برگزیده که هدف، اطمینان یافتن از نبوّت بوده تا بداند با فرشته وحی مواجه است و کلامی را که می‌شنود، کلام خداوند است، نه شیطان. این نظر بر فرض پذیرش، مبتنی بر آن است که ماجرا را به ابتدای نبوّت حضرت مربوط بدانیم؛ ولی به نظری، از آنجا که سرزمین بابل، دشتی هموار است و در آن کوهی وجود ندارد، این ماجرا پس از هجرت به سوریه بوده است. در سخنی از ابن‌عبّاس نیز زمان واقعه، پیش از فرزند دار شدن ابراهیم و نزول صحف بر وی دانسته شده پس ماجرا دست کم مدّتی نسبتا طولانی پس از نبوّت بوده است؛ امّا مفسّرانی که هدف ابراهیم را اطمینان قلب درباره زنده کردن مردگان دانسته‌اند، در توضیح ﴿لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾ وجوهی را ذکر کرده‌اند که عبارت است از: ازدیاد یقین یا ایمان، یا رهایی از دغدغه و تفکّر در زمینه چگونگی زنده ساختن که آن را اعتقاد داشته یا آرامش قلبی ناشی از علم‌العیان و زوال خواطر و وساوس شیطانی و به عبارتی، پایان دادن به خطورات قوای وهمی که به دلیل انس این قوا با حس، در برابر پذیرفته‌های عقلی انسان مقاومت کرده، موجب ایذای نفس می‌شود و گرچه با ایمان منافاتی ندارد، آرامش نفس را سلب می‌کند. در روایتی از معصوم (ع) تصریح شده که پرسش ابراهیم (ع) نه از سر تردید، بلکه درحال یقین و برای ازدیاد ایمان و یقین بوده است. در روایتی از امام صادق (ع) آمده که ابهام ابراهیم فقط در زمینه چگونگی فعل خداوند بوده؛ لذا با ایمان منافاتی نداشته و در توحید ابراهیم (ع) نقصی نبوده است. درباره خواسته ابراهیم، به قولی، درخواست او مشاهده چگونگی احیا به معنای چگونگی تجمّع اجزا در بازگشت به صورت اوّل و کیفیّت پذیرش دوباره حیات بوده است. طبق این نظر، خواست ابراهیم فقط آگاهی از چگونگی انفعال حاصل در موجود، هنگام احیای مجدّد بوده، نه اینکه بخواهد با چگونگی فعل خداوند آشنا شود؛ به عبارت دیگر، او در پی آشنایی با سبب نبوده؛ بلکه فقط آشنایی با مُسَبَّب را خواستار شده است؛ ولی بنا به گفته‌ای، پرسش ابراهیم (ع) دو ویژگی دارد: نخست آنکه او مشاهده چگونگی افاضه حیات ازسوی خداوند را خواستار شده. این معنا، آشکارا از روایت امام صادق (ع) نیز قابل استفاده است. گواه این امر، تعبیر آیه است که چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟ و نپرسیده: چگونه مردگان زنده می‌شوند؟ بنابراین، پرسش به کیفیّت تأثیر سبب مربوط بوده که به گونه‌ای به ملکوت اشیا و نه ظهور مادّی آن ارتباط دارد. روایتی از امام صادق نیز بیان‌گر ارتباط این ماجرا به جریان ارائه ملکوت است. دوم آنکه سؤال از مشاهده کیفیّت احیای مردگان (به لفظ جمع) است و ویژگی فراوانی و تعدّد مردگان نیز در آن دخیل بوده؛ زیرا زنده کردن مرده می‌تواند بر زنده کردن جسد سالمی بی‌روح انطباق یابد؛ امّا زنده کردن مردگان، این ویژگی را می‌رساند که اجزای جسد، پراکنده شده و صورتِ نخستین تغییر و حالت تمیّز و تشخّص خود را از دست داده و به فراموشی سپرده شده است؛ در نتیجه نه در خارج و نه در ذهن، چیزی (یک واحد) وجود ندارد تا متعلّق احیا قرار گیرد و او خواستار مشاهده کیفیّت افاضه حیات از سوی خداوند در چنین وضعیّتی بوده است. پاسخی که به ابراهیم (ع) ارائه شده، هر دو ویژگی را دربردارد. بر اساس ویژگی نخست، خداوند خود بدون واسطه، مرده‌ای را زنده نکرد تا ابراهیم فقط تماشاگر باشد و همین نشان می‌دهد که جریان به آن سادگی که دیگران پنداشته‌اند، نبوده؛ بلکه متصدّی احیا را خود ابراهیم قرار داد تا درخواست او اجابت شده، کیفیّت احیا را شهود کند و پاسخ با پرسش منطبق باشد. نکته مهم آن است که خداوند، احیا را متفرع بر فراخوانی ابراهیم قرار داد: ﴿ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا﴾؛ پس این فراخوانی سبب افاضه حیات بر پرندگان شده است و چون احیا بدون امر خداوند امکان ندارد، روشن می‌شود فراخوانی ابراهیم به گونه‌ای با فرمان الهی "کُن" که حیات را در موجودات پدید می‌آورد، اتّصال یافته و همین‌جا بوده که ابراهیم، چگونگی فیضان حیات از فرمان "کن" را مشاهده کرده است؛ بنابراین، احیای مردگان، ناشی از اثری نبوده که خداوند در لفظ قرار داده باشد؛ بلکه گونه‌ای اتّصال باطنی به نیرو و قدرت نامتناهی الهی است که در حقیقت همان نیرو کارساز است. بر اساس ویژگی دوم، به او فرمان داده شد تا چهار پرنده گوناگون را گرفته، به طور کامل شناسایی، آنها را ذبح و اجزای آنها را کاملاً با هم مخلوط کند؛ سپس آنها را تقسیم و هر بخشی را بر کوهی نهد تا هر گونه تمیّز و تشخّص از میان برود؛ آن‌گاه آنها را فرا خوانَد تا به سوی او بشتابند. در پرتو این تجربه عملی برای او آشکار شد که تمیّز و تشخّص موجود و بازگشت به زندگی، بر فراخوانی نفس و روح موجود زنده متفرّع است؛ یعنی بدن تابع روح است، نه برعکس. میان روح و اجزای مادّه، رابطه خاصّی وجود دارد که فقط خداوند از آن آگاه است و برای بشر، احاطه علمی به آن میسور نیست؛ به همین دلیل، با فرا خوانی روح، اجزای جسد از روح پیروی کرده، حاضر می‌شوند؛ بنابراین، چکیده پاسخ به دغدغه ابراهیم، آشکار ساختن تبعیت بدن از روح بوده است.

ابراهیم و لوط

لوط از خویشان نزدیک ابراهیم (ع) بود که پس از رهایی وی از آتش، به او ایمان آورد؛ ﴿فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ سپس باابراهیم به فلسطین هجرت کرد. با آنکه لوط (ع) خود مقام پیامبری داشته، بر آیین ابراهیم بوده و ابراهیم (ع) بر او امامت داشته است. ابراهیم پس‌از هجرت به فلسطین، در بخش ‌بالایی شامات مستقر شد و لوط را در بخش پایینی آن به فاصله هشت فرسنگ از خود برجای گذاشت. با شیوع فحشا در سدوم و شکایت گروهی از مردم به ابراهیم، وی لوط را به دیار آنان فرستاده، لوط نسبت خود با ابراهیم را برای مردم بیان‌کرد وبه انذار آنان پرداخت؛ امّا مردم هم‌چنان بر فحشا اصرار می‌ورزیدند و ابراهیم و لوط، هر لحظه انتظار عذاب آنان را می‌کشیدند. سرانجام خداوند که به احترام ابراهیم و لوط بارها ازعذاب آنان چشم پوشیده بود، آنها را از بین برد.

وارد شدن فرشتگانی به صورت میهمان

فرشتگانی که برای عذاب قوم لوط اعزام شده بودند، ابتدا نزد ابراهیم آمده، به حضرت بشارت فرزند دادند؛ سپس مأموریت خود را مبنی بر عذاب قوم لوط به آگاهی حضرت رساندند. ماجرای نزول این فرشتگان در آیات ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُواْ سَلامًا قَالَ سَلامٌ فَمَا لَبِثَ أَن جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ فَلَمَّا رَأَى أَيْدِيَهُمْ لاَ تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُواْ لاَ تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِن وَرَاء إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ قَالَتْ يَا وَيْلَتَى أَأَلِدُ وَأَنَاْ عَجُوزٌ وَهَذَا بَعْلِي شَيْخًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عَجِيبٌ قَالُواْ أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَّجِيدٌ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الرَّوْعُ وَجَاءَتْهُ الْبُشْرَى يُجَادِلُنَا فِي قَوْمِ لُوطٍ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُّنِيبٌ يَا إِبْرَاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَإِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ ﴾؛ ﴿وَنَبِّئْهُمْ عَن ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ إِذْ دَخَلُواْ عَلَيْهِ فَقَالُواْ سَلامًا قَالَ إِنَّا مِنكُمْ وَجِلُونَ قَالُواْ لاَ تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ قَالَ أَبَشَّرْتُمُونِي عَلَى أَن مَّسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قَالُواْ بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَكُن مِّنَ الْقَانِطِينَ قَالَ وَمَن يَقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ ﴾؛ ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ﴾، ﴿قَالَ إِنَّ فِيهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ﴾ و ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلامًا قَالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ فَرَاغَ إِلَى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ فَقَرَّبَهُ إِلَيْهِمْ قَالَ أَلا تَأْكُلُونَ فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ قَالُوا كَذَلِكَ قَالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُّجْرِمِينَ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ بازگو شده است. کاربرد صیغه جمع در آیات یاد شده نشان می‌دهد که آنان دست کم سه فرشته بوده‌اند. رقم‌های چهار، نُه، یازده و دوازده نیز نقل شده است. در روایتی از امام صادق (ع) و نیز منابع اهل سنّت، تعداد فرشتگان، چهار و به نام‌های جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کروبیل (رفاعیل) ذکر شده است. فرشتگان به صورت میهمان و به روایتی، در شب بر ابراهیم (ع) وارد شده، ابتدا بر او سلام کردند: ﴿وَنَبِّئْهُمْ عَنْ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ﴾، ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ﴾ ابراهیم میهمان را دوست می‌داشته؛ از همین رو کنیه‌اش ابوالاضیاف یا ابوالضیفان بوده است؛ به همین دلیل، میهمانی، بهترین بهانه‌ای بود که ملائکه برای دیدار با او برگزیده بودند. با آنکه ناشناس بودن میهمانان، ابراهیم را اندیشناک کرده بود،سلام آنان‌را به‌گرمی و با تحیّتی افزون پاسخ‌داد: ﴿قَالَ سَلَامٌ﴾ با ورود میهمانان، ابراهیم (ع) که آنان‌را بشر می‌پنداشت، برای آنکه مانع او نشوند، پنهانی به اندرون رفت و با شتاب، گوساله‌ای بریان (و فربه) را در حالی که از آن آب و روغن می‌چکید، حاضر ساخت: ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ﴾، ﴿فَرَاغَ إِلَى أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ﴾ و چون میهمانان دست به سوی غذا نبردند، در دل، از آنان ترسید: ﴿فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ﴾ به گونه‌ای که آثار ناخرسندی در چهره‌اش ظاهر شد: ﴿نَكِرَهُمْ ﴾ زیرا در آن زمان اگر کسی درباره دیگری قصد سوء داشت، از غذای او نمی‌خورد. ملائکه خود را شناسانده، او را به فرزندی پسر بشارت دادند و نگرانی او را بر طرف ساختند: ﴿قَالُوا لَا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ﴾، ﴿فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ﴾ با آنکه خداوند، پیش‌تر اسماعیل را نیز در سنین پیری به ابراهیم عطا کرده بود، این بشارت ابراهیم را شگفت‌زده کرد؛ زیرا از آن زمان، سالیانی گذشته بود و در سنین بالا آثار پیری به سرعت نمایان می‌شود؛ افزون بر آنکه تولّد اسماعیل نیز در آن سنین امری استثنایی به شمار می‌رفت؛ از همین رو به ملائکه گفت: آیا در این زمان که پیری من فرا رسیده و آثار آن در وجود من ظاهر شده، چنین بشارتی به من می‌دهید؟ این چه بشارتی است؟ ﴿قَالَ أَبَشَّرْتُمُونِي عَلَى أَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ﴾ این آیه نشان می‌دهد که ابراهیم (ع) پس از تولّد اسماعیل، انتظار فرزند دومی را نداشته است. ملائکه در پاسخ، بر بشارت یاد شده تأکید کردند و از او خواستند که نومید نباشد و ابراهیم آنان را آگاه ساخت که شگفتی او از سر نومیدی نیست؛ زیرا نومیدی از رحمت پروردگار، ویژگی گمراهان است و او گمراه نیست: ﴿قَالُواْ بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَكُن مِّنَ الْقَانِطِينَ (۵۵) قَالَ وَمَن يَقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ﴾ از این آیه چه بسا بتوان استفاده کرد که سخن ابراهیم از سر شوق و سرور بوده و نه استبعاد. ابراهیم از ملائکه پرسید: برای چه امر مهمّی فرود آمده‌اند: ﴿قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ﴾ آنان مأموریّت خود را عذاب قوم لوط اعلام داشتند: ﴿فَلَمَّا رَأَى أَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ﴾، ﴿قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ﴾ و ابراهیم که نگرانی‌اش برطرف شده بود، با آگاهی از مأموریّت ملائکه، با آنها درباره قوم لوط به مجادله پرداخت تا شاید عذاب آنان به تأخیر افتد: ﴿فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الرَّوْعُ وَجَاءَتْهُ الْبُشْرَى يُجَادِلُنَا فِي قَوْمِ لُوطٍ﴾ امّا فرشتگان او را آگاه ساختند که راهی برای رهایی قوم لوط نیست: ﴿يَا إِبْرَاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَإِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ﴾ مفسّران در باره این ماجرا نکاتی را بیان کرده‌اند:

1. مقام نبوّ ت ملازم با عصمت از گناه و منافی باصفات ناپسند از جمله ترسی است که مقاومت نفس را گرفته، توان تدبیر را از آدمی‌سلب می‌کند و [در کتاب‌های اخلاق] از آن به جبن که تفریط در به‌کارگیری قوّه غضبیّه است، تعبیر می‌شود؛ چنان که تهوّر یعنی عدم تأثّر از مشاهده مکروه به طور مطلق، افراط در به‌کارگیری قوّه غضبیّه، و در شمار رذایل اخلاقی است. عصمت در انبیا، ملازم با شجاعت است و آن اعتدال در به‌کارگیری قوّه غضبیّه به شمار می‌رود و شجاعت صفتی در برابر جبن است، نه خوف .
2. گفته شده که آیات بشارت، دو ماجرا را باز می‌گوید: یکی هنگام عزیمت به سوی قوم لوط و بشارت اسماعیل، و دیگری هنگام بازگشت و بشارت اسحاق؛ زیرا تردیدی نیست که آیات سوره ذاریات به قرینه آیه ﴿فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ﴾. بازگو کننده بشارت اسحاق به ابراهیم است و آیات پس از آن ﴿قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُّجْرِمِينَ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الأَلِيمَ﴾ به خوبی نشان می‌دهد که این‌ بشارت پس از نابودی قوم‌ لوط بوده است. در سوره هود نیز که به نام اسحاق تصریح شده، مانند سوره ذاریات، ملائکه لفظ ماضی را به کار برده‌اند: ﴿فَلَمَّا رَأَى أَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ﴾ ولی آیات سوره حجر: ﴿إِلاَّ آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ﴾ و نیز آیات سوره عنکبوت: ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ﴾ آشکارا نشان می‌دهد که ماجرای بشارت در آن دو سوره، پیش از نابودی قوم لوط رخ داده است؛ هم‌چنین در سوره ذاریات، سخن ازپذیرایی میهمانان باگوساله بریان است و ترس ابراهیم پس از پرهیز آنان از خوردن غذا بوده؛ ولی در آیات سوره حجر، سخنی از پذیرایی نیست که خود قرینه‌ای بر تعدّد ماجرا به شمار می‌آید. این معنا در روایتی از امام باقر (ع) نیز تصریح شده‌است؛ ولی بعضی به‌عللی ازجمله آنکه آیات سوره هود از سویی بشارت به اسحاق را تصریح کرده و از سویی کوشش ابراهیم برای رفع عذاب از قوم لوط را بیان داشته، بر آنند که بشارت اسحاق به طور قطع، پیش از عذاب قوم لوط بوده و در نتیجه، همه آیات بشارت در ماجرای نزول فرشتگان، به اسحاق مربوط است. به‌کارگیری لفظ ماضی ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا﴾ در آیات سوره ذاریات نیز نمی‌تواند دلیل باشد که این آیات بازگو کننده ماجرا پس از وقوع عذاب بر قوم لوط است؛ زیرا همین تعبیر در سوره حجر نیز آمده و به طور مسلّم، آیات سوره حجر، به زمانی مربوط است که ملائکه هنوز از عذاب قوم لوط فارغ نشده بودند؛ افزون بر این که تعبیر ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا﴾ از سوی ملائکه‌ای که در مسیر عزیمت به سوی قوم لوط هستند، از نظر لغت و عرف کاملاً بلامانع است؛ امّا آیات ﴿فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الأَلِيمَ﴾، سخن خداوند است و نه ملائکه؛ بنابراین، خود آیات شاهد است که ملائکه در این ماجرا یک بار و آن هم پیش از عزیمت به سوی قوم لوط با ابراهیم دیدار کرده‌اند؛ به همین دلیل، روایت یاد شده نیز قابل اعتماد نیست. آیه ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾ بشارت فرزندی (به نام اسماعیل) به ابراهیم را بیان داشته است
3. درباره مجادله ابراهیم (ع) گفته شده: این مجادله در حقیقت پرسش ابراهیم از فرشتگان برای آگاهی از این بوده که آیا عذاب، همه را در بر می‌گیرد یا نه و آیا در حدّ ترساندن است یا نابودی و این که لوط چگونه نجات خواهد یافت که این استفهام، به طور مجازی مجادله نامیده شده است یا این که مقصود، مجادله با فرشتگان برای رفع عذاب از قوم لوط به امید بازگشت آنان بوده است؛ زیرا هنوز روشن نبوده که فرمان عذاب قطعی است، و فرشتگان، او را از حتمیّت فرمان آگاه ساختند: ﴿يَا إِبْرَاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَإِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ﴾ به هر حال، آیه ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾ که مدح ابراهیم (ع) در جهت بیان علّت مجادله حضرت است، نشان می‌دهد که این مجادله، امری پسندیده برای تأخیر عذاب از قوم‌لوط و ناشی ازخصال نیک بردباری، دل‌سوزی، تأثّر از گمراهی مردم و رجوع مکرر او به خداوند برای رهایی گمراهان بوده است. مفاد این مجادله را آیه ﴿قَالَ إِنَّ فِيهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ﴾ بیان کرده در روایتی از امام ‌صادق (ع) که مضمون آن در روایات ‌اهل‌ سنّت نیز آمده، مجادله ابراهیم (ع) چنین بیان شده که به فرشتگان فرمود: اگردر بین آنان صد مؤمن باشند، آیا بازهم آنان‌را نابودمی‌کنید؟ گفتند: نه. گفت: او این رقم را پایین آورد تا به یک نفر رسید؛ آن‌گاه گفت: ﴿إِنَّ فِيهَا لُوطًا﴾

عزیمت به مکه

از آیات قرآن استفاده می‌شود که ابراهیم به همراه اسماعیل به مکّه عزیمت کرده، وی را در مکّه اسکان داد: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ زمینه‌ساز این تصمیم، ناسازگاری ساره همسر ابراهیم با هاجر (مادر اسماعیل) پیش از تولّد اسحاق بود که این امر، ابراهیم (ع) را آزرد و در پی شِکوه به خداوند، دستور یافت تا اسماعیل و مادرش هاجر را در مکّه اسکان دهد. آیات مربوط به این ماجرا، به ویژه آیه ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ و﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾. نشان می‌دهد که هدف اصلی از این حرکت، ایجاد پایگاهی استوار برای نشر توحید بوده؛ چنان‌که حوادث آینده، از جمله درخواست تشریع امنیّت حرم نیز این مطلب را به خوبی اثبات کرده است. آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾. دلیل آن است که ابراهیم (ع) در سنین پیری (حداقل در ۶۴ سالگی و حداکثر در ۱۱۷ سالگی) فرزند دار شده؛ بنابراین، عزیمت ابراهیم (ع) به مکّه نیز در همین سنین بوده است. از نیایش حضرت در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ استفاده شده که هنگام ورود او به سرزمین مکّه، در آن محل، شهری نبوده و اسکان اسماعیل و هاجر در آن سرزمین، زمینه‌ساز تأسیس شهر مکّه بوده و دعای ابراهیم در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ نشان می‌دهد که در زمان خود ابراهیم (ع) در آن مکان، شهر مکّه شکل گرفته بوده است.

بنای کعبه

بیش‌تر مفسّران برآنند که کعبه پیش از ابراهیم وجود داشته است. آیه ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ نشان می‌دهد که پایه‌های خانه کعبه قبل از ابراهیم موجود بوده و آیه ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ نیز مؤیّد همین مطلب است. بعضی در این زمینه به آیه ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ تمسّک جسته‌اند؛ زیرا ﴿عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ﴾ نشان می‌دهد که هنگام عزیمت ابراهیم با اسماعیل و هاجر به مکّه، اثری از کعبه وجود داشته است. این استدلال در صورتی پذیرفته است که ثابت شود سخن مزبور هنگام آوردن اسماعیل و هاجر به مکّه گفته شده باشد؛ ولی بعضی زمان این سخن را پس از بنای کعبه و تأسیس شهر مکّه و در اواخر عمر حضرت دانسته‌اند. از روایات متعدّدی برمی‌آید که محل کعبه مشخّص نبوده و ابراهیم (ع) با ترسیم جبرئیل یا وزش طوفانی که از آن به سکینه تعبیر شده یا قطعه ابری که به محلّ کعبه سایه افکند، محل کعبه را شناخته و آن را بنا نهاده است. گروهی، آیه ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ را اشاره به این ماجرا دانسته‌اند. این نظر، مبتنی بر آن است که مقصود از واژه ﴿بَوَّأْنَا﴾، شناساندن محلّ کعبه یا آماده‌سازی آن برای ابراهیم (ع) باشد؛ ولی بعضی این معنا را نپذیرفته و آیه را چنین معنا کرده‌اند: ما به ابراهیم وحی کردیم تا محلّ کعبه را معبد خویش قرار دهد؛ بنابراین از آیه برنمی‌آید که محلّ کعبه مشخص نبوده؛ هرچند می‌رساند که بنایی وجود نداشته است. مؤیّد این برداشت، روایتی از امام صادق (ع) است که براساس آن، ابراهیم نخستین بار که به مکّه آمد (در حالی‌که بنای کعبه ویران بود) به حج مأموریت یافته، آن‌را به‌جای آورد و سال بعد به بنای کعبه مأمور شد. در این روایت، تصریح شده که با وجود ویرانی کعبه، حدود آن مشخّص بود . آیات قرآن، فرمان بنای کعبه به ابراهیم (ع) را به صراحت باز نگفته؛ ولی در روایات آمده که ابراهیم از سوی خداوند مأمور بنای کعبه شد. بیش‌تر مفسّران با توجّه به آیه ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ برآنند که ابراهیم و اسماعیل کعبه را به یاری یک‌دیگر بنا کرده‌اند؛ بلکه در روایتی از امام صادق (ع) تصریح شده که ابراهیم و اسماعیل (ع) هر دو به این کار مأمور بوده‌اند. آن دو مأمور بوده‌اند خانه کعبه را پاکیزه دارند: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾، ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ مقصود از طهارت می‌تواند فقط طهارت معنوی یا طهارت معنوی و ظاهری باشد؛ ولی به قرینه سیاق، منظور طهارت معنوی است؛ به این معنا که ابراهیم راه عبادت پیراسته از شرک را به مردم نشان دهد.

فراخوانی مردم به حج

پس‌ از اتمام بنای کعبه و به گفته‌ای بعد از انجام مناسک حج و اقدام به قربانی اسماعیل، ابراهیم (ع) از سوی خداوند فرمان یافت تا مردم را به حج فرا خواند: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ پس از این فرمان، ابراهیم (ع) بر کوه ابوقبیس یا کوه صفا یا یکی از ارکان کعبه یا حجر یا مقام و به گفته‌ای، در روز دوازده ذی‌حجّه بر کوه ثبیر ایستاد و مردم را ندا داد. مراد از ندا به حج، ممکن است فراخوانی مردم به انجام مناسک حج یا قصد کردن خانه کعبه (مثلاً برای زیارت) باشد.

انجام مناسک حج

چنان‌چه مقصود از مناسک در آیه﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ مناسک حج و منظور از سعی در آیه ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾، سعی صفا و مروه باشد و نه احتمال‌های دیگر، دو آیه یاد شده، به انجام حج از سوی ابراهیم و اسماعیل اشاره دارد.

بنا به روایتی، ابراهیم و اسماعیل، نخستین حجّ خود را پیش از بنای کعبه انجام داده‌اند؛ ولی ظاهر روایاتی دیگر نشان می‌دهد که نخستین حجّ ابراهیم، پس از بنای کعبه بوده است. به تصریح روایات، جبرئیل (ع) در طول مناسک با ابراهیم و اسماعیل (ع) همراه بود و مناسک را به آنان می‌آموخت. بعضی، نخستین حج را به ابراهیم نسبت‌می‌دهند؛ ولی در منابع متعدّدی، نخستین حج‌گزار، آدم (ع) معرّفی شده است؛ حتّی بر اساس روایتی، قبل از عزیمت ابراهیم (ع) به مکّه، با وجود آنکه خانه کعبه ویران بوده، مردم عرب حج می‌گزارده‌اند.

ابتلائات

خداوند ابراهیم (ع) را به صورت‌های گوناگونی‌ آزمود: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ ابتلا به معنای آزمایش و مقصود از کلمات، ماجراهای سختی است که ابراهیم در طول زندگی به آن دچار شده و نیز پیمان‌های الهی که وفا به آن از او خواسته شده و به قولی، الزام او به آن‌چه همراه با سختی و رنج بوده یا وظایف و اوامر و نواهی خداوند است. بعضی، فاعل (ضمیر مستتر) در ﴿فَأَتَمَّهُنَّ﴾ را به ابراهیم و بعضی به خداوند بر گردانده‌اند. در صورت نخست، معنا چنین است که ابراهیم، به خوبی از عهده این آزمایش‌ها برآمد و وظایف محوّل را چنان که از او خواسته شده بود به پایان رساند و امتثال کرد. در صورت دوم، مقصود آن است که خداوند، ابراهیم را در عمل به آن توفیق و مساعدت داده، یاآنکه باافزودن‌امامت ونیز منع امامت از ذریه ظالم او، کلمات را پایان بخشیده است . از آنجا که هدف آیه، بیان مصادیق "کلمات" نبوده، درباره آن سکوت کرده؛ ولی بر اساس ترتّب امامت بر این کلمات اموری بوده‌اند که لیاقت ابراهیم را برای احراز مقام امامت اثبات کرده‌اند. روایتی از امام ‌صادق (ع) نیز نشان می‌دهد که آن‌چه ابراهیم به آن دچار شده، فرمان یافتن به ذبح اسماعیل بوده و اعطای امامت به حضرت به دلیل تسلیم ابراهیم در برابر این فرمان بوده است. مفسّران در بیان مصادیق کلمات، امور متعدّدی از جمله موارد ذیل را یادآور شده‌اند: ابتلا به ستارگان، بت‌ها، آتش، هجرت، قربانی فرزند، اسکان اسماعیل و هاجر در بیابان بی‌آب و علف مکّه، ایستادگی در برابر انبوه عظیم مشرکان به تنهایی، امر به معروف و نهی از منکر، پاسخ دادن بدی آزر به نیکویی، بازداشت همسر او به وسیله پادشاه قبطی و تعرّض به حریم ابراهیم (ع)، صبر بر بدخلقی ساره، التزام به "طهارت‌های ده‌گانه" از جمله: چیدن شارب، گرفتن ناخن، ازاله موهای زاید بدن، شستن محل بول و غائط...) که به حنیفیّه معروف است؛ مناسک حج، ختنه، محاجّه با نمرود، فرمان یافتن به اسلام: ﴿إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، مأمور شدن به میهمانی کردن، نماز، روزه، تقسیم غنایم و کسب فضایل و ویژگی‌هایی که در آیات ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾؛ ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾ و ﴿إِلاَّ الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ وَالَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ وَالَّذِينَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ وَالَّذِينَ هُم بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾ آمده است. در این زمینه از یقین، معرفت، توحید، خطا شمردن پیش بینی از طریق نجوم، حلم، سخاوت، توکّل، کوچک شمردن نفس در طاعت خداوند، تنزّه از یهودی بودن یا نصرانی بودن، شهادت خداوند بر گزینش او در دنیا و قرار داشتن در زمره صالحان در آخرت و مقتدا بودن برای پیامبران بعدی، استجابت درخواست او در زمینه نشان دادن کیفیّت زنده ساختن مردگان به وی نیز یاد شده است. قرار دادن این موارد در شمار کلمات، نشان می‌دهد که ابتلای ابراهیم (ع) به کلمات، این گونه فرض شده که او وظیفه داشته، این فضایل را در خویش پدید آورد و به گونه‌ای عمل کند تا اقتدای معاصران و آیندگان به او امکان‌پذیر باشد. به گفته‌ای، مقصود از کلمات، سخنانی بوده که ابراهیم وظیفه داشته آن را به قوم خویش ابلاغ کند. بنا به نظر دیگر، مقصود از کلمات، اموری است که در آیات بعد آمده و عبارت است از: امامت، تطهیر کعبه، بالا بردن پایه‌های کعبه و دعا برای برانگیخته شدن پیامبر (ص) که لازمه آن، اخلاص و تطهیر کامل قلب از حسد است. روایتی از تفسیر عیّاشی نیز می‌رساند که منظور از ﴿كَلِمَةً﴾، امامت است که خداوند آن را به امامت رسول (ص) و اهل‌بیت (ع) اتمام بخشیده است که بنابراین، ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ ﴿كَلِمَاتٍ﴾ را تفسیر کرده است؛ چنان‌که در دیگر روایات، ﴿كَلِمَةً﴾ در آیه ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ به امامت تفسیر شده است. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که مقصود از کلمات، کلماتی است که خداوند، توبه آدم را با آن پذیرفت که عبارت است از: «يَا رَبِّ أَسْئَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَيْنِ اِلاّ تُبْتَ عَلَيَّ » و مراد از ﴿فَأَتَمَّهُنَّ﴾ آن است که خداوند، نام نُه امام دیگر را به آن افزود؛ بنابراین، معنای ابتلا به کلمات، عرضه ولایت و شفاعت محمد و آل محمد (ص) به حضرت بوده که با پذیرش آن، امامت به ابراهیم (ع) عطا شده است.

قربانی کردن فرزند

در آیات ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾ ماجرا به این صورت بیان شده که ابراهیم (ع) از خداوند فرزندی صالح خواست: ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ و خداوند او را به نوجوانی بردبار بشارت داد: ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ﴾ پس از مدتی ابراهیم (ع) خوابی را که از آن مأموریت ذبح فرزندش را دریافت کرده بود با وی در میان گذاشت، ابراهیم (ع) در خواب دیده بود که فرزندش را ذبح می‌کند؛ ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى﴾ فرزند نیز پذیرفت و پدر را به اجرای فرمان پروردگار تشویق کرد: ﴿قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾ و هر دو، آماده اجرای این دستور شگفت شدند: ﴿فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ﴾ ولی هنگام ذبح فرزند، خداوند متعال ابراهیم را ندا داد که تو وظیفه خویش را انجام دادی: ﴿وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا﴾؛ آن‌گاه ذبح عظیمی را فدای فرزند ابراهیم (ع) قرار داد: ﴿وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾. درباره جزئیات ماجرا نکاتی مورد بحث قرار گرفته است:

1. در تعیین ذبیح (اسماعیل یا اسحاق) اختلاف نظر فراوانی وجود دارد. رأی مشهور میان عالمان شیعه همواره آن بوده که ذبیح اسماعیل است.
2. گفته شده که وصف غلام به حلیم در متن بشارت، بر اثر آمادگی او برای قربانی در راه خداوند بوده است؛ چنان‌که تعبیر از فرزند به ﴿غُلامٍ﴾ (نوجوان) به مقطعی که صفت حلم و آمادگی استقامت در راه خداوند در او بروز می‌کند، اشاره دارد.
3. مقصود از رسیدن به ﴿سَّعْيَ﴾ در آیه ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ﴾ به نظر بعضی رسیدن به سنّی است که انسان خود به کوشش برای تأمین نیازهای زندگی می‌پردازد که همان دوران نزدیک به بلوغ است و تعبیر ﴿مَعَهُ﴾ نشان می‌دهد او به دورانی رسیده بوده که پدر را در امور زندگی یاری می‌داده است؛ ولی به قولی، مراد از سعی، عبادت و کار برای خداوند است. گروهی از مفسّران، سنّ اسماعیل را هنگام ماجرا سیزده سال ذکر کرده‌اند. به گفته‌ای، منظور از سعی، سعی بین صفا و مروه در اعمال حج است؛ به این معنا که هنگام سعی، ابراهیم (ع) رؤیا را با اسماعیل در میان گذاشت. این نظر را می‌توان از روایتی از امام صادق (ع) نیز استفاده کرد.
4. تعبیر ﴿إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ﴾ نشان می‌دهد که ابراهیم (ع) به طور مکرّر و به گفته‌ای، سه شب پیاپی (هشتم، نهم و دهم ذی‌حجه) رؤیای ذبح اسماعیل را می‌دیده و از همین رو دریافته که به این امر مأمور است. به نظری دیگر، او در خواب صدایی را شنیده که خداوند تو را به ذبح فرزندت فرمان می‌دهد. بعضی برآنند که خداوند در بیداری نیز این دستور را به او وحی کرده و گرنه ابراهیم نمی‌توانست به رؤیا ترتیب اثر دهد. به نظر بعضی، این فرمان به دلیل سختی آن، ابتدا در رؤیا به حضرت ابلاغ شد تا در حدّ لازم آمادگی یابد؛ آن‌گاه در بیداری بر آن تأکید شد.
5. در میان گذاشتن این مأموریّت با اسماعیل، جلوه‌ای از ادب الهی ابراهیم با فرزندش اسماعیل است. به گفته‌ای، هدف آن بوده تا کار بر اسماعیل آسان‌تر باشد و نیز دوست داشته تا میزان استقامت فرزندش در راه خدا را بداند و به این وسیله، او را برای این مهم آماده ساخته تا در این میدان بزرگ، آگاهانه وارد شود و فرزند نیز از لذّت تسلیم و رضا و هم ثواب بزرگ در آخرت و ثنا در دنیا بهره بَرَد.
6. پاسخ رضایت‌آمیز اسماعیل: ﴿يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ﴾ آکنده از ادب، تواضع و آرام کننده قلب پدر است. او نگفت: رأی من چنین است تا در برابر پدر، نهایت فروتنی را از خود نشان داده باشد و نگفت: اگر می‌خواهی انجام ده و نیز نگفت: مرا ذبح کن؛ بلکه اجرای فرمان الهی را با قاطعیّت خواست تا برساند که این فرمان، از طرف خداوند است و پدر را جز فرمان‌بری از آن راه دیگر نیست تا دل ابراهیم (ع) را آرام سازد؛ چنان‌که جمله ﴿سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾ آکنده از ادب الهی اسماعیل در برابر پروردگار و نفی استقلال از خود در زمینه استقامت در این ماجرا است؛ افزون بر این که با این جمله، دل پدر خود را آرامش داده، به او فهماند که از جزع و کاری که آشفتگی پدر را هنگام دیدن فرزند غرقه به خون خویش تشدید کند، پرهیز خواهد کرد.
7. آیه ﴿فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ﴾ بدون جواب ﴿فَلَمَّا﴾ پایان یافته، تا به شدّت مصیبت و تلخی واقعه اشاره داشته باشد و به شنونده اجازه دهد تا هم‌چنان با امواج عواطفش، قصه را دنبال کند.
8. آیه ﴿وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا﴾ پایان مأموریت را به ابراهیم (ع) ابلاغ و او را آگاه کرده که این فرمان، دستوری برای آزمون (امر امتحانی) بوده که در امتثال آن، آمادگی برای اجرای فرمان و آغاز به کار کافی است درباره این آیه، بحث نسخ و دلالت یا عدم دلالت ماجرای ذبح بر جواز نسخ حکم، پیش از عمل، طرح و در ضمن آن، این احتمال که مأموریّت ابراهیم (ع) فقط انجام مقدّمات ذبح بوده و نه خود ذبح، مطرح شده است. برخی معتقدند آن‌چه در واقع ابراهیم (ع) بدان مأموریّت یافت، ذبح کبش (قوچ) بود که در رؤیا به صورت فرزند برای وی ظاهر شد، و محبّت شدید ابراهیم به خداوند مانع از آن شد که او رؤیای خود را تعبیر کند؛ زیرا عشق فراوان وی به محبوبش ایجاب می‌کرد که آن‌چه را بیش‌تر به آن علاقه دارد، در راه او فدا نماید.
9. ماجرای ذبح در آیه ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ﴾ نامیده شده که بیان‌گر اهمّیّت و سختی این امتحان است. طبق منابع شیعه و سنّی، شیطان در این ماجرا بر ابراهیم (ع) ظاهر شده و به شکل‌های گوناگون کوشیده تا او را از اجرای فرمان الهی باز دارد .
10. ذبح عظیمی که فدای اسماعیل شد، قوچی بود که جبرئیل (ع) آن را از آسمان آورد؛ قوچی که از مادر تولّد نیافته؛ بلکه با فرمان "کن" ایجاد شده بود. بعضی آن را بز کوهی دانسته‌اند. گفته می‌شود در صدر اسلام سر این قربانی به صورت خشک شده، کنار ناودان کعبه آویزان بوده است. وصف آن به عظیم، به دلیل آن است که از ناحیه خدای سبحان بوده و فدای ذبیح قرار گرفته یا به دلیل پذیرفته شدن آن در درگاه خداوند یا چریدن در بهشت /ref> است. طبق روایتی از امام رضا (ع) ابراهیم در سرزمین منی آرزو کرده است که خداوند، قوچی را فدای اسماعیل قرار دهد و از آن رو که پیامبر و امامان طاهر (ع) در صلب اسماعیل بوده‌اند، این آرزو برآورده شده است. .

امامت ابراهیم (ع)

﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ مفسّران اهل سنّت، مقصود از امامت ابراهیم بر مردم را پیشوایی حضرت برای دیگران در زمینه طهارت‌های عَشر یا پیروی آیندگان از ابراهیم و بعضی، مراد از امامت وی را نبوّت دانسته‌اند. تفسیر امامت به نبوّت از سوی مفسّران شیعه ردّ شده؛ زیرا از نظر ادبی، کلمه ﴿جَاعِلُكَ﴾ عامل در کلمه ﴿إِمَامًا﴾ به شمار می‌رود و اسم فاعل اگر به معنای ماضی باشد، هرگز به جای فعل عمل نمی‌کند؛ [مگر با شرایطی که در این جمله وجود ندارد] پس این خطاب، بازگو کننده ماجرایی در گذشته نبوده و به ناچار باید بیان کننده جعل امامت برای حضرت در همان حال یا در آینده باشد و از آنجا که ابراهیم (ع) پیش از مخاطب شدن به این خطاب، پیامبر بوده، منظور از امامت، نبوّت نیست. شاهد قطعی بر پیامبری ابراهیم (ع) قبل از این خطاب، درخواست امامت برای ذرّیّه است که نشان می‌دهد در آن حال، فرزند دار بوده و روشن است که ابراهیم (ع) در سنین پیری فرزنددار شده است. "رازی" که خود در این آیه، امامت را به نبوّت تفسیر کرده، در جای دیگر تصریح می‌کند که امامت حضرت، معلول اتمام کلمات بوده و سخن او نشان می‌دهد که مقصود او از اتمام کلمات، علم حضرت به شریعت خود و عمل به آن بوده است؛ هم‌چنین به تصریح طبری، درباره اینکه امامت ابراهیم (ع) پس از هجرت و در شام بوده، اجماع وجود دارد و بسیار روشن است که دریافت شریعت پیش از نبوّت، بی‌معنا است؛ همان‌گونه که هجرت حضرت، مدّت‌ها پس از نبوّت بوده است.

مفسّران شیعه تأکید دارند که منصب امامت، غیر از منصب نبوّت است و واپسین مرحله تکامل ابراهیم (ع) به شمار می‌آید. روایتی از امام صادق (ع) بیان داشته که خداوند ابتدا ابراهیم را به بندگی برگزید؛ سپس نبوّت، رسالت، خلّت، و در نهایت، منصب امامت را به وی عطا فرمود. بعضی، منصب امامت ابراهیم (ع) را به معنای تدبیر امور سیاسی و اجتماعی امّت دانسته‌اند و به گفته‌ای، درخواست ابراهیم (و من ذرّیّتی) به ضمیمه تحقّق حکومت یوسف، داوود، سلیمان و طالوت (ع) که در قرآن بیان شده، نشان می‌دهد که حکومت آنان، مصداق استجابت این درخواست است؛ بنابراین، امامت ابراهیم که آن را برای ذرّیّه خود نیز خواسته، همان حکومت و زمام‌داری است که برای گسترش شریعت، امری الزامی بوده است. در مقابل، گفته شده که تفسیر امامت به نبوّت، مطاع بودن، پیشوایی، ریاست دینی و دنیایی و امثال آن، ناشی از سبک شمردن معانی الفاظ قرآن است. آیات قرآن خود نشان می‌دهد که منصب امامت منصب هدایت‌گری است؛ با این تفاوت که امام، هدایت کننده‌ای است که هادی بودن او مانند هدایت‌گری مؤمنان عادی یا حتّی نبی و رسول، فقط نشان دادن راه نیست؛ بلکه اهمّیّت آن در هدایت تکوینی انسان‌ها به سوی خداوند به معنای ایصال به مطلوب و قرار دادن آنها در درجات قرب است؛ البتّه بسیاری از پیامبران دارای مقام امامت نیز بوده‌اند که از آن جمله، به امامت ابراهیم (ع)، اسحاق و یعقوب در آیه ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ تصریح شده است. .

درخواست‌های ابراهیم (ع) از خداوند

قرآن‌کریم درخواست‌های فراوانی را از ابراهیم، درباره خود حضرت، فرزندان، پدر و مادر وی، مؤمنان، مکّه و مردم آن بازگفته که بیان‌گر آرمان‌ها، مجاهدت‌ها، فضایل و قرب او به خداوند متعال است. این درخواست‌ها به ترتیب ذکر در قرآن به این شرح است:

1. تداوم منصب امامت در میان ذریه خود: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ این درخواست، درباره آن دسته از ذرّیّه ابراهیم که خود را به ظلم (معصیت) آلوده نسازند، اجابت شد: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و منصب امامت در میان آنان جاوید ماند. آیه ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ بنابر تفسیری که روایتی از امام صادق (ع) نیز آن را تأیید می‌کند، به همین امر اشاره دارد . در آیه ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ به امامت اسحاق و یعقوب تصریح شده است. بعضی احتمال داده‌اند که مقصود از رحمت در آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾ اعطای امامت به اسحاق و یعقوب باشد.
2. ایجاد حرم امن الهی در سرزمین مکه: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ هدف از این درخواست آن بود تا خداوند، مکه را که در آن هنگام، بیابانی خشک بود، حرم امن خویش قرار دهد تا امر دین سامان یافته، وجود این حرم امن رابطه‌ای میان مردم و پروردگارشان ایجاد کند و، برای عبادت او به آنجا روی آورند. این درخواست که در نهایت به تشریع حرم امن الهی و بنای کعبه انجامید، نموداری از همّت مقدّس و بلند ابراهیم است که مسلمانان به سبب آن تا قیامت رهین منّت او هستند. ابراهیم (ع) یک بار دیگر در اواخر عمر پس از تأسیس شهر مکّه، امنیّت آن را از خدا خواست: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ درباره خواسته ابراهیم و پیامدهای آن، نظریّات گوناگونی ارائه شده است:
   1. خواسته ابراهیم در آیات ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ و ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾، امنیّت تشریعی سرزمین مکّه بوده و حرمت حرم، دستاورد خواسته حضرت است.
   2. آیه مورد نظر در سوره بقره، ناظر به امنیّت عمومی مورد نیاز در هر شهر، و آیه سوره ابراهیم، ناظر به امن تشریعی حرم است.
   3. مکّه پیش از ابراهیم (ع) نیز حرم امن بوده که به درخواست حضرت، حرمت مؤکّد یافته است .
   4. مکّه از آغاز در برابر خطر بدخواهان، آفت‌ها و عذاب الهی، امنیّت تکوینی داشته؛ ولی به درخواست ابراهیم، افزون بر آن، امنیّت تشریعی نیز یافته است.
   5. مکّه قبل از ابراهیم (ع)، از خطر حاکمان ستم‌گر و نزول عذاب الهی امنیّت داشته و او، امنیّت مکّه از شبیخون، قحطی و خشک‌سالی را خواستار شده است. درخواست ابراهیم به وجهی امنیّت برای ساکنان مکّه را نیز دربردارد. بعضی در توضیح آیه ﴿رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا﴾ گفته‌اند که ابراهیم برای اهل مکّه در خواست امنیّت داشته است.
3. بهره مندشدن مؤمنان مکه از نعمت‌های الهی: الگو:متن قران مقصود از ﴿الثَّمَرَاتِ﴾، یا نیازمندی‌های غذایی بوده تا با فراهم شدن آن مردم از مکّه کوچ نکنند و هم‌چنان آباد بماند یا اعمّ از نعمت‌‌های مادّی و معنوی است . درباره اختصاص نیایش ابراهیم به مؤمنان مکّه ﴿مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ ﴾ گفته شده: این امر از آن جهت بوده که در پی در خواست امامت برای ذرّیّه خود، خداوند، محرومیّت ستم‌گران از ذرّیّه را به وی گوشزد فرموده بود ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و او دانست که گروهی از ذرّیّه‌اش مشرک خواهند بود؛ بنابراین، او در این درخواست برای رعایت ادب، آنها را استثنا کرد؛ ولی خداوند در پاسخ، او را آگاه ساخت که حساب رزق مادّی جدا است. این توضیح، در صورتی می‌تواند درست باشد که درخواست رزق پس از درخواست امامت برای ذرّیّه باشد؛ از این رو، توضیح یاد شده با این نظر که امامت ابراهیم (ع) در اواخر عهد حضرت و پس از ابتلای وی به قربانی فرزند بوده است، سازگاری ندارد؛ بنابراین، ابراهیم در پی این درخواست از آنجا که به طور طبیعی می‌داند درخواست او شامل مؤمن و کافر هر دو می‌شود، پرسش خویش را مقیّد کرده است و خداوند، او را آگاه ساخته که براساس نظام حاکم بر جهان، ارتزاق مؤمنان از ثمرات، بدون شرکت کافران میسّر نخواهد بود و چون خواسته او بدون إعمال خرق عادت در قانون طبیعت مستجاب می‌شود مؤمن و کافر هر دو از آن بهره‌مند خواهند شد.
4. پذیرش عمل او در بنای کعبه: ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ این خواسته مشترک ابراهیم و اسماعیل (ع) در حال بنای کعبه بوده است. گفته شده نظر به اینکه واژه "تقبّل" معنای تکلّف در قبول دارد، این تعبیر، اعتراف ضمنی به ناتوانی و تقصیر در عمل است؛ همان‌گونه که آنها از سر تواضع و کوچک شمردن عمل خود، به جمله "تَقَبَّل مِنّا" بسنده کرده و از خود عمل که بنای بیت بوده یاد نکرده‌اند.
5. دست یابی به بالاترین مرتبه تسلیم در برابر خداوند برای خود و گروهی از ذریه خود: ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ که ادامه نیایش گذشته ابراهیم و اسماعیل است. به گفته‌ای، مقصود آنان این بوده که الطاف الهی آنها را در بر گیرد و در باقی‌مانده عمر بر اسلام باقی باشند؛ ولی به نظری دیگر، مراد از این درخواست، تشرّف یا بقا بر اسلام نیست؛ بلکه دست‌یابی به بالاترین مراحل تسلیم و عبودیّت است که پس از مراحل سه گانه تسلیم ظاهری به زبان، سپس پذیرش قلبی و عملی و آن‌گاه انقیاد کامل همه قوای وجودی انسان در برابر خداوند می‌توان به آن دست یافت. پس از طی این مراحل، راه‌یابی به واپسین مرحله از مراحل ایمان برای انسان امکان می‌یابد که در این مرحله، انحصار ملک برای خداوند به مؤمن نشان داده می‌شود و او می‌یابد که هیچ موجودی نمی‌تواند به استقلال، مالک خویش یا مالک چیزی برای خود باشد؛ [بلکه در اصل وجود و هم متفرّعات وجود خود، قائم به ذات حقّ است]. دست‌یابی به این مرحله ایمان، از اختیار خارج و فقط امری اعطایی و موهبتی است. اسلامِ در خواستی ابراهیم (ع) برای خود و برخی از فرزندانش، این مرحله از اسلام است. در روایتی از امام صادق (ع) با استناد به این‌بخش از درخواست ابراهیم به ضمیمه جمله ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ بیان شده که مقصود از "امّت مسلمه" امامان هستند.
6. ارایه مناسک ﴿وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا﴾ این درخواست نیز در ادامه خواسته پیشین بوده است. مناسک، جمع "منسک" و منسک یا مصدر میمی و به معنای عبادت یا عملی است که برای عبادت انجام می‌شود یا اسم مکان یعنی محلّ عبادت است. برخی آن را به معنای محلّ ذبح دانسته‌اند. بنا به قولی، [منظور از ارائه تعلیم و] خواسته ابراهیم (ع) در این نیایش، آشنایی با مناسک حج یا آگاهی از شیوه پرستش در همه زمینه‌ها بوده است؛ ولی به نظری دیگر، با توجّه به اضافه مصدر (مناسک) در "مَناسِکَنا" که مفید تحققّ آن است، مناسک، اعمال عبادی انجام شده بوده و معنای آیه این است که حقیقت عبادت‌های ما را به ما نشان ده تا حق بودن اعمال خود را دیده، به دین خود بصیرت کامل یافته، به این‌وسیله بر استقامت در مسیر حق تأیید شویم.
7. پذیرش توبه: ﴿وَتُبْ عَلَيْنَا﴾ که آن را برای خود و ذرّیّه خود ‌طلبیده و چون ابراهیم و اسماعیل، پیامبرانی معصوم بوده‌اند، توبه آنان، توبه از گناهان به معنای رایج آن نیست. به گفته‌ای، با توجّه به آنکه این نیایش در حال بنای کعبه بوده، آنها از آن‌رو درخواست توبه کرده‌اند که دیگران بدانند کعبه جای‌گاه توبه است و به آنان در این زمینه اقتدا کنند.
8. برانگیختن پیامبر (ص) در میان فرزندانش: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ به اتّفاق مفسّران، رسول در آیه، پیامبر اسلام (ص) است؛ چنان‌که خود حضرت نیز فرموده است: انا دعوة أبی إبرهیم.
9. دور ماندن او و فرزندانش از بت پرستی: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ این درخواست و دیگر نیایش‌های ابراهیم که در آیات ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَمَا نُعْلِنُ وَمَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِن شَيْءٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاء رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾ ابراهیم بازگو شده، در اواخر عمر او بوده است. با توجّه به آنکه ابراهیم (ع) و دو فرزندش اسماعیل و اسحاق (ع) پیامبرانی معصوم و از بت‌پرستی در امان بوده‌اند، مفسّران، توجیهاتی ارائه داده‌اند:
   1. این در خواست تأکیدی بر اهمّیّت مبارزه با بت پرستی به شمار می‌رود.
   2. این دعا، گونه‌ای اظهار نیاز به فضل خداوند در همه زمینه‌ها یا منظور مصونیّت از شرک خفی است.
   3. آن‌چه خدا عطا کند، از ملک او خارج نمی‌شود؛ بلکه نیاز دریافت کننده و نیز ملکیّت خداوند، پیش و پس از عطا یک‌سان، و طلب از خداوند، از آثار نیاز است و نه از آثار فقدان. درباره درخواست مزبور، این پرسش طرح شده که چرا دعای ابراهیم (ع) مستجاب نشد و قریش که فرزندان حضرت بوده‌اند، به بت پرستی آلوده شدند. در پاسخ گفته شده: مقصود، فرزندان بی‌واسطه ابراهیم مثل اسماعیل و اسحاق یا فرزندانِ موجود هنگام نیایش بوده یا درخواست این بوده که خداوند، هشدارهای لازم در این زمینه را درباره ذرّیّه حضرت اعمال دارد که، دور داشتن به این معنا صدق می‌کند. بنا به قولی همین‌که دعا درباره بعضی از فرزندان مستجاب شده، در استجابت دعا کافی است؛ ولی به نظری دیگر، دعای ابراهیم (ع) مخصوص فرزندانی بوده که خود را در معرض حفظ خداوند از بت‌پرستی قرار دهند، نه آنکه خداوند آنان را به ترک بت پرستی وادارد. این مطلب را از سخن بعدی ابراهیم: ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ می‌توان دریافت؛ زیرا این سخن، دعای ابراهیم (ع) را تفسیر می‌کند و با تعمیم و تخصیص در مصداق فرزندان بیان می‌دارد: این دعا مخصوص کسانی است که با پیروی از آموزه‌های ابراهیم (ع) در اعتقاد و عمل، خود را در معرض رحمت الهی و دورداشت خداوند از بت پرستی قرار داده باشند؛ پس درخواست ابراهیم در این نیایش، همان است که در آیه ﴿يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ﴾ بیان شده است. با این بیان، روشن می‌شود که منظور از معصیت در جمله ﴿ وَمَنْ عَصَانِي﴾ شرک نبوده؛ بلکه سرپیچی از بعضی آموزه‌های ابراهیم (ع) بوده؛ پس این اشکال که چرا او برای مشرکان به طور تلویحی استغفار کرده، ازاساس منتفی است.
10. مایل شدن دل‌های مردم به فرزندان وی در مکه: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ بعضی از ذرّیّه ﴿مِنْ ذُرِّيَّتِي﴾ به قرینه جمله ﴿رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾ نه تنها اسماعیل، بلکه اسماعیل و فرزندان بعدی اویند . این درخواست برای آن بوده تا ذرّیّه‌اش از تنهایی رهایی یافته، با سایر مردم انس گیرند. ذکر انگیزه اسکان فرزندانی در کنار کعبه ﴿رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾ و نیز پایان دادن بخش بعدی دعا ﴿ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ﴾ به جمله ﴿لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ برای بیان آن است که ابراهیم (ع) از این اقدام هدفی درست و مشروع در نظر داشته و تصریح به آن، به دلیل رعایت ادب در دعا و برای بهره‌مندی بیش‌تر از رحمت الهی بوده است.
11. بهره مند شدن ذریه او از نعمت‌های الهی: ﴿وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ در آیه ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ نیز نظیر این دعا از ابراهیم (ع) برای اهل مکّه بازگو شده است. ظاهر سخن بعضی مفسّران آن است که این دو آیه، دو نیایش را باز گفته است.
12. توفیق اقامه نماز برای خود و فرزندان: ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾ در این بخش از نیایش، مانند بخش نخست آن: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ مقصود، بعضی از فرزندانند. این دو فقره، به طور کامل بر یک‌دیگر انطباق دارد. سخن در این درخواست ابراهیم (ع) از خداوند که وی و فزرندانش را از اقامه کنندگان نماز قرار دهد، همان است که در دور داشتن از بت پرستی گذشت؛ به این معنا که منظور، اجبار آنان به اقامه نماز نبوده؛ بلکه حضرت توفیق الهی را برای کسانی که به این مهم همّت می‌گمارند، خواسته است و همان‌گونه که بخش نخست با جمله ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ﴾ تأکید شده، این بخش نیز با جمله ﴿رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾ مورد تأکید قرار گرفته است.
13. پذیرش نیایش: ﴿رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾
14. آمرزش خود، والدین و نیز مؤمنان در قیامت: ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾ بنا به قولی، این واپسین دعای ابراهیم (ع) است که قرآن از زبان حضرت بازگفته است
15. بخشیدن حکم به وی و ملحق شدن به صالحان: ﴿رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾ در توضیح این نیایش، آرای گوناگونی ارائه شده است:
    1. مقصود از حکم، نبوّت، و معنای ملحق شدن به صالحان، قرار گرفتن در شمار رسولان الهی است؛ ولی از آنجا که او در حال بیان خواسته خویش، پیامبر بوده و درخواست دوباره نبوّت، تحصیل حاصل می‌نماید، این تفسیر رد شده است.
    2. منظور از حکم، بیان بر اساس چیزی است که حکمت اقتضا دارد و ابراهیم آن را به این دلیل خواسته که راه علم به امور است، و ملحق شدن به صالحان به معنای آن است که خداوند در ثواب یا درجه، او را با پیامبران همراه سازد.
    3. مراد از حکم، کمال قوّه نظری و شناخت حق و باطل در بعد نظری (توأم با توان داوری درست و به‌دور از هوا و خطا)، و مقصود از ملحق شدن به صالحان، کمال قوّه عملی است. تقدّم طلب بخشش حکم بر ملحق شدن به صالحان از آن رو است که حکمت نظری در انسان، مقدّمه حکمت عملی به شمار می‌رود. ابراهیم ملحق شدن به صالحان را خواسته و نه صالح بودن را زیرا صلاح آن است که قوّه عاقله، دقیقاً در اعتدال و از افراط و تفریط کاملاً به دور باشد و این برای بشر ممکن نیست که البتّه این سخنی غیر قابل پذیرش است؛ چون این نظر، وجود انسانِ صالح را ممتنع دانسته؛ حال آنکه ابراهیم (ع) با قطع به وجود چنین انسان‌هایی درخواست الحاق به آنها را داشته است.
    4. مقصود از حکم، تشخیص حق در ابعاد نظری و تطبیق رفتار بر آن در ابعاد عملی است. اعطای حکم از سوی خداوند، وحی معارف در زمینه اعتقاد و عمل(یا اعطای شریعت) و نیز توفیق پابرجایی و هدایت به صلاح در عمل است. معنای صلاح در ﴿وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾ عمل صالح نیست؛ بلکه صلاح ذات به معنای استعداد کامل برای دریافت هرگونه خیر و سعادت ممکن از سوی خداوند است؛ بدون آنکه اعتقادی باطل یا عملی ناشایست، استعداد ذاتی شخص را در این زمینه محدود کند؛ پس درخواست الحاق به صالحان از لوازم درخواست اعطای حکم و متفرّع بر آن بوده، حاصل معنا آن است که خداوندا! به من "حکم" عطا فرما و اثر آن را که صلاح خود من باشد، در من به نهایت برسان. علّت اینکه ابراهیم (ع) درخواست خود را الحاق به صالحان قرار داده، آن است که صلاح، درجات متفاوتی دارد؛ البته ابراهیم (ع) خود به دلیل آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ﴾ از زمره صالحان است؛ امّا گروهی در درجات بالاتری از صلاح بوده‌اند که ابراهیم (ع) درخواست الحاق به آنان را داشته وخداوند این درخواست رافقط درارتباط با آخرت پذیرفته است: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ آیه ﴿إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾ نشان می‌دهد که پیامبر (ص) از این گروه است؛ پس ابراهیم (ع) درخواست ملحق شدن به وی را داشته؛ بنابراین اگر شنیده شد ابراهیم درخواست پیوستن به محمد و آل‌محمد (ص) را داشته، نباید آن را بعید شمرد.
16. قرار دادن "لسان صدق" برای وی در میان آیندگان: ﴿وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ﴾ بیش‌تر مفسّران برآنند که درخواست حضرت در این آیه، آن بوده که در میان آیندگان به نیکی یاد شود و مقبولیّت همگانی داشته باشد. بعضی با توجّه به اضافه لام در "واجعَل لِی" که مفید اختصاص است، مقصود را آن دانسته‌اند که خداوند، برای او در میان آیندگان، زبانی قرار دهد که مانند زبان خودش بیان‌گر منویّات او (دعوت به توحید) باشد و شریعت او را ترویج کند؛ بنابراین در حقیقت خواهش او این بوده که خداوند، شریعتی عطایش کند که تا قیامت جاوید باشد. بسیاری از مفسّران احتمال داده‌اند که مراد از لسان صدق، پیامبر (ص) باشد؛ در این صورت، به همان خواسته ابراهیم (ع) در آیه ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ برمی‌گردد؛ البتّه با این تفاوت که آن خواسته به صورت کلّی مطرح شده است. در روایتی از تفسیر قمی آمده که ﴿لِسَانَ صِدْقٍ﴾ در آیه مزبور، امیرمؤمنان (ع) است که می‌تواند از باب جری و تطبیق باشد. روایاتی دیگر از امامان (ع) حاکی است که خداوند در جهت استجابت این دعای ابراهیم (ع) علی (ع) را برایش لسان صدق قرار داده و آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾ به همین مطلب اشاره کرده است.
17. وراثت بهشت: ﴿وَاجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ﴾ تعبیر "ارث بری" از آن رو است که هر انسانی در بهشت جای‌گاهی دارد و اگر در شمار دوزخیان در آید، جای‌گاه او را بهشتیان به ارث خواهند برد
18. استغفار برای آزر: ﴿وَاغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ﴾ همان‌گونه که آیه ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ نشان می‌دهد، ابراهیم (ع) به آزر وعده استغفار داده بود و همین وعده، انگیزه او در طلب آمرزش برای آزر بوده است: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ با توجّه به اینکه در شرک، مغفرت و شفاعت راه ندارد، این پرسش طرح شده که چرا ابراهیم (ع) به آزر وعده استغفار داده است؟ مفسّران، توجیه‌های گوناگونی ارائه داده‌اند؛ از جمله با استناد به تعبیر ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾ که خطاب به آزر است، استفاده شده که ابراهیم (ع) به عناد آزر یقین نداشته و احتمال می‌داده در شمار افراد مستضعف باشد و شمول رحمت الهی به مستضعفان امکان‌پذیر است؛ به همین دلیل پس از آنکه دشمنی او با خداوند روشن شد، از او تبرّی جست: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾
19. محفوظ ماندن از رسوایی در قیامت: ﴿وَلَا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ﴾ "خزی" پشتیبانی نشدن از سوی کسی است که به یاری اوامید دارند یاشکست روحی‌و شرمساری است. روایاتی از اهل سنّت این درخواست را به شرمساری ابراهیم (ع) در آخرت به دلیل مشرک بودن پدرش آزر ناظر دانسته‌اند. در برابرآن، گفته شده: چون‌این‌روایات مبتنی برآن است که آزر پدرصلبی‌ابراهیم (ع) باشد، بانصّ قرآن در آیه رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ مخالف [و از اعتبار ساقط] است
20. فرزندان صالح: ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ سخن ابراهیم در آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾ نشان می‌دهد که هر دو فرزند او، موهبت الهی در سنین یأس از فرزند دار شدن و هر دو، حاصل برآورده شدن خواسته ابراهیمند. در آیات ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾؛ ﴿قَالُوا لَا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ﴾؛ ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ﴾؛ ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾، ﴿وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ و ﴿مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ﴾ بشارت فرزند به ابراهیم از سوی خداوند بیان، و در آیه ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾ و ﴿وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ به نام اسحاق در این زمینه تصریح شده است. بعضی برآنند که همه آیات بشارت، به اسحاق ارتباط دارد و تولّد اسماعیل هرگز مورد بشارت نبوده است و بعضی، آیات سوره حجر و عنکبوت را بشارت اسماعیل و بقیه آیات را بشارت اسحاق به ابراهیم می‌دانند. به نظری دیگر، فقط آیه ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾ درباره اسماعیل (ع) است که روایتی از امام صادق (ع) نیز همین امر را تأیید می‌کند. در اینکه اسماعیل، سالیانی پیش از اسحاق متولّد شده، اتّفاق نظر وجود دارد. در روایتی از امام صادق (ع) فاصله سنّی اسماعیل و اسحاق پنج سال ذکر شده است؛ با وجود این، بعضی تولّد اسماعیل از هاجر، و اسحاق از ساره را هم‌زمان شمرده‌اند و بعضی با وجود اعتراف به اتّفاق نظر یاد شده، به استناد آیه ﴿فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلًّا جَعَلْنَا نَبِیًّا﴾ اسحاق را بزرگ‌تر از اسماعیل دانسته‌اند. این برداشت، با استناد به سیاق آیات سوره صافات رد، و با کمک آیه ﴿فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلًّا جَعَلْنَا نَبِیًّا﴾ چنین تبیین شده: مقصود آن است که پس از هجرت، اسحاق را به او عطا کردیم، نه اینکه بی‌درنگ پس از هجرت، اسحاق تولّد یافته باشد .
21. محفوظ ماندن از پیامدهای تبری از مشرکان: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾، ﴿رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ این خواسته ابراهیم در ضمن نیایش و در پی بیزاری ابراهیم و همراهان او از مشرکان است. در ابتدا آنان حال خود را بیان کرده‌اند که پروردگارا! ما تدبیر امور خویش را به تو می‌سپاریم ﴿عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا﴾ و خودمان را نیز در اختیار تو قرار می‌دهیم ﴿إِلَيْكَ أَنَبْنَا﴾ سپس از خداوند خواسته‌اند که آنها را از پیامدهای تبرّی از کافران پناه دهد و آنها را بیامرزد: ﴿رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا﴾ فتنه، وسیله امتحان و منظور از ﴿لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً﴾ آن است که ما را وسیله امتحان کافران قرار مده که بر ما مسلّط شده، همه توان خود را برای ایذای ما به کار گیرند. بعضی، فتنه را به معنای گمراهی دانسته و چنین توضیح داده‌اند که خدایا! ما را وسیله گمراهی کافران قرار نده؛ یعنی ما را مغلوب آنها مساز که آنها غلبه خود را بر ما، نشان حق بودن خود دانسته، در نتیجه گمراه شوند.

فضایل ابراهیم (ع)

بخشی از فضایل ابراهیم، مانند شخصیّت برجسته او در میان پیروان همه شرایع الهی، مشاهده ملکوت، بنای کعبه و خدمت به خانه خدا، سربلندی از آزمون‌های الهی، امامت و استمرار این منصب در میان ذرّیّه‌اش و نیز شکل‌گیری حرم امن الهی، دیدن کیفیّت زنده ساختن مردگان و تشرّف به مقام خُلّت، در صفحات پیشین بیان شد؛ گذشته از این موارد، ابراهیم (ع) در قرآن کریم به ویژگی‌های فراوان دیگری نیز ستوده شده است. فهرست این ویژگی‌ها بر اساس ترتیبِ ذکر در قرآن به این شرح است:

1. پذیرش درخواست‌ها: خواسته‌هایی که خداوند متعال در قرآن از ابراهیم (ع) بازگفته، همگی برآورده شده است؛ چه اینکه در سخن خداوند، نشانی از ردّ هیچ یک از این خواسته‌ها نیست و امکان ندارد خداوند درخواستی را بازگوید که آن را برنیاورده و در کلام خویش نیز رد نکند. آیه ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ نیز به اجمال بیان‌گر برآورده شدن خواسته‌های ابراهیم (ع) است.
2. دستور به برگزیدن مقام ابراهیم (ع) در مسجد الحرام برای نیایش، جایگاه نماز و یا قبله: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾.
3. پیروی از آیین ابراهیم، معیار خردمندی:﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾،﴿قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾، ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾، ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾،﴿ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ نیز پیروی از ملّت ابراهیم مورد تأکید یا تشویق قرار گرفته است.
4. تشرف به مقام اصطفا: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ﴾ اصطفا، گرفتن برگزیده چیزی و جدا ساختن و معیّن کردن آن است. اصطفای ابراهیم (ع)، به برگزیدن او برای رسالت، یا خلّت و امامت تفسیر شده است. آیه ﴿إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ زمان اصطفای او را بیان داشته است. در توضیحی دیگر، مقام اصطفا دقیقاً همان مقام اسلام و به تعبیری، دین مداری کامل در همه عرصه‌ها دانسته شده است؛ به این معنا که عبد، در همه شؤون خویش، به آن‌چه مملوکیّت و عبودیّت او می‌طلبد، ملتزم؛ یعنی در همه ابعاد در برابر خدای متعال تسلیم محض باشد.
5. قرار گرفتن در زمره صالحان در آخرت: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ در اینکه چرا ابراهیم (ع) فقط در آخرت در زمره صالحان به شمار آمده، وجوهی بیان شده است:
   1. امتیازهای دنیایی او مایه نقصان مقام او در آخرت نیست؛ لذا در آخرت نیز در زمره صالحان است.
   2. ابراهیم (ع) در دنیا نیز از صالحان است؛ امّا ثواب خالص در آخرت خواهد بود
   3. صالحان به معنای فائزان و یا ﴿لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ به معنای مع الصالحین است.
   4. مقصود این است که ﴿إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ که مضاف (عمل) از جمله، حذف شده است.
   5. گروهی (پیامبر اسلام و اهل‌بیت (ع)) در زمینه صلاح از او بالاترند و او می‌خواسته تا به آنها ملحق شود و این درخواست فقط در آخرت برآورده خواهد شد.
6. تسلیم در برابر خدای متعال: ﴿إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ اسلام و تسلیم به یک معنا و آن انقیاد کامل در برابر حکم الهی در تکوین (قضا و قدر) و تشریع است و از همین‌رو، مراتبی دارد که مرتبه نهایی آن از اختیار شخص بیرون و امری موهبتی و اعطایی است. در این آیه، ابراهیم (ع) به اسلام فرمان یافته و آن را به اختیار پذیرفته است و به همین قرینه، این ماجرا به اوایل امر او مربوط بوده است. ابراهیم (ع) پس از خروج از مخفی‌گاه یا پس از استدلال بر توحید، از طریق افول اجرام آسمانی، در جریان احتجاج با اجرام‌پرستان، مخاطب این فرمان قرار گرفته و جمله ﴿قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ عبارتی دیگر از سخن ابراهیم (ع) در آیه ﴿إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴾ است؛ بنابراین، فرمان اسلام، پیش از نبوّت و به صورت الهام بوده است؛ به این معنا که خداوند، شیوه استدلال بر توحید را از طریق نشانه‌های آن در هستی برای او آشکار کرده و این، مقصود از فراخوانی او به اسلام است یا آنکه این سخن، سرّی بوده که خداوند در خلوت انس ابراهیم، با او در میان گذاشته است . بعضی، ماجرا را پس از نبوّت و منظور از این فرمان را اموری دیگر به جز اصل اسلام و ایمان و در جهت کمال ایمان دانسته‌اند.
7. مشاهده زنده ساختن مردگان: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ این ماجرا، عنایتی بی‌سابقه بوده که خداوند به ابراهیم (ع) امکان داده تا به طور مستقیم ناظر چگونگی زنده کردن مردگان باشد. از آنجا که درخواست ابراهیم (ع) مشاهده چگونگی زنده کردن مردگان به عنوان وصفی از اوصاف الهی بود، نه چگونگی زنده‌شدن مردگان، خداوند درپاسخ امراحیاءمردگان را به دست خود ابراهیم (ع) اجراء کرده و خواندن وی را سبب افاضه حیات بر پرندگان قرار داد
8. روی گردانی از باطل به سوی حق: ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ حنیف کسی است که از باطل روی‌گردانده و به حق رو آورده و چون ابراهیم به اسلام روی آورده، حنیف نامیده می‌شود.
9. قرار دادن مقام ابراهیم (ع) به صورت یکی از نشانه‌های آشکار خداوند: ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾.
10. بهره مندی آل ابراهیم از عنایت‌های ویژه الهی: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾.
11. مؤید بودن به الهام خداوند در احتجاج با مشرکان: ﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾.
12. بهره‌مندی از علوم الهی و ارتقا در مدارج کمال: ﴿وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ﴾
13. منصوب شدن به قضاوت میان مردم براساس شریعت الهی: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾
14. وفا به وعده: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلًّا جَعَلْنَا نَبِيًّا﴾
15. بیزاری از دشمنان خداوند: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾
16. حلیم بودن، اواه بودن، انابه: ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾، آیه ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ نشان می‌دهد: از آنجا که ابراهیم حلیم بوده، جفای آزر را تحمّل و در برابر، به او وعده استغفار داده و از آنجا که اوّاه بوده، برای او استغفار کرده است. آیه ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾ درباره کوشش ابراهیم برای تأخیر عذاب از قوم لوط، و ریشه لغت اوّاه، آه کشیدن هنگام اندوه شدید است. وصف ابراهیم به اوّاه، به دلیل تأثّر فراوان او از گمراهی مردم و آه کشیدن فراوان او از سر امید و ترس از خداوند سبحان بوده است. در روایتی از امام صادق (ع) اوّاه، به کسی گفته می‌شود که خدا را فراوان می‌خواند و اشک می‌ریزد و در روایتی از امام باقر (ع) اوّاه، به کسی معنا شده که در نماز و خلوت خویش، در پیش‌گاه خداوند تضرّع می‌کند. مفسّران در توضیح اوّاه پانزده معنا را ذکر کرده‌اند. "حلیم" کسی است که کم‌تر غضب می‌کند؛ دیر خشم بوده و از خطای دیگران می‌گذرد و بر اذّیت آنان صبر می‌کند و تا آنجا که حکمت اقتضا دارد، در انتقام و مجازات بدکاران شتاب نمی‌ورزد. قرآن از میان پیامبران، فقط ابراهیم (ع) و فرزندش اسماعیل را به ویژگی حلیم ستوده است. "انابه" به معنای رجوع، و مقصود، رجوع به خداوند در همه امور و توکّل بر او است. در آیه ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾ کوشش ابراهیم (ع) برای تأخیر عذاب از قوم لوط به ویژگی انابه در حضرت تعلیل شده که نشانه انابه وی به خداوند برای رهایی گمراهان است. در روایتی، منیب به معنای کسی دانسته شده که بازگشت او به خداوند با امور مورد رضایت و خشنودی خدا است .
17. سعادتمندی در دنیا و آخرت: ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾ اتمام نعمت، به معنای بهره‌مند ساختن از نعمت‌ها به گونه‌ای است که همه جوانب سعادت انسان را تأمین کند؛ همان گونه که خداوند، به ابراهیم و اسحاق خیر دنیا و آخرت را عطا فرمود. اطلاق ﴿أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ﴾ نشان می‌دهد که نعمت یاد شده نعمتی به دور از نقمت بوده که این همان سعادت است. بعضی اتمام نعمت را به نبوت تفسیر کرده‌اند
18. بهره‌مندی از مواهب الهی در دنیا: ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ این احتمال وجود دارد که حسنه در آیه ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، همان اجر در آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ باشد. بعضی، حسنه در آیه نحل را پاسخ به دعای حضرت در آیه ﴿وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ﴾ دانسته‌اند. مقصود از حسنه می‌تواند هر امر نیکی از مقام رسالت گرفته تا نعمت‌های مادّی باشد. بعضی، آن را جاودانگی نام ابراهیم به نیکی، مقتدا بودن برای آیندگان یا نبوّت حضرت یا نبوّت فرزندان او دانسته‌اند. "اجر" در آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ نیز به فرزند صالح و یاد نیک و امتداد نبوّت در فرزندان تفسیر شده است. در رأیی دیگر، آیه ﴿وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ به زندگی نیکو و ثروت فراوان، همراه با مروّت عظیم حضرت اشاره دارد. ابراهیم (ع) از رهگذر کار با سرمایه فراوانی که ساره، همسرش در اختیار او قرار داد، از ثروتی برخوردار شد؛ به گونه‌ای که در سرزمین "کوثی" کسی ثروتمندتر از او یافت نمی‌شد. به‌رغم جلوگیری نمرود، ابراهیم توانست همه دارایی خویش را در سفر هجرت با خود ببرد. بهره‌مندی حضرت از نعمت فراوان الهی در این زمینه، از ماجرای پذیرایی او از میهمانان که در سوره‌های حجر و ذاریات بیان شده نیز استفاده می‌شود. احتمال داده شده که مقصود از اجر در آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ نیز همین بهره‌مندی از نعمت‌های الهی باشد؛ هرچند ممکن است مقصود مقامات قربی باشد که در آخرت به مؤمنان می‌دهند و به آن حضرت در دنیا عطا شده است.
19. امید به خداوند و پرهیز از ناامیدی: ﴿قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ﴾، ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾.
20. به تنهایی، امت بودن: ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ درباره نام‌گذاری ابراهیم (ع) به امّت، وجوهی از سوی مفسّران ارائه شده است: امّت به معنای مأموم (کسی که برای کسب خیر، آهنگ او کنند) یا به معنای امام به دلیل آیه ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ یا به معنای کسی که خوبی را به انسان‌ها آموخته، و آنان را هدایت می‌کند که به گفته‌ای، این نظرِ بیش‌تر مفسّران است. دلیل دیگر تسمیه او به امّت این بوده که قوام امّت به شمار می‌آمده یا چون او سبب شکل‌گیری امّت موحّد بوده یا چون همه ویژگی‌های نیکی را که در امّت می‌تواند پراکنده باشد، در خود داشته؛ به همین دلیل، به تنهایی امّت به شمار می‌آمده است یا این که در زمینه عبادت خداوند، به تنهایی قائم مقام جماعتی بوده و سرانجام، همان‌گونه که در روایتی از امام باقر (ع) و از طریق اهل‌سنّت از ابن‌عبّاس آمده، ابراهیم، امّت نامیده شده؛ چون در برهه‌ای از زمان، فقط او بر دین توحید بوده است.
21. مداومت بر اطاعت و عبادت: ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ قنوت به معنای دوام اطاعت و عبادت است. در روایتی از امام باقر (ع) نیز قانت به مطیع معنا شده است.
22. شکرگزاری: ﴿شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ حقیقت شکر، اخلاص در عبودیّت است. جمله "شاکِرا لِأَنعُمِه" به علّیّت شاکر بودن ابراهیم برای اجتبای حضرت اشعار دارد که در بخش بعدی آیه بیان شده است.
23. اجتبا از سوی خداوند: ﴿شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ اجتبا، به معنای جمع اجزای شی‌ء و جلوگیری از پراکندگی آن است؛ بنابراین، اجتبای خداوند آن است که انسان را مورد عنایت ویژه خویش قرار داده، او را از سرگردانی در بیراهه‌های گمراهی حفظ، و در صراط مستقیم خویش وارد کند و در نتیجه، انسان را برای خود خالص ساخته؛ به گونه‌ای که جز خداوند، کسی را در وی بهره نباشد. گروهی، اجتبا را به معنای اصطفا و انتخاب ابراهیم به نبوّت یا خُلّت تفسیر کرده‌اند.
24. هدایت به صراط مستقیم: ﴿شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾
25. صدیق بودن: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ صدّیق کسی است که در اخبار، گفتار و وعده‌های خود هرگز دروغ نمی‌گوید؛ در نتیجه، عمل و گفتار او با هم تنافی نداشته، بر یک‌دیگر منطبق است. در بُعد نظری، حقایق اشیا را مشاهده می‌کند و حق را می‌بیند و در بُعد عملی، جز حق نه می‌گوید و نه انجام می‌دهد. به احتمالی، صدّیق، مبالغه تصدیق و به معنای کسی است که حق را با زبان و عملتصدیق کند.
26. مورد توجه خاص خداوند:﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ این سخن ابراهیم چنین معنا دارد که خداوند به او نهایت نیکی و لطف را داشته، دقیق‌ترین خواسته‌های وی را مدّ نظر قرار می‌دهد و به نیکویی آنها را برمی‌آورد، برخی حفی بودن خداوند به ابراهیم (ع) را به این معنا دانسته‌اند که خداوند در گرامی‌داشت او هر آن‌چه سعادتش را در گرو دارد، تأمین خواهد کرد.
27. کرنش و زاری هنگام تلاوت آیات: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾ سجود، کنایه از کمال خضوع و بکاء کنایه از کمال و خشوع است.
28. وصول به رشد با عنایت خداوند: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عَالِمِينَ﴾ رشد، رسیدن به واقعیّت است. تعبیر ﴿رُشْدَهُ﴾ (رشد ویژه ابراهیم) معنای لیاقت را می‌رساند و مفاد آیه این‌ است که در زمینه‌ دست‌یابی به واقعیّت، هرچه را ابراهیم لیاقت و آمادگی‌اش را داشت، به او دادیم که مقصود، حقیقت توحید و دیگر معارف الهی است که ابراهیم (ع) به فطرت خویش بدون آموزش یا تذّکر دیگران به آن راه یافت. سخن امام باقر (ع) که خداوند پیش از آنکه ابراهیم (ع) را به نبوّت برگزیند، او را به بندگی برگزید، برداشتی از همین آیه به شمار می‌آید و بدان معنا است که خداوند، خود متولّی امر ابراهیم بوده است. مفسّران در بیان معنای رشد، توضیحات گوناگونی داده‌اند که می‌توان آنها را در هدایت و نبوّت خلاصه کرد.
29. بهره‌مندی از توفیق و تأیید خداوند: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ مقصود، وحی تسدید است نه وحی تشریع؛ به این معنا که ابراهیم، اسحاق و یعقوب، از درون با نیرویی الهی که آنان را به سوی اعمال خیر فرا می‌خوانده، یاری می‌شده‌اند. جمله: ﴿وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ در ادامه آیه نشان می‌دهد که آنان ابتدا به آن‌چه شرع الهی برایشان ترسیم کرده، پای‌بند بوده؛ سپس از امتیاز یاد شده بهره‌مند گشته‌اند. همین مطلب قرینه است که وحی یاد شده در آیه، وحی تشریع نیست.
30. بندگی خالص برای خداوند: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ مقدّم داشتن کلمه ﴿لَنَا﴾ بر ﴿عَابِدِينَ﴾ که مفید حصر است، به مقام توحید خالص آنان اشاره داشته، می‌رساند که آنان فقط خدا را عبادت می‌کرده‌اند. از تعبیر ﴿كَانُوا﴾ که مفید استمرار در گذشته است، شاید بتوان استفاده کرد که این ویژگی، حتّی پیش از رسیدن به مقام نبوّت و امامت در آنها موجود بوده است.
31. پدر مسلمانان بودن: ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ ابراهیم از آن رو پدر مسلمانان نامیده شده که حرمت او بر آنان، مانند حرمت پدر بر فرزندان است یا از آن جهت که نخستین اسلام آورنده است: ﴿إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ و با تعبیر ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ پیروان خود را به خود منتسب دانسته است. ضمیر ﴿هُوَ﴾ در جمله ﴿هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ﴾ خداوند است؛ هرچند بعضی احتمال داده‌اند که منظور ابراهیم (ع) باشد.
32. نزول کتاب‌های آسمانی و امتداد نبوت در ذریه ابراهیم (ع): ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾.
33. از جمله انبیا و انبیای اولواالعزم بودن: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾ در این آیه، نام پنج پیامبر اولواالعزم از جمله ابراهیم (ع) به دلیل عظمت آنان ذکر شده است. میثاق یاد شده در آیه درباره نبوّت، و با توجّه به آیات دیگر، مفاد آن وحدت کلمه و پرهیز از اختلاف در دین است. در آیات ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾ و ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾ و ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾ نیز به نبوّت ابراهیم (ع) تصریح شده است.
34. شیعه نوح بودن: ﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾ نوح (ع) نخستین پیامبری است که شریعت و کتاب داشته و در قرآن، از نخستین منادیان توحید به شمار آمده است. ابراهیم (ع) از آن جهت که در دین توحید، رهرو حضرت بوده، شیعه نوح نامیده شده است. برخی، ضمیر ﴿شِيعَتِهِ﴾ را به رسول گرامی (ص) ارجاع داده‌اند؛ البتّه از نظر لفظ آیه، دلیلی بر آن نیست؛ امّا روایتی از امام‌صادق (ع) در تفسیر این آیه، ابراهیم (ع) را شیعه حضرت رسول‌ و امیرمؤمنان دانسته، آن را تأیید می‌کند
35. وصول به مقام یقین و برخورداری از قلبی مطمین و سلیم: ﴿إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ سلامت، دور بودن از آفات آشکار و پنهان است و مقصود از سلامتِ قلب، دوری از هر چیزی است که به تصدیق و ایمان به خداوند متعال زیان رسانده، توجّه به او را مختل سازد. آیه ﴿إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ بیان‌گر مقام یقین ابراهیم و آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ به قرینه پذیرش خواهش ابراهیم، بیان‌گر اطمینان قلب و سلامت حضرت، حتّی از وسوسه و خواطر ناخواسته است.
36. تسلیم در برابر امر به قربانی فرزند: ﴿فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ﴾
37. وصول به مرتبه احسان: ﴿قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾ احسان، آوردن عمل صالح از سر یقین به آخرت است. خداوند، ابراهیم (ع) را پس از اقدام به ذبح اسماعیل (ع) دوبار به وصف محسن ستوده‌است.
38. جاودانگی نام نیک و نهضت توحیدی ابراهیم (ع): ﴿وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾، ﴿وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ﴾ مقصود از ابقا در میان آیندگان و قرار دادن لسان صدق، به گفته‌ای، جاودانگی نام نیک ابراهیم (ع) و به نظری، جاودانگی ملّت ابراهیم و دین توحید از طریق برانگیختن انبیای بعدی است که به هر حال، این دو از هم جدا نخواهند بود. بنا به قولی، منظور از آیه ﴿وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ﴾، ﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ این است که در میان آیندگان، سلام بر ابراهیم را جاودانه ساختیم
39. دریافت تحیت از سوی خداوند سبحان: ﴿سَلَامٌ عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ سلام در این آیه، تحیّت خداوند بر ابراهیم (ع) است و برای بزرگ‌داشت او لفظ سلام، نکره آورده شده است. به قولی، این سلام، امانی برای‌ابراهیم (ع) است که در همه زمین جز به نیکی یاد نشود.
40. در زمره بندگان مؤمن بودن: ﴿إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ﴾ این جمله، علّت احسان ابراهیم را که در آیه پیش ﴿كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾ از آن یاد شده، بیان داشته، نشان می‌دهد اراده و عملابراهیم که به معنای واقعی کلمه، مؤمن به شمار می‌رود، تابع اراده خداوند است و ایمان، همه ارکان وجود او را دربرگرفته؛ به همین دلیل، جز احسان (عمل نیکو و زیبا) از او دیده نمی‌شود
41. بهره مند شدن از برکت الهی: ﴿وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ﴾ مقصود آن است که در آن‌چه به ابراهیم عطا کردیم، خیر، افزونی، دوام و ثبات قرار دادیم . به احتمالی، برکت در آیه، برکت در فرزندان است؛ ولی اطلاق آن، همه امور را در بر می‌گیرد .
42. توان مندی در طاعت خداوند و بصیرت در دین: ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ﴾ ﴿الْأَيْدِي﴾ کنایه از عمل، و ﴿الْأَبْصَارِ﴾ کنایه از علم و مقصود، توان‌مندی آنان در طاعت خداوند و ایصال خیر و نیز بینش آنان برای یافتن حق در هر دو بعد اعتقاد و عمل است؛ چنان‌که در روایتی از امام باقر (ع) نیز آیه همین‌گونه معنا شده است.
43. یاد مداوم آخرت: ﴿إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ﴾ یاد سرای دیگر را به صورت‌ خالص ‌در آنان پدید آوردیم؛ به این معنا که یاد آخرت در آنان آمیخته به یاد دنیا نبوده است. وجوه دیگری نیز در این باره ذکر شده است.
44. در زمره اخیار بودن: ﴿وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ﴾ اخیار یا جمع "خَیّر" (کسانی که افعال نیک فراوان انجام می‌دهند) و یا جمع "خَیْر" (ضد شر) است.
45. صلاح: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ﴾
46. نزول کتاب آسمانی بر ابراهیم: ﴿أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى﴾، ﴿وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى﴾، ﴿صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾.
47. ادای حق بندگی: ﴿وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى﴾ "توفیه" ادای حق به تمام و کمال است؛ بنابراین، مقصود آن است که او آن‌چه را در زمینه بندگی بر عهده داشته، به تمام و کمال ادا کرده است؛ همان‌گونه که در آیه ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ نیز به آن اشاره شده است. مفسّران در این زمینه نمونه یا نمونه‌هایی ذکر کرده‌اند؛ ولی اطلاق ﴿وَفَّى﴾ نشان می‌دهدکه اودرهمه زمینه‌ها وظیفه خود را ادا کرده است؛ به گونه‌ای که هرگز وظایف بزرگ‌تر، او را از عمل به وظایف کوچک‌تر باز نداشته است.
48. اسوه بودن برای مسلمانان در زمینه تبری از مشرکان: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ هم‌چنین، مجاهدت، شجاعت، تدبیر و مدیریت خارق‌العاده در زمینه هدایتگری و ملموس ساختن گمراهی مشرکان در ماجرای شکستن بت‌ها و نیز در شیوه احتیاج، پرهیز از مراء در بحث، تحمّل سخنان استهزاآمیز، تکذیب قوم و آتش نمرود، توکل و اعتماد فراوان به خدای متعال، عصمت از گناه، آرمان بلند و همت بی‌نظیر، دل‌واپسی و نگرانی از گمراهی انسان‌های معاصر و حتی انسان‌های پس از خود تا دوردست‌های تاریخ، آرامش خاطر در پناه ایمان، عشق به خداوند که در جریان قربانی اسماعیل جلوه‌ای تمام یافت، سخاوت، میهمان نوازی، دوست داشتن بندگانِ شایسته خداوند و بغض و کینه به دشمنان حضرت حق، تأدّب به ادب الهی در برابر خداوند هنگام نیایش و ثنا و با مردم در معاشرت و تفهیمِ گمراهی و احتجاج برای هدایت آنان که از نمونه‌های آن، رفتار پسندیده او با آزر است، حمایت بی دریغ خداوند از او در جریان سوزاندن حضرت که معجزه بی‌نظیر سرد شدن آتش را باعث شد و نیز یادگارهای خجسته و جاوید او مانند حج و... ازمواردی است که در قرآن کریم بازگو شده و هرچند بسیاری ازاین موارد، ستایش از ابراهیم نباشد، آشکار کننده گوشه‌هایی دیگر از عظمت شخصیت این پیامبر بزرگ است.

ابراهیم در دانشنامه معاصر قرآن کریم

پیامبر خلیل الله و پرچمدار آیین یگانه‌پرستی. دومین پیامبر اولوالعزم که در قرآن ۶۹ مرتبه در ۲۵ سوره از او یاد شده است. لقبش خلیل الله است که هم در تورات و هم در قرآن به آن اشاره شده است ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾ . چهاردهمین سوره قرآن به نام اوست. نیای بزرگ عرب از طریق پسرش اسماعیل و نیای بنی‌اسرائیل از طریق پسر دیگرش اسحاق است. ولادت او بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۱۹۹۰ ق. م بوده است. شوش یا سرزمین بابل و حرّان را زادگاه ابراهیم دانسته‌اند و مدت عمرش را از ۱۷۵ تا ۲۰۰ سال نوشته‌اند. نام او در تورات "ابرام" یا "آبراهام" تلفظ می‌شود به معنی پدر عالی.

نام پدر ابراهیم، تارِخ یا تارُخ بوده است. ولی گاه در منابع اسلامی از آزر به عنوان پدر ابراهیم یاد کرده‌اند. در منابع شیعه، مراد از آزر، عموی ابراهیم دانسته شده است. ابراهیم دو همسر داشت. یکی ساره که در ابتدا نازا بود و بعدها اسحاق از او زاده می‌شود و همسر دیگرش هاجر که اسماعیل از اوست. آنچه که از آیات قرآن در خصوص ابراهیم دیده می‌شود بیشتر ناظر بر حیات دینی و اعتقادی و اخلاقی اوست که در عهد عتیق به آنها اشاره نشده است. در این آیات اساساً از ابراهیم به عنوان مردی مصلح و موحد سخن رفته و تکامل اندیشه دینی و اجتماعی او در مقابله با تفکر غالب بر جامعه یعنی شرک بازنموده شده است. احتجاج‌ها و براهین ابراهیم در رد بت‌پرستی در آیات ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾؛ ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا﴾؛ ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ﴾؛ ﴿قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ * قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ * أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ﴾؛ ﴿إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾؛ ﴿وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾؛ ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَاذَا تَعْبُدُونَ﴾؛ ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِي بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ﴾ و استدلال او بر بطلان پرستش اجرام آسمانی در آیات ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ * فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ * فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ * إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ بیان شده است.

به روایت قرآن، ابراهیم با نفی پرستش پدیده‌های آسمانی که در آن زمان رایج بود به احتجاج پرداخت و مردم را به پرستش خدای یگانه دعوت کرد. ابراهیم بر اساس "برهان محبت" در این مجادله می‌گوید که اجرام آسمانی آفل‌اند و هر چیزی که آفل است محبوب نیست: ﴿لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾؛ بنابراین اجرام آسمانی، محبوب نیستند و تنها وجودی محبوب است که طلوع و افول نداشته باشد و آن خدای یکتا است.

ابراهیم دو بار با آزر بر سر دین قوم به جدال پرداخت و پس از دومین بار بود که آزر او را از خود راند و ابراهیم مهاجرت کرد. مخالفت اولیه آزر، او را بر آن داشت که بت‌ها را بشکند و این کار را به بت بزرگ نسبت دهد و از قوم بخواهد که علت آن را از همان بت بپرسند. سرانجام وی را به خاطر شکستن بت‌ها در آتش افکندند؛ ولی پروردگار آتش را بر او سرد و گلستان گردانید.

از حوادث مهم زندگی ابراهیم (ع)، می‌توان به بنای "کعبه" به دست او و اسماعیل اشاره کرد ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾؛ ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ .

ابراهیم پس از فراغت از بنای کعبه دستور حج را صادر و آیین و اعمال مربوط به آن را تشریح نمود﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ * وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ * ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ * ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الأَنْعَامُ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾.

به روایت قرآن، ابراهیم در پی مناقشه با نمرود یا به درخواست قوم خود از خدا خواست تا نشان دهد که چگونه مردگان را زنده میگرداند. خداوند فرمود: مگر (به معاد) ایمان نداری؟ گفت: آری، ولی میخواهم اطمینان قلب و شهود پیدا کنم. فرمود: پس چهار نوع مرغ را بگیر و آنها را قطعه قطعه کن، سپس بر سر هر کوهی قسمتی از آن را قرار ده، آنگاه آنها را بخوان که به سوی تو با سرعت میآیند و بدان که خداوند عزیز و حکیم است ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ .

از حوادث دیگر زندگی ابراهیم (ع)، داستان قربانی کردن یکی از فرزندانش است. ابراهیم، فرمان الهی را با فرزندش در میان گذاشت و آنان تابع امر خداوند شدند، ولی اندکی قبل از قربانی کردن فرزند، خداوند، گوسفند یا قوچی را فدا و عوض عمل او قرار می‌دهد ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ * فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ * فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ * وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ * وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾ . در قرآن اشاره مستقیمی به ذبیح نشده. مفسران در این باره نظریات مختلف ابراز کرده‌اند. طبری پس از ذکر دلایلی، نتیجه میگیرد که قربانی اسماعیل بوده است نه اسحاق. در روایات و کتب شیعی نیز ذبیح الله، اسماعیل دانسته شده است.

ابراهیم (ع) از پیامبرانی است که هم در قرآن و هم در عهدین به نیکوترین وجه ستایش شده، اشاراتی که در قرآن به مقام و منزلت او در نزد خداوند شده چنین است: خداوند او را خلیل خود خوانده ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾؛ دین اسلام به ابراهیم نسبت داده شده ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾؛ و دین و آئین او را حنیف نام نهاده‌اند ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ ؛ و نیز از میثاق خدا با ابراهیم ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾؛ ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾؛ سخن رفته و یادآوری شده است که خدا ابراهیم (ع) را آزمایش‌ها کرد و او از همه سرافراز بیرون آمد. پس خدا او را پیشوایی خلق داد ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. خداوند، او را در دنیا برگزید و او در آخرت از زمره صالحین است ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ .

ابراهیم مردی فروتن و بردبار است و دو بار به صفت حلم او تأکید شده ﴿إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُنِيبٌ﴾ ؛ ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ .

ابن عربی به ابراهیم خلیل و صفات، مراتب و شخصیت او پرداخته و برای او مقام و منزلتی خاص قائل شده است؛ سیمای ابراهیم در ادبیات عرفانی، علاوه بر پیغمبری، سیمای عارف حق‌جویی است که از اقلیم حس تا قلمرو عشق با صفایی روحانی، همه جا جویای پروردگار خویش است و طالب نیل به شناخت و لقای اوست. در مبارزه‌اش با بت‌ها در تأویلی که از آن می‌شود به‌ویژه در مثنوی مولوی در واقع نوعی مجاهده با نفس اماره است

منابع

1. صالحی‌منش، محمد صادق، مقاله «ابراهیم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
2. رهبریان، محمد رضا، مقاله «ابراهیم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم