بحث:معاویة بن ابی سفیان در تاریخ اسلامی

مقدمه

معاویه، فرزند ابوسفیان، بنیان‌گذار سلسله خلافت اموی، از دشمنان سرسخت امام علی (ع)، مردی مزور، نیرنگ‌باز، حیله‌گر و دنیاطلب و دارای رذایل اخلاقی بود. او هرگز در دل ایمان نیاورد و در برابر اسلام آوردن ظاهری پدرش، ابوسفیان، وی را با اشعاری مورد نکوهش قرار داد و مایه رسوایی و تباهی دانست. او برای وصول به اهداف دنیوی از هیچ عملی فروگذار نمی‌کرد. امام علی (ع) در مورد رفتارهای معاویه می‌فرماید: به خدا سوگند، معاویه از من زیرک‌تر نیست. او پیمان‌شکنی می‌کند و گنه‌کاری. اگر پیمان‌شکنی را ناخوش نمی‌داشتم، من زیرک‌ترین مردم می‌بودم، ولی پیمان‌شکنان، گنه‌کارند و گنه‌کاران، نافرمان. هر پیمان‌شکنی را در روز قیامت پرچمی است که بدان شناخته شود.

نسب

نام و نسب او معاویة بن صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس بن عبدمناف است. البته پدرش به ابوسفیان معروف است. مادر معاویه، هند دختر عتبة بن ربیعة بن عبدشمس بن عبدمناف گویند و کنیه معاویه، اباعبدالرحمن است. در بعضی از عبارات هند را آکلة الاکباد می‌گویند و معاویه را ابن اکلة الاکباد می‌نامند. پدر و مادر معاویه از سرسخت‌ترین دشمنان اسلام بودند.

مسلمان شدن معاویه

زمان مسلمان شدن معاویه مشخص نیست؛ در کتب تاریخی نقل قول‌های مختلفی در این باره آمده است:

1. هنگام فتح مکه؛
2. در یوم القضاء (عمرة القضاء)؛ هنگام دیدن رسول خدا(ص) مسلمان شده است اما اسلام خود را از والدینش مخفی می‌کرده است.

اما طبق نقل مشهور، وی در فتح مکه مسلمان شده است و جزء "طلقاء و ابناء الطلقاء" قرار گرفته است. هنگامی که شهر مقدس مکه فتح شد. رسول خدا(ص) گروهی از قریش را بخشیدند و این افراد را آزاد و فرزندان آزاد شده خواندند و فرمودند این افراد حق حکومت بر مسلمانان را ندارند. عبدالرحمن بن غنم اشعری، فقیه بزرگ اهل شام درباره او گفته است: معاویه حق دخالت در امر حکومت را ندارد زیرا او جزء آزاد شده‌هاست، آزاد شده حق حاکم شدن را ندارند. عمر بن الخطاب نیز می‌گوید: حکومت برای آزاد شده‌ها و فرزندان آنها نیست.

علی(ع) درباره آنها فرموده‌اند: اینان به اجبار مسلمان شده‌اند و جزء دشمنان رسول خدا(ص) و در پی بدعت و دشمنی با دین خدا هستند.

در آیات قرآن نیز اصطلاح "الشجرة الملعونه" آمده است که منظور از آن، بنی امیه است.

در روایتی که از عایشه نقل شده، از معاویه به فرعون تعبیر شده است و رسیدن به حکومت، بر انتخاب خدایی و تأیید الهی دلالت بر آنان ندارد.

خصوصیات شخصی معاویه

بعضی از منابع، وی را سفید چهره معرفی می‌کنند که محاسنش را خضاب می‌کرده است. ولی عده‌ای دیگر از مورخان، وی را سیاه چهره معرفی می‌کنند. معاویه را جزء "دهاة العرب" می‌دانند. او در نقل‌ها، به صورت شخص فقیری معرفی می‌شود که بعد از رسیدن به حکومت شام به شخصی ثروتمند تبدیل شد.

معاویه در دوران خلفا

پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و ماجرای سقیفه، ابوسفیان به دستگاه خلافت متمایل شد. دستگاه خلافت که از قدرت و نفوذ او آگاهی داشتند، برای دفع شر او، صدقاتی که در دوران پیامبر گرد آورده بود، به او بازگرداندند. از این‌رو او به همکاری با دستگاه خلافت راضی شد. خلیفه اول فرزند ارشد او، یزید بن ابی‌سفیان را به ولایت دمشق منصوب کرد. بدین‌سان بنیاد خلافت امویان به‌دست خلیفه اول پی‌ریزی شد. در زمان خلیفه دوم یزید بن ابی‌سفیان درگذشت. خلیفه بنا به پیشنهاد یزید، معاویه را به جانشینی او برگزید. معاویه بر شام تسلط یافت و با استفاده از سه عامل زر و زور تزویر، حکومت خود را در شام تثبیت کرد. در این دوران تمام نواحی شام زیر نظر حکومت او قرار گرفت. دوران خلیفه سوم، به‌دلیل خویشاوندی خلیفه با امویان، دوران طلایی حکومت معاویه به‌حساب می‌آید. در این دوره افزون بر دمشق، سایر ولایات شامات، شامل سوریه، فلسطین، اردن و لبنان امروزی در قلمرو حکومتی معاویه قرار گرفت. او در زمان عثمان، اختیار تام یافت. در سایه نیروی نظامی و برخورداری از درآمدهایی که در اثر جنگ‌ها و غنایم به‌دست آمده بود، معاویه حکومت خود را استحکام بخشید. با وجود حمایت‌هایی که خلیفه سوم نسبت به او داشت، اما هنگام محاصره خانه او، در حالی‌که از معاویه درخواست کمک کرده بود، از حمایت و کمک به او خودداری کرد، زیرا کشته شدن خلیفه را گامی در جهت وصول به آرزوی دیرین خود، یعنی خلافت، می‌دانست. پس از قتل عثمان، همسرش پیراهن خونی او را برای معاویه فرستاد تا بدین وسیله انگیزه وی در فریب و تحمیق مردم شامل جامه عمل بپوشد. امام علی (ع) در نامه‌ای خطاب به او می‌نویسد که به خدا قسم عثمان را کسی جز تو نکشت. همچنین در فرازی دیگر می‌نویسد زمانی به یاری او می‌شتافتی که به نعمت باشد و زمانی او را خوار می‌کردی که باز به نفعت باشد.

معاویه و حکومت

معاویه در سال پنجم قبل از بعثت به دنیا آمد و در ۳۶ سالگی، یعنی سال ۱۹ ه به فرمان خلیفه دوم، والی شام شد؛ عثمان بن عفان نیز وی را در مقامش باقی گذاشت.

امام علی(ع) وی را برکنار کرد معاویه فرمان علی(ع) را نپذیرفت و بر ضد علی بن ابی طالب(ع) شورش کرد و جنگ‌های جمل و صفین، بدون شک آثار فعالیت‌های او بر ضد امام زمانش بوده است.

در روایات رسیده از رسول خدا(ص)؛ علی(ع) مأمور جنگ با سه گروه شده است؛ ناکثین (اهل جمل)، قاسطین (معاویه و اصحاب او) و مارقین (اصحاب نهروان).

بعد از شهادت علی(ع) معاویه به دشمنی با امام حسن(ع) پرداخت و سرانجام توانست در سال ۴۱ هم به حکومت برسد؛ از حکومت وی در ادبیات روایی، به سلطنت تعبیر می‌شود. او توانسته بود مردم شام را با خود همراه کند و آنها او را حاکمی عادل می‌پنداشتند و افرادی چون حسن بصری و عمر بن عبدالعزیز از او دفاع می‌کنند. سرانجام او در رجب سال ۶۰ ه.ق در حالی که به بیماری "لوقه" مبتلا شده بود، درگذشت. معاویه، خلیفه‌ای سنگدل، حیله‌گر، دروغگو و فتنه‌انگیز بود. او عمّال خویش را بر اموال و جان‌ها و نوامیس مسلمین مسلّط ساخت و دیکتاتوری‌ترین شیوه‌های حکومتی را در قالب تزویر و تبلیغات، اعمال می‌کرد و در ریشه‌کن ساختن دین پیامبر می‌کوشید. معاویه، ملعون به زبان پیامبر(ص) بود.

او هنگام مرگ وصیت کرد که پیراهن، ناخن و مویی از محاسن رسول خدا(ص) با او دفن شود و با خود می‌گفت، کاش یکی از مردان قریشی بودم که در مکه می‌ماندم و هرگز حکومتی برای من نبود.

معاویه و نقل احادیث

عده‌ای از اصحاب رسول خدا(ص) مانند عبدالله بن عباس، الخدری، ابودرداء، جریر، نعمان بن بشیر، عبدالله بن عمرو عبد الله بن زبیر و عده‌ای از تابعین مانند ابوسلمه، حمید بن عبدالرحمن، سالم بن وقاص، علقمه بن وقاص، ابن سیرین و قاسم بن محمد از وی حدیث نقل کرده‌اند. ابن ابی داود تنها به نقل از معاویه از رسول خدا(ص) حدیث نقل می‌کند.

معاویه و اصحاب رسول خدا(ص)

جنگیدن با علی بن ابی طالب(ع) معاویه را در ردیف اهل بغی و واجب القتل قرار داده است؛ چنانکه عبدالله بن عمر وی را واجب القتل می‌دانسته است، زیرا او با سرکشی در برابر خلیفه رسول خدا(ص) قرار گرفته است. اهل صفین باید توسط علی(ع) سرکوب شوند. اهل صفین باعث اختلاف در امت اسلام بودند پس قتل‌شان واجب است. حرکت اهل صفین معصیت و قتل آنها واجب بوده است. همچنین عمار بن یاسر در جنگ صفین و افرادی چون حجر بن عدی و عمرو بن الحمق خزاعی به دست او کشته شدند.

بدعت‌های معاویه

موارد مختلفی در تاریخ نقل شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

بدعت اول: معاویه اولین کسی است که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را از نماز حذف کرد؛

بدعت دوم: امام صادق(ع) درباره آیه شریفه ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ﴾. فرمود: "در مکه خانه‌ها نباید در داشته باشد" و معاویه اولین کسی بود که برای خانه‌های مکه در گذاشت؛

بدعت سوم: جعل احادیث بر ضد علی(ع) و منسوب کردن روایات به رسول خدا(ص)؛

بدعت چهارم: تحریم تلبیه در مراسم حج؛

بدعت پنجم: خطابه بر منبر رسول خدا(ص) بدعت است؛

بدعت ششم: قرار دادن اذان و اقامه برای نمازهای عیدین؛

بدعت هفتم: انجام رمی به طور سواره؛

بدعت هشتم: قرار دادن پانزده پله برای منبر رسول خدا(ص) و فرستادن بت به سرزمین هندوستان؛

بدعت دهم: او اولین کسی است که داخل محراب، اتاقکی بنا کرد که به آن داخل می‌شد و برای مردم نماز می‌خواند.

بدعت یازدهم:از بدعت‌های معاویه، بیعت گرفتن اجباری از مردم و شخصیت‌ها برای ولایت‌عهدی فرزند شراب‌خوار و نالایقش "یزید" بود. قوی‌ترین گروه مخالف با آن بیعت، بنی‌هاشم و در رأس آنان حسین بن علی(ع) بود که مخالفت خویش را آشکارا اعلام کرد. اغلب چهره‌های سرشناس یا با تهدید یا با تطمیع، پذیرفته بودند ولی امام حسین(ع) حتی در برابر معاویه که به ستایش یزید پرداخت، به بیان زشتی‌های یزید اشاره کرد و از کار معاویه نکوهش نمود و رسوایش ساخت.

افتخارات معاویه

از نظر عامه

1. از بزرگترین افتخارات معاویه آن است که "ام حبیبه"، خواهر وی، همسر رسول خدا(ص) است و بدین جهت او خود را خال المؤمنین می‌خواند.
2. کاتب وحی بودن معاویه، با مراجعه به متون تاریخی اهل سنت درباره این افتخار وی چند نقل وجود دارد:
   1. وی برای رسول خدا(ص) مطالب کمی نوشته است.
   2. وی کاتب رسول خدا(ص) برای نگارش نامه اعراب بوده است.
   3. مسئول نوشتن نامه‌های رسول خدا(ص) زید بن ثابت بوده است، اگر کسی نبود معاویه نامه‌ها را می‌نوشت.

با وجود این تعارضات، افتخار، مخدوش بلکه باطل است.

در احادیث نبوی

درباره روایاتی که در آنها مدح معاویه آمده، مطالب مختلفی نقل شده؛ اسحاق بن راهویه می‌گوید: هیچ فضیلتی برای معاویه وجود ندارد. ابن حنبل می‌گوید: بدان که علی(ع) دشمنان بسیاری داشته است و چون هیچ ایرادی در او پیدا نکردند پس در مقابلش کسی را قرار داده و برای او فضایلی را جعل کردند.

به عبارت دیگر؛ احادیثی را که در آنها مدح معاویه نقل شده، طرفداران افراطی وی ساخته‌اند و بیشتر آنها افرادی هستند که در شام بزرگ شده‌اند.

شوکانی در کتاب "الفوائد المجموعه فی الأحادیث الموضوعه"، و حافظ ابن کثیر در البدایة و النهایه به این مطلب اشاره دارند.

حدیثی از رسول خدا(ص) درباره معاویه نقل شده است: روزی رسول خدا(ص) قصد نوشتن نامه‌ای را داشتند که معاویه را خبر کردند اما وی در حال غذا خوردن بود و رسول خدا(ص) سه مرتبه او را صدا زد و او پاسخ نداد و آن حضرت او را چنین نفرین فرمود: "خدایا او هیچگاه سیر نشود".

معاویه و امام حسین (ع)

امام حسین(ع) پیش از یزید، با پدرش معاویه و بنی امیه مخالف بود، آن هم نه نزاعی شخصی، بلکه نزاع مکتبی، وقتی از آن حضرت دربارۀ بنی امیه پرسیدند، فرمود: «إنّا و هم الخصمان اللّذان اختصما في ربّهم». و این نزاع، پیوسته در گفتگوها و مجادلات، محسوس بود. خود معاویه هم می‌دانست که سید الشهدا(ع) هرگز سازش نخواهد کرد و در وصیتی که پیش از مرگ به یزید داشت، به او گفت که از مخالفت چهار نفر از قریش که مهمترین آنان حسین بن علی(ع) است بیم دارد و هشدار داد که اهل عراق، او را وادار به خروج بر ضدّ یزید می‌کنند و توصیه کرد که: واما الحسين... وإياك والمكاشفة له في محاربة سلّ سيف أو محاربة طعن رمح... وإياك يا بني أن تلقى الله بدمه فتكون من الهالكين. پس از مرگ معاویه در رجب سال ۶۰ هجری و هجرت امام به مکه، کوفیان نامه به آن حضرت نوشتند و ضمن سپاس خداوند بر مرگ دشمن جبار امام حسین(ع) از آن حضرت درخواست کردند به کوفه آید و محور حرکت و تجمع آنان در مبارزه بر ضدّ شامیان شود.

در پاسخ نامۀ معاویه به آن حضرت، جنایات معاویه را در کشتن حجر بن عدی و یارانش و شهید کردن عمرو بن حمق و پیمان‌شکنی و فتنه‌انگیزی‌هایش برشمرد و حکومت معاویه را بزرگترین فتنه دانست و مبارزه با معاویه را برترین جهاد و موجب قرب به خدا بر شمرد: «وَ إِنّی وَاللّهِ ما أَعْرِفُ اَفْضَلَ مِنْ جِهادِکَ، فَإِنْ أَفْعَلْ فَإِنَّهُ قُرْبَةٌ إِلى رَبِّی، وَ إِنْ لَمْ أَفْعَلْهُ فَأَسْتَغْفِرُ اللّهَ لِدینى... وَاعْلَمْ أَنَّ اللهَ لَيْسَ بِناسٍ لَكَ قَتْلَكَ بِالظِّنَّةِ، وَأَخْذَكَ بِالتُّهْمَةِ، وَإِمارَتَكَ صَبِيًّا، يَشْرَبُ الشَّرابَ، وَيَلْعَبُ بِالكِلابِ...». همچنین اباعبدالله(ع) یک سال پیش از مرگ معاویه در یک سخنرانی عمومی در موسم حج، از معاویه به عنوان طاغوت یاد کرد و ستم‌های او را برشمرد و از مردم خواست چون به شهر‌های خود بازگشتند، سخنان آن حضرت را به مردم برسانند و آنان را به حقّ فراموش‌شدۀ اهل بیت فرا خوانند، چرا که بیم زوال اسلام و از بین رفتن حق در کار است.

معاویه در تحکیم سلطۀ بنی امیه بر مسلمانان و روی کار آمدن یزید و جنایت‌های بعدی سهم عمده داشت. در زیارت عاشورا اشاره است به اینکه بنی امیه و پسر هند جگرخوار که به زبان خدا و رسول خدا ملعون است، روز عاشورا را روز شادمانی قرار دادند. آنگاه لعن بر آنان است: «اللَّهُمَّ الْعَنْ أَبَا سُفْيَانَ وَ مُعَاوِيَةَ وَ يَزِيدَ بْنَ مُعَاوِيَةَ» و آنان با کشتن پسر پیامبر در کربلا، به نظر خودشان انتقام کشته‌های خود را در بدر و احد گرفتند و این چیزی بود که یزید در اوج قدرت پس از حادثۀ عاشورا، مستانه می‌خواند: لَيْتَ أَشْيَاخِي بِبَدْرٍ شَهِدُوا.... امام سجاد(ع) نیز در مجلس یزید، در رسواسازی او به کفر معاویه و ابوسفیان و جنگیدنشان با پیامبر خدا اشاره کرد و فرمود: جدّم علی(ع) در روز بدر و احد و احزاب پرچمدار رسول خدا(ص) بود، اما پدر و جدّ تو، پرچمدار کفر بودند: «وَ أَبُوكَ وَ جَدُّكَ فِي أَيْدِيهِمَا رَايَاتُ الْكُفَّارِ».

مقدمه

معاویه‌ نخستین حاکم اموی بود که پس از شهادت امام علی(ع)، در معاهده صلح با امام حسن(ع)، خلافت مسلمین را به دست گرفت و دمشق را پایتخت حکومت خود نمود.

نسب

تولد معاویه معلوم نیست ولی اگر به گفته واقدی در هنگام وفات به سال ۶۰ هجری، ۷۸ سال داشته باشد، تولد او ۱۸ سال پیش از هجرت، یعنی در دهه اول قرن هفتم میلادی بوده است. او در سال فتح مکه یعنی در همان سال و همان وقت که پدرش اسلام آورد، مسلمان شد. پدر او ابوسفیان بن حَرب‌ و مادرش هند دختر عقبة بن ابی‌ربیعة بن عبدشمس بود. مادر او به سبب کشته شدن پدر، پسر و برادرش در جنگ بدر به دست امام علی(ع) و حمزه از دشمنان سرسخت اسلام و خصوصا امام علی(ع) بود.

معاویه در دوران پیامبر(ص)

معاویه که خواندن و نوشتن می‌دانست از جمله کاتبان پیامبر‌(ص) نیز شد، اما به گفته بعضی از سیره‌نویسان کاتب وحی نبود، بلکه نامه‌های پادشاهان و رؤسای قبایل را می‌نوشت و امور روزانه و حساب اموال و صدقات و تقسیم آنان را برعهده داشت و در این امور، شخصی به نام حنظلة بن ربیع تمیمی با او شرکت داشت.

معاویه در دوران امام علی(ع)

با خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) که بیعت‌ با آن حضرت‌، خارج از اراده بنی امیه و غالب قریشیان رقم خورد‌، سران بنی امیه نخست به مکه گریختند. آن‌گاه چون عایشه و طلحه و زبیر به بهانه خون‌خواهی عثمان، عَلَم مخالفت با حضرت علی(ع) را برداشتند، ایشان نیز با پیوستن به اصحاب جمل مجالی برای ضدیت با آن حضرت یافت. با این همه‌، اختلافات بنی امیه با آنان بر سر خلافت بر جای بود. حتی بر اساس برخی گزارش‌ها، قتل طلحه در میدان جنگ به دست مروان بن حکم صورت گرفت‌.

پس از شکست سنگین مخالفان در نبرد جمل‌، بنی‌امیه بخت خویش را در شام و نزد والی پُر قدرت آنجا یافتند که امام علی(ع) از نخستین روزهای خلافت - به رغم توصیه سیاست‌بازانی چون مغیرة بن شعبه - عزم خود را در عزل او از ولایت شام استوار کرده بود. چنان که پیش‌تر گفته شد، معاویه از زمان عمر بر ولایات شام حکمرانی داشت و با قدرت و اختیارات وسیعی که به ویژه از حیث فتوح البلدان، در زمان عثمان به دست آورده بود، می‌توان گفت که خلافت بنی امیه در این بخش از جهان اسلام از همان زمان آغاز شده بود. درست است که معاویه به بهانه خون‌خواهی عثمان مخالفت خود را آشکار کرد، اما در واقع او برای اشغال کرسی خلافت می‌جنگید. حتی از زمان محاصره عثمان - که معاویه از یاری رساندن به او دریغ کرده بود - برخی از طمع وی در کسب خلافت سخن به میان آورده بودند. معاویه که به سیاست و تدبیر بیش از ورع و تقوا و تمسک به دین اهمیت می‌داد، دستش در جلب قلوب و کسب طرفداران کارآمد و کاردان، بازتر از امیرالمؤمنین علی(ع) بود که به اهداف و اصول اسلامی سخت پایبند بود.

جنگ جمل

امیرالمؤمنین پس از پایان دادن به جنگ جمل در بصره، روی به جنگ با معاویه نهاد و در صفر سال ۳۷ هجری جنگ معروف صفین اتفاق افتاد و معاویه که شکست را آشکار می‌دید، توانست با حیله سیاسی در میان سپاه امام تفرقه بیندازد. فرسایشی شدن جنگ صفین نیز اگر هم هدف معاویه و متحدان او نبود، سرانجام به نفع وی تمام شد و در صفوف سپاهیان امام علی(ع) رخنه عمیقی ایجاد کرد و امام را وادار به تن دادن به حکمیت کردند و این به زیان امام تمام شد؛ امیرالمؤمنین مجبور شد تا با مخالفان در سپاه خود بستیزد، در صورتی که معاویه بیش از پیش موقعیت خود را مستحکم‌تر کرد و از یک‌سو دست به اغواء و فریفتن یاران امام زد و از سوی دیگر به قتل و غارت در شهرهای تحت سیطره امام زد و وضعیت دفاعی جبهه امام را تضعیف نمود.

علاوه بر ظهور خوارج‌، برخی از سران قبایل پرنفوذ در عراق، مانند اشعث بن قیس کندی نیز پنهانی با معاویه مراوده داشتند. معاویه پس از جنگ صفین‌، مناطقی از عراق و حجاز را با فرستادن بُسر بن ابی‌ارطاة‌ و دیگر عمال خون‌ریز خود تا حدّ ممکن ناامن و آشفته کرده بود و در اختلاف‌افکنی میان قبایل بصره دست داشت‌. به هر حال این دشواری‌ها و اختلافات‌، نخست امام علی(ع) و پس از شهادت آن حضرت، امام حسن(ع) را از پی‌گیری کار معاویه بازداشت تا آن‌که سرانجام در پی صلحی‌، خلافت در سال ۶۱ هجری کاملاً از آن معاویه شد.

در زمان خلافت او که نزدیک به ۲۰ سال طول کشید، حکومت اسلامی در شمال و غرب ادامه یافت و مسلمانان، مکران و سیستان و بلوچستان و قسمتی از سرزمین سند را تصرف کردند و از رود جیحون گذشتند و در میانه راه به سمرقند رسیدند. در غرب از مصر پا فراتر نهادند و به قسمت‌هایی از شمال آفریقا دست یافتند. در آسیای صغیر در زمستان‌ها و تابستان‌ها به بلاد بیزانس می‌تاختند و یک‌بار تا نزدیکی قسطنطنیه پیش رفتند.

سیاست داخلی معاویه همچنان به استوار ساختن حکومت خاندان بنی‌امیه و موروثی ساختن آن معطوف بود. مردان کارآمد را با هر وسیله ولو خلاف اصول اسلامی به خود جلب کرد. چنانکه برای جلب همکاری شخصی مانند زیاد که از کارآمدترین افراد زمان خود بود و به سبب شناخته نشدن نسبش به زیاد بن ابیه (پسر پدرش) اشتهار داشت، فرزند ابوسفیان و برادر ناتنی خویش خواند و این خلاف قاعده اسلامی بود گرچه این اقدام (استلحاق زیاد به ابوسفیان)‌، بنی امیه را در معرض توهین و استهزا قرار داد، ولی با انتصاب زیاد به ولایت عراق در سال ۴۵ هجری و به یاری استبداد او، ثبات اقتصادی‌ و اداری را به عراق بازگرداند. زیاد با نداشتن اصل و نسب صحیح، با این عمل به یکی از خاندان‌های اشراف عرب منتسب و برادر خلیفه شد. پس تمام تلاش خود را در استوار ساختن حکومت بنی امیه به کار انداخت و با آنکه در زمان امیر المؤمنین علی(ع) از جانب او والی فارس بود، در تظاهر به دشمنی با امام راه افراطی پیمود و از قتل و زجر پیروان آن حضرت دریغ نکرد.

دشمنی با امام علی(ع)

معاویه چون هدفی غیر از حکومت و اشباع غریزه جاه‌طلبی و کامیابی از لذایذ زندگی نداشت‌، برای رسیدن به هدف شوم خویش از هیچ‌گونه جرم و جنایتی خودداری نمی‌کرد و چون با امام علی(ع) و خاندان وی دشمن بود، از هیچ‌گونه ظلم و تجاوز نسبت به خاندان آن حضرت دریغ نمی‌ورزید. سلفی از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل می‌کند که از پدرم احمد درباره امیرالمؤمنین علی(ع) و معاویه پرسیدم‌، پدرم گفت‌: علی(ع) دشمنان زیادی داشت‌؛ دشمنانش هر چه جستجو کردند بلکه عیبی برای او پیدا کنند، نتوانستند کم‌ترین عیبی در او ببینند؛ لذا مردی را که با او جنگید (معاویه‌)، تعریف کردند و این حیله‌ای بود که به راه انداختند. معاویه تهاجم گسترده‌ای را آغاز و تلاش نمود تا روح و جسم جامعه‌ را از یاد امیرالمؤمنین علی(ع) و خاندانش تهی‌کند. او احکام صریح و بی‌پرده‌ای به والیان خود نوشت تا سب و لعن امیرالمؤمنین در هر شهر و دیار انجام شود.

مرکز خلافت

معاویه برای ملک‌داری مجموعه‌ای از امکانات و توانایی‌ها را به‌کار گرفت و مرکز خلافت را به دمشق منتقل کرد؛ زیرا به وفاداری مردم شام به بنی امیه اطمینان‌ داشت‌. در طول مدت خلافت بنی امیه - جز در یک مقطع زمانی خاص - و حتی طی سالیان پس از آن نیز این وفاداری به طور کلی پا برجا بود. به گفته ولهاوزن معاویه از دیر باز با مردم شام منافع مشترک ایجاد کرده بود. اگر چه از گذشته‌های دور برخی از قبایل عرب به شام مهاجرت کرده بودند، ولی با توجه به سابقه عموم شامیان در برخورداری از حکومت مرکزی‌، شاید معاویه برای اثبات مشروعیت خود، کم‌تر از دیگر نقاط به حفظ اصول اسلامی نیاز داشت‌.

با این همه‌، بر خلاف آن‌چه به نظر می‌رسد، دمشق دست‌کم در طول مدت خلافت معاویه‌، اقامتگاه اصلی بنی امیه شمرده نمی‌شد. در واقع معاویه با عبرت گرفتن از سرنوشت عثمان در طول خلافت کوشید روابط خود با بنی امیه را در جهت حفظ منافع کلی خلافت تنظیم کند. وی مروان بن حکم را مدتی به ولایت مدینه گماشت‌، اما بعدها روابط او با خلیفه به سردی گرایید و حتی معاویه میزان سرسپردگی او را در معرض آزمایش قرار داد.

معاویه ولایت شهرهای حساس عراق، بصره و کوفه را با توجه به ساختار شکننده قبیله‌ای آن دو شهر به مردان کارآزموده‌ای چون مغیرة بن شعبه ثقفی و عبدالله بن عامر اموی واگذاشت پس از مرگ زیاد نیز همچنان برای شهرهای مهم یاد شده افرادی غیر از بنی امیه را برگزید.

همچنین با آنکه خلفای راشدین، بیش از هر چیز سعی در پیشبرد اهداف و آرمان‌های اسلامی داشتند، به‌ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) که در تقوا و ایمان و عمل و دین و پایبندی به اجرای احکام در حدّ اعلی بود و هیچکس قابل مقایسه با او نبود، معاویه با سیاست‌بازی، بی‌آنکه در تقوا و دیانت از خود حرارتی نشان دهد، توانست مقاصد خود را که با احکام اسلامی منطبق نبود، پیش ببرد: شراب‌خواری‌، پوشیدن لباس ابریشم‌، استماع آواز، قضاوت بر خلاف اسلام‌، به رسمیت شناختن فرزند زنا، جنگ با امیرالمؤمنین علی(ع)، اعزام نیروهای نظامی برای قتل و غارت شیعیان امام در زمان خلافت امیرالمؤمنین، شهادت مالک اشتر، حجر بن عدی و یارانش‌، تجاوز به مصر و شهادت محمد بن ابی‌بکر والی منصوب امیرالمؤمنین علی(ع)، قتل عام شیعیان‌، جعل احادیث در مذمت امیرالمؤمنین، جعل احادیث در مدح عثمان‌، امر به لعن امیرالمؤمنین در خطبه نماز، شهادت امام حسن(ع)، خواندن نماز جمعه در روز چهارشنبه‌، همه و همه گوشه‌هایی از این جنایات و اقدامات ضد اسلامی معاویه بودند و او همه این جنایات را بی‌پرده و با کمال جسارت انجام می‌داد و کوچک‌ترین پرده‌پوشی یا ظاهرسازی به جز در مورد شهادت امام حسن(ع) در کار وی نبود.

اقداماتی که پیش از معاویه سابقه نداشت

یعقوبی بعضی کارهایی را از معاویه ذکر می‌کند که پیش از آن سابقه نداشته است‌: معاویه نخستین کس در اسلام بود که نگهبانان و پاسبانان و دربانان گماشت و پرده‌ها آویخت و منشیان نصرانی استخدام کرد و جلو خود حربه راه می‌برد و از مقرری زکات گرفت و خود روی تخت نشست و مردم زیر دست او و دیوان خاتم (اداره مُهرداری‌) را تأسیس و دست به ساختمان زد و ساختمان را گچ‌کاری کرد (برافراشت‌) و مردم را در ساختنش بی‌مزد به کار گماشت و هیچ‌کس پیش از او چنین نکرده بود و مال‌های مردم را مصادره کرد و آنها را برای خویش گرفت و خلافت را به صورت پادشاهی باز گرداند و می‌گفت‌: منم نخستین پادشاه‌. معاویه از هر سرزمینی که فتح می‌شد، املاک آبادی را که پادشاهان خالصه خود قرار می‌دادند، خالصه خود قرار می‌داد و تیول جمعی از بستگان خویش می‌ساخت و نخستین کس بود که در تمام دنیا، خالصه‌هایی داشت‌.

روزی عبدالله بن عمر نزد وی رفت‌، معاویه به او گفت‌: ای ابوعبدالله کاخ ما را چگونه می‌بینی‌؟ گفت‌: اگر از مال خدا باشد، از خیانت‌کارانی و اگر از مال خودت باشد، از اسراف‌کاران هستی‌. عدی بن حاتم بر او وارد شد، معاویه به او گفت‌: دوران ما چگونه است‌؟ عدی گفت‌: داد این زمان شما، بیداد زمانی است که گذشت و بیداد این زمان شما، داد زمانی است که خواهد آمد.

معاویه با خودکامگی‌ بی‌حدّ و حصر در تصرف اموال مردم‌، بدعتی به وجود آورد که خلفای بعدی آن را به عنوان سیاست دنبال می‌کردند، او معتقد بود: زمین مال خداست و من خلیفه خدا هستم پس هر چه را که از اموال خدا بگیرم‌، مال من است و هر چه را واگذارم برایم مباح است‌. سیاست او چنین بود که دوستداران امام و اهل بیت آن حضرت در تنگنای اقتصادی‌ واقع شوند و به هر بهانه مستمری آنان از بیت‌المال قطع گردد. در برابر آن‌، سیل هدایا و مواهب معاویه به سوی کسانی سرازیر می‌شد که در رساندن بنی‌امیه به حاکمیت و یا در حفظ آن نقش داشتند.

معاویه برای سُست کردن ریشه‌های اعتقادی مردم، نمادها و شعائر اسلامی را به آرامی تغییر داد. او برای اینکه بهتر حکومت کند، بین مردم اختلاف انداخت و آنان را به درگیری و نزاع بین خویش کشاند. اختلافات دیرینه میان انصار را شعله‌ور کرد و کینه‌های کهنه اوس و خزرج را از نو تازه کرد. او تلاش کرد تا نهادهای جاهلیت جای شعائر اسلامی را بگیرد و اصطلاحاتی از قبیل مهاجر و انصار به انتسابات قبیلگی تبدیل شود به همین دلیل واژگانی مانند عثمانی‌، خارجی و... به وجود آمد. او می‌کوشید تساوی انسان‌ها و اکرام به تقوا و فرمایش رسول‌الله(ص) در مورد حذف امتیازات و تفاوت‌های بین عرب و عجم، به فراموشی سپرده شود. از این رو، غیر عرب به کارهای پست مشغول شدند و مالیات‌های سنگینی پرداختند. او در عقاید دینی تغییر و تزلزل ایجاد کرد. برتری بنی‌امیه را خواست خدا دانست‌. اتصاف معاویه و پیروانش به گروه ستمکار در کلام پیامبر(ص) بسیار معروف است‌: «ای عمار! تو را گروه ستمکار خواهد کشت‌» عمار از یاران امام علی(ع) بود که در جنگ صفین به دست سپاهیان معاویه شهید شد.

تبدیل مفهوم خلافت به سلطنت‌

شاید مهم‌ترین تحولی که در پی خلافت معاویه پدید آمد، تبدیل مفهوم خلافت به سلطنت بود. واژه ملک (پادشاهی‌) و مشتقات آن بارها از زبان معاویه یا دیگر رجال آن عهد در حق او به‌کار رفته است‌.

یا حتی گفته‌اند عمر بن خطاب او را «کسرای عرب» می‌دانسته است‌. خود او می‌گفت‌: زمین از آن خداوند است و من خلیفة‌الله هستم‌. این‌گونه تلقی از خلافت که بعدها خلیفه را به صراحت از پیامبر خدا(ص) هم بالاتر برد، در طول خلافت بنی‌امیه رواج داشت و حتی یکی از پایه‌های مهم و اساسی مشروعیت ایشان محسوب می‌شد.

جلال الدین سیوطی می‌نویسد: ابن ابی‌شیبه از سعید بن جمهان نقل می‌کند که به سفینه گفتم‌: بنی‌امیه گمان می‌کنند که خلافت در قبیله آنان است‌. گفت: دروغ گویند، بلکه بنی‌امیه از خشن‌ترین ملوک هستند و اولشان معاویه است‌. روی دیگر این سکه برای مردم حفظ جماعت و طاعت است که خروج از آن به مثابه ترک اسلام شمرده می‌شد، تا آنجا که صحابی معروفی چون عبدالله بن عمر فرزند خلیفه دوم که از بیعت‌ با امام علی(ع) سر باز زد و همچون بسیاری دیگر از اشراف از گشاده دستی‌های معاویه برخوردار بود، در دوره یزید بن معاویه با انتساب حدیثی به پیامبر(ص) از لزوم اطاعت و حفظ جماعت سخن می‌گفت‌.

جانشینی یزید

معاویه‌ برای زمامداری شخصی خود و تبدیل حکومت اسلام به حاکمیت موروثی عرب و تبدیل خلافت به سلطنت و انتقال آن به نسل‌های پس از خود، از تمسک به هرگونه وسیله‌ای خودداری نکرد حتی برای بیعت گرفتن برای فرزند خود یزید دست به اسلحه برد و به زورِ شمشیر برای این کار اقدام کرد. شاید مهم‌ترین واقعه در تاریخ تکوین احساسات ضد اموی شیعیان‌، انتصاب فرزند معاویه، یزید به جانشینی او باشد؛ اگرچه او در اواخر دهه چهل و زمانی که امام حسن(ع) زنده بود، در اندیشه ولایت عهدی یزید بود و امام را مهم‌ترین مانع تداوم سلطنت خود می‌دید که در حیات امام حسن (ع)، نمی‌توانست این نیت را جامه عمل بپوشاند، بر همین اساس توطئه مسموم ساختن امام را اجرا و بلافاصله پس از شهادت امام فعالانه بر روی طرح جانشینی یزید شروع به کار کرد تا به آرزوی خود که استمرار حکمرانی خاندانش بود، برسد.

مخالفین جانشینی یزید

بنا بر پاره‌ای از روایات‌، وی از حدود سال ۵۰ هجری و پس از شهادت امام حسن(ع) کوشش‌هایی در این راه به عمل آورد. یزید از جهت تمسک به اصول و فروع دین شهرت خوبی نداشت. معاویه در ولایت عهدی یزید بعد از شهادت امام حسن(ع) با دو مشکل عمده روبه‌رو بود. اول منش و کردار یزید و دوم حضور امام حسین(ع) و فرزندان صحابه بزرگ چون عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عباس و عبدالرحمان بن ابی‌بکر. معاویه در وادار ساختن مردم به بیعت با یزید از هیچ چیزی فروگذاری نکرد. او نخست از مردم شام و دیگر متحدان خویش برای یزید بیعت گرفت‌. اگر چه بیشتر رجال با او بیعت کردند، اما اختلافات درون حاکمیت و وجود افرادی چون زیاد بن ابیه و مروان بن حکم که از ولایت عهدی یزید ناخشنود بودند، باعث می‌شد که معاویه با احتیاط فراوان حرکت کند و تمام وسایل مخصوص حکمرانی خود را که عبارت بودند از سیاست‌بازی، بخششِ هدایا، پرداختِ رشوه‌، تطمیع و سرانجام تهدید و سرکوبی به‌کار گیرد. مروان بن حکم که شاید در خلافت طمع بسته بود، موضوع جانشینی یزید را ناخشنودی تلقی کرد. زیاد نیز در نامه‌ای به معاویه چنین نوشت: ای امیر، همانا نامه‌ات با دستوری که در آن بود به من رسید. مردم چه خواهند گفت وقتی که آنان را به بیعت یزید دعوت کنیم‌، در حالی که او با سگ‌ها و میمون‌ها بازی می‌کند و جامه‌های رنگین می‌پوشد و پیوسته شراب می‌نوشد و شب را با ساز و آواز می‌گذراند و هنوز حسین بن علی(ع) و عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر در میان مردمند. لیکن می‌شود که او را دستور دهی تا یک سال یا دو سال به اخلاق اینان در آید. شاید بتوانیم امر را بر مردم مشتبه سازیم‌. معاویه به زیاد پرخاش کرده بود که گمان کرده پس از من امیر می‌شود. به خدا سوگند که او را به مادرش سمیه و پدرش عبید باز می‌گردانم‌.

این ویژگی سلطنت استبدادی و نظام جائر است که عناصر اصلی سرکوب و حکومت خود را از عناصر مسأله‌داری که نقطه ضعف اساسی دارند، انتخاب می‌کند تا زمانی که آن کارگزار چنان که سلطان امر می‌کند اطاعت ننماید، سلطان بر نقطه ضعف او انگشت بگذارد.

ولی‌عهدی یزید

معاویه پس از تمهیدات دقیق از طریق حکام خود، ترتیب جمع‌آوری نمایندگانی را از اکثر ولایات فراهم کرد و این نمایندگان آن‌چنان که نقشه بود، باید بیعت خود را با یزید به عنوان وارث مطلق معاویه اعلام می‌کردند.

اما حوادث بعدی نشان داد که حل مسالمت‌آمیز این «بدعت» تا حدّ بسیاری به عملکرد شخص یزید بستگی داشت‌. شاید غالب مخالفان در عراق‌ و حجاز تعیین تکلیف خود با شیوه جانشینی و به‌طور کلی با خلافت یزید را به آینده و پس از مرگ معاویه موکول کرده بودند.

معاویه طرفداران یزید را حمایت می‌کرد و به عنوان کارگزاران اصلی نظام به آنان حکم می‌داد. او ضحاک بن قیس را والی کوفه و عبدالرحمان بن عثمان ثقفی را والی حجاز کرد. والیان جدید می‌دانستند که مأموریت اصلی آنان تدارک ولایت عهدی و حکومت یزید است‌.

موافقان و مخالفان ولایت عهدی یزید

معاویه در شام هیچ‌گونه مشکلی نداشت‌. شام کاملاً در اختیار او بود. در عراق هم از سیاست سرکوب استفاده می‌کرد. مصر هم در شرایطی نبود که تأثیر چندان مهمی در ولایت عهدی یزید داشته باشد. مشکل اصلی معاویه‌، حجاز و به ویژه مدینه بود. حجاز محلی بود که در آن نخبگان شرافت اسلامی و فرزندان اصحاب برجسته پیامبر(ص) زندگی می‌کردند. معاویه از مروان بن حکم حاکم مدینه خواست که زمینه‌چینی کند و یزید را به عنوان ولی‌عهد معرفی نماید. مروان این موضوع را در مسجد مطرح کرد اما با مخالفت فرزندان صحابه روبه‌رو شد. از این رو معاویه تصمیم گرفت خود شخصاً با تعدادی از سربازان شامی‌، برای رویارویی با مخالفت‌های شدید آنان به مدینه برود. او به بهانه سفر حج و در واقع برای گرفتن بیعت از مردم مدینه و مکه در رجب سال ۵۶ به مدینه آمد.

در مسجد النبی جلسه‌ای تدارک شد. در آن مجلس و در حالی‌که نظامیان در میان مردم با شمشیرهای برهنه پخش شده و موضع گرفته بودند، معاویه گفت‌: مردم‌! من با مشورت شما و بزرگان شما، یزید را به عنوان ولی‌عهد معرفی می‌کنم‌. پس با نام خدا با او بیعت کنید و مردم را مجبور به بیعت کرد. اما چهار فرزند صحابه بیعت نکرده بودند. به ظاهر مسأله مدینه حل شده و معاویه به جهت اعمال حج به سوی مکه حرکت کرد.

در مکه معاویه موضع‌گیری خود را تغییر داد و ابتدا کوشید تا با آن چهار تن رفتاری به غایت دوستانه داشته باشد و آرزوی خود را به حمایت آنان از یزید بیان داشت و این موضوع را توضیح داد که تقاضای زیادی از آنان نداشته و یزید حکمران رسمی خواهد بود و در حقیقت آنان هستند که در زیر نام یزید، تسلط واقعی بر حکومت را دارا خواهند بود. اما آنان مخالفت کردند و تمامی تلاش معاویه از رفتن به حجاز به منظور کوشش به ترغیب این اشخاص بود که با یزید مخالفت نکنند. معاویه در سایه شمشیر شامیان وارد مسجد الحرام شد و طوری وانمود کرد که هر چهار نفر با یزید بیعت کرده‌اند. سپس به شام برگشت.

معاویه بعد از سفر مکه فرصت زیادی پیدا نکرد، رنجور و بیمار شد. میراث پادشاهی او دگرگونی کامل در خلافت اسلامی بود. او بدون آن‌که بتواند همه مخالفان را آرام کند و موافقت آنان را با بیعت فرزندش جلب کند، در نیمه رجب سال ۶۰ هجری از دنیا رفت.

معاویه بنیان‌گذار انحرافات در دین‌

معاویه اولین کسی است که حکومت عادلانه اسلامی را به طور کامل به سلطنت ظالمانه فردی و امپراطوری استبدادی تبدیل کرد. او اولین کسی است که لعن بر امام را جزء خطبه نماز جمعه قرار داد و احکام اسلام را در باب سرقت‌، قضاوت و انساب و نماز جمعه و... بدون پرده‌پوشی زیر پا گذاشت‌. او اولین کسی است که بر ضد حکومت امیر المؤمنین علی(ع) شروع به تحریکات کرد و جنگ را به راه انداخت و با تحمیل ولی‌عهدی پسرش یزید، حکومت و خلافت اسلامی را در خاندان خود موروثی کرد؛ و او بنیان‌گذار این همه بدعت‌ها و انحرافات در دین بود. به همین علت امام حسین(ع) در نامه‌ای به معاویه می‌نویسد: «من هیچ فتنه‌ای را برای این امت‌، بزرگ‌تر و خطرناک‌تر از ولایت و حکومت تو نمی‌دانم»

ابوالاعلی مودودی نظام پادشاهی معاویه را که در دهه آخر حکومت معاویه به اوج خود رسید، چنین ترسیم می‌کند:

1. دگرگونی درباره نحوه جای‌گزینی حاکم‌: معاویه اولین کسی بود که در شرایط سلامت برای پسرش یزید با استفاده از قدرت و نیروی نظامی بیعت گرفت و توانست خلافت را به سلطنت تبدیل کند.
2. دگرگونی در روش زندگی حاکم‌.
3. دگرگونی در کیفیت نگه‌داری و برداشت از بیت‌المال به طوری که بدون حساب و کتاب از بیت‌المال هزینه می‌شد، گویی این ثروت اموال شخصی حاکم است‌.
4. پایان آزادی اندیشه‌، فکر، نظر و رأی‌.
5. پایان آزادی امر قضا، به طوری که قاضی هرگونه که حاکم می‌خواست قضاوت می‌کرد و حکم قتل هرکس را که خلیفه اراده می‌کرد، می‌داد.
6. پایان حکومت شورایی‌.
7. ظهور و بروز عصبیت‌های قومی و نژادی و قبیله‌ای‌.
8. نابودی قانون‌.

اختلافات‌، فتنه‌گری‌ها، سیاست بازی‌ها، بی‌عدالتی‌ها، نفاق و پیمان‌شکنی سال‌های آخر خلافت خلیفه سوم و سپس در تمام دوران معاویه‌، روان جامعه‌ را دچار بحران و درهم ریختگی نمود و اصحاب خالص امیرالمؤمنین علی(ع) در اقلیت واقع شدند.

معاویه با تمام توان خود توانست اسلام را آن‌گونه که خود می‌شناخت، معرفی کند تا جایی که در پایان دوره حکومت او از اسلام جز اسم و از قرآن جز رسم باقی نمانده بود. در واقع در این دوران‌، اسلام در حقیقت امر، به کناری نهاده شده بود و با آن مبارزه می‌شد و جمهور مردم نیز از صحنه حکومت غایب بودند.

حکومت یزید

پس از مرگ معاویه، یزید به حکومت رسید. وی در دوران کوتاه حکومتش دست به جنایات بزرگی زد. او نزدیک به چهار سال زمام حکومت امویان را در دست داشت و سرانجام در ربیع الاول سال ۶۴ هجری مُرد.

آشفتگی‌هایی که پس از مرگ یزید در حجاز و عراق و شام پدید آمد، نشان داد که پذیرش انتقال خلافت در خانواده معاویه، نه فقط از سوی مخالفان دیرین بنی‌امیه، بلکه حتی در میان اعضای مهم این خاندان نیز چندان آسان نبوده است.

یزید فرزندی به نام معاویه داشت که به هنگام مرگ پدر حدود ۲۰ سال سن داشت. یزید پیش از مرگ با مشورت دایی خود حسان بن مالک بن بجدل کلبی، که در آن زمان والی فلسطین بود، او را به جانشینی خود برگمارد. معاویه پس از مرگ پدر بر منبر رفت و در سخنانی شگفت‌انگیز مبنی بر انتقاد از خاندان خود، خویش را از خلافت خلع کرد. او گفت از آنجا که در خود توانایی خلافت نمی‌بینم، ترجیح می‌دهم تا در زمینه جانشینی طریقه عمر بن خطاب را پیش گیرم، اما کسی را چون آنان نمی‌شناسم، پس کارِ گزینشِ خلیفه را به مردم وامی‌نهم. او همچنین خلافت آل‌ابوسفیان را به نحوی پایان یافته تلقی کرد. آنگاه پس از مدت کوتاهی بر اثر بیماری و یا شاید خوراندن سم درگذشت. بدین‌سان خلافت بنی‌امیه از شاخه سفیانی به پایان رسید. حکومتی که معاویه برای حفظ آن دست به جنایات بی‌شماری زد، پس از مرگ او بیش از چهار سال دوام نیاورد.

خلافت مروان

پس از بنی‌امیه، خلافت به شاخه مروانی رسید و در ذی‌القعده سال ۶۴ در جابیه با مروان بن حکم بن ابی‌العاص به خلافتبیعت کردند، اما حکومت او نیز بسیار کوتاه بود و سرانجام در رمضان سال ۶۵ به دست همسرش اُم‌ّخالد کشته شد.

پس از مرگ مروان بن حکم ده تن از فرزندانش با نام‌های: عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید بن عبدالملک، یزید بن ولید بن عبدالملک، ابراهیم بن ولید بن عبدالملک و مروان بن محمد بن مروان به مدت ۶۸ سال حکومت کردند تا بالاخره در ذی‌الحجه سال ۱۳۲ با مرگ مروان بن محمد (معروف به مروان الحمار) آخرین خلیفه اموی، حکومت بنی‌امیه به پایان رسید. جمعاً حاکمان بنی‌امیه از دو شاخه سفیانی و مروانی ۹۲ سال حکومت کردند.

امویان در طول خلافت، مشروعیت خویش را بیش از آنکه بر پایه‌های مفاهیم دینی استوار سازند، از طریق غلبه سیاسی و نظامی و با تکیه بر روابط و اتحادهای قبیله‌ای و خانوادگی به‌دست می‌آوردند. راه و رسم بنی‌امیه در بی‌اعتنایی به مبانی دینی، به مخالفان ایشان فرصت داد تا با دعوت سازماندهی شده به احیای دین به‌ویژه تأکید بر حق اهل‌بیت پیامبر (ص) در خلافت بر مسلمین، حکومت آنان را ساقط کنند.

حکومت عباسیان

افزایش نارضایتی مسلمانان از حکومت امویان در پی فاصله گرفتن آشکار آنها از اسلام، گسترش ظلم و تعدی حاکمان اموی، بروز کشمکش‌های داخلی و ضعف و از هم گسستگی ارکان حکومت و به‌ویژه وقوع حادثه جانسوز کربلا، به پیدایی جنبش‌ها و حرکت‌های ضد اموی در نیمه اول قرن دوم هجری انجامید. گرایش روز افزون مردم به اهل بیت پیامر(ص) و امتناع اهل‌بیت از پذیرش درخواست آنان برای قیام، فرصتی برای افرادی از فرزندان عباس، عموی پیامبر که داعیه حکومت داشتند، پدید آورد. عباسیان با توجه به حرمت اجتماعی بنی‌هاشم و با استناد به برخی احادیث که از پیامبر (ص) در تکریم بنی‌هاشم روایت شده بود، از همان آغاز در بزرگ‌نمایی انتسابشان به هاشم کوشیدند و از سال ۱۱۱ تحت لوای دعوت هاشمی فعالیت کردند. زمینه‌های اجتماعی نزاع بنی‌امیه و بنی‌هاشم نیز که امویان به آن دامن زده بودند، در مطرح کردن این عنوان مؤثر بود.

چگونگی به حکومت رسیدن اولین خلیفه عباسی

عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب معروف به ابوالعباس سفاح، اولین خلیفه عباسی، برای پایان دادن به کار آخرین خلیفه اموی عموی خود عبدالله بن علی بن عبدالله بن عباس، به جنگ وی فرستاد. عبدالله بن علی پس از درهم شکستن سپاه مروان بن محمد در کنار رود زاب در سرزمین موصل، سر در پی او نهاد و در کنار نهر ابی‌فطرس از نواحی فلسطین، مروان بن محمد را به عقب راند و به دستور خلیفه در رمضان سال ۱۳۲ دمشق را تصرف کرد.

عبدالله بن علی به دستور ابوالعباس سفاح، برادرش صالح بن علی را به تعقیب مروان فرستاد. این تعقیب و گریزِ تا ذی‌الحجه ۱۳۲ ادامه داشت تا سرانجام بر مروان دست یافتند و سرش را بریدند و خاندانش را اسیر کردند و نزد خلیفه عباسی، ابوالعباس سفّاح در کوفه فرستادند.

رفتار عباسیان با امویان

گفته‌اند عبدالله بن علی در کنار نهر ابی‌فطرس، در حالی‌که گروهی نزدیک به ۱۰۰ تن از امویان را امان داده بود، فرمان قتل عام آنان را صادر کرد و سپس بر پیکرهای نیمه جان آنان سفره چرمین بگسترد و به طعام نشست. آنگاه دستور داد تا گور خلفای اموی چون معاویه، یزید، عبدالملک، هشام و دیگران را بشکافند. هشام بن عبدالملک که جسدش سالم مانده بود را تازیانه زدند و بر دار آویختند و سپس سوزاندند (هشام همین کار را با جسد زید بن علی بن حسین(ع) انجام داده بود). باقیمانده اجساد خلفای اموی را نیز سوزاندند و خاکسترشان را به رودخانه ریختند. گورهای بنی‌امیه را در دیگر شهرها نیز جستجو کردند، شکافتند و استخوان‌هایشان را به آتش کشیدند و خاکسترشان را بر باد دادند. فقط به قبر عمر بن عبدالعزیز جسارت نشد.

قتل عام امویان در دستور کار قرار گرفته بود. در عراق و دیگر شهرها هر کجا آنان را یافتند، کشتند و عده‌ای که از دسترسی مصون ماندند، مخفی شدند. به دلیل کشتارهای وسیع به عبدالله بن علی لقب سفّاح به معنی خونریز دادند.

همچنین در کوفه نیز به حکم خلیفه بر لاشه نیمه‌جان امویان گستردنی افکندند و خوان‌ها چیدند و خلیفه تازه درحالی به خوردن نشست که ناله مجروحان از زیر فرش به گوش می‌رسید. به دلیل مشابهت رفتار عبدالله بن علی و خلیفه وقت عباسی ابوالعباس در کشتار امویان به هر دو لقب سفّاح داده شد که این مسأله در متون تاریخی باعث خلط مبحث گردیده است.

روایت‌های مشابهی نیز از کشتار امویان در مکه و مدینه توسط داود بن علی بن عبدالله بن عباس، گزارش شده است. او به سال ۱۳۲ امیرالحاج بود. پس از آن در سال ۱۳۳ عده‌ای از بنی‌امیه را که در مکه و مدینه بودند، کشت و تعدادی را به زنجیر کشید و به طائف فرستاد تا در آنجا کشته شدند. گروهی را به زندان فرستاد تا در حبس بمیرند. عبدالله بن حسن مثنی نواده امام حسن(ع) از او خواست که از کشتار بنی‌امیه دست بازدارد اما او نپذیرفت. تلاش داود بن علی برای محو آثار بنی‌امیه چندان بود که گفته شده وی قنات‌ها و برکه‌هایی را که هشام بن عبدالملک خلیفه اموی در راه مکه ساخته بود، را ویران کرد.

کشتارهایی در بصره نیز توسط سلیمان بن علی بن عبدالله بن عباس، صورت گرفت. وی جماعتی از بنی‌امیه را کشت و اجساد آنان را بر خاک انداخت تا خوراک سگان شوند. او پس از قتل بنی‌امیه در خطبه‌ای به آیه ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ استناد نمود و خداوند را بر این پیروزی سپاس گفت!

در موصل نیز که اهل آن به ولایت محمد بن صول گردن ننهاده بودند، خلیفه برادر خود، یحیی بن محمد را به ولایت آن دیار فرستاد و به گفته ازدی، قتل عام بسیار سختی در مسجد صورت گرفت.

سرانجام کارنامه سیاه امویان با روی کار آمدن عباسیان و راه افتادن سیلی از خون و قتل عام‌های وسیع بسته شد.

شناخت معاویه

وی معاویة بن ابی‌سفیان بن صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی قریشی اموی، ابوعبدالرحمان، خال المؤمنین و از نویسندگان وحی است. مادر او هند، دختر عتبة بن ربیعة بن عبدشمس بن عبدمناف است.

پنج سال پیش از بعثت رسول خدا(ص) در مکه متولد شد و در روز فتح مکه، اسلام آورد.... او از ابوبکر، عمر، عثمان و خواهرش ام‌حبیبه (ام المؤمنین)حدیث نقل کرده است. چنان‌که گروهی از صحابه و تابعین از او حدیث نقل کرده‌اند....

معاویه در جنگ یمامه شرکت کرد و پس از آن به همراه برادرش (یزید) در سپاه ابوبکر، به شام رفت. وی در فتح شهرهای ساحلی [دریای مدیترانه] مثل صیدا، عرقه، جبیل، بیروت، عکا، صور و قبادیه [حضور داشت].

معاویه اعتماد عمر بن خطّاب را جلب کرد. عمر او را استاندار اردن و برادر وی، یزید را، استاندار همه سرزمین شام کرد. هنگامی که برادر معاویه درگذشت، عمر قلمرو او را نیز به معاویه سپرد و زمانی که عثمان به خلافت رسید، معاویه را به استانداری همه سرزمین شام منصوب کرد و سرانجام، پس از کشته شدن عثمان، [ادعای] استقلال کرد.

هنگامی که با امام علی(ع) برای خلافت بیعت شد، معاویه از بیعت با او خودداری و او را متهم به [[[قتل عثمان]] و] پناه دادن قاتلان عثمان در میان سپاهیانش کرد. مردم شام به خون‌خواهی عثمان و جنگ با امام علی(ع) با او بیعت کردند. پیوسته آتش اختلاف، میان دو طرف شعله‌ور بود تا اینکه امام علی(ع) در سال ۴۰. اوایل سال ۶۶۱ به شهادت رسید. سپس بین معاویه و امام حسن(ع) که بعد از شهادت پدرش، خلافت به او رسید، صلح برقرار شد. وی بنابر مصالحی از خلافت، به نفع معاویه کنار رفت..

درباره معاویه

معاویه پیش از دستیابی به خلافت، با حمایت گسترده عمر و عثمان، نزدیک بیست سال حکومت شام و شامات را به طور مطلق و بدون آنکه انتقادی بر او وارد شود، در اختیار داشت. خاندان اموی در جاهلیت، به همراه متحدان مخزومی خود و در رأس آنان ابوجهل، رهبری سیاسی - نظامی قریش را در مقابل اسلام در اختیار داشتند و تا آخرین لحظه، در برابر اسلام مقاومت کردند تا اینکه مجبور شدند ایمان بیاورند. از مجموعه آگاهی‌هایی که درباره ابوسفیان و به‌ویژه معاویه به خصوص نبرد وی با امام مشروع مسلمانان، بهترین و برگزیده‌ترین صحابی پیامبر(ص) علی بن ابی‌طالب(ع) در دست است، می‌توان دریافت که آنان لحظه‌ای به اسلام ایمان نیاوردند. امام علی(ع) بارها تأکید کرد که اینان تنها بر اساس مصلحت و نه از روی انتخاب، اسلام آوردند. زبیر هم، همین باور را درباره ابوسفیان داشت.

ابوبکر در جریان فتح شامات، فرماندهی بخشی از سپاه عرب را به یزید بن ابی‌سفیان سپرد و برادرش معاویه را نیز در کنار او به کار گماشت. معاویه در دوره عمر و پس از مرگ برادرش یزید، به امارت شام منصوب شد. پیشتر بیان شد که سخت‌گیری کردن عمر با معاویه، تعجب کسانی را برانگیخته بود. به تصریح ابن‌عساکر، عمر تمامی شامات را به معاویه سپرد و معاویه خود می‌گفت: به خدا سوگند! با منزلتی که نزد عمر داشتم این چنین بر مردم تسلّط یافتم.

وقتی عمر، معاویه را دید که با شکوه خاصی همراه خَدَم و حَشَم راه می‌رود. از او در این باره پرسش کرد؛ او گفت: در شام جاسوسان دشمن بسیارند و باید هیبت ما زیاد باشد؛ اکنون هر چه دستور بدهی اطاعت می‌کنم. عمر پاسخ داد: تو را امر و نهی نمی‌کنم.

عثمان در برابر اعتراضاتی که مردم به معاویه می‌کردند، می‌گفت: چگونه او را عزل کنم در حالی که عمر او را نصب کرده است. پاسخ امام علی(ع) نیز این بود که معاویه از عمر هراس داشت، اما اکنون، بدون مشورت تو هر کاری که بخواهد می‌کند. عمر می‌گفت: شما از قیصر و کسری سخن می‌گویید در حالی که معاویه در میان شما است.

معاویه استحکام پایگاه خود را برخاسته از برخورد عمر با خود می‌دانست. وی پس از قتل عثمان در سخنان خود خطاب به مردم گفت: «می‌دانید که من خلیفه عمر و عثمان در میان شما بوده‌ام».

در دوره عثمان، شام منطقه امن او به شمار می‌آمد. او قاریان کوفه را به شام تبعید کرد؛ گرچه معاویه برای حفظ موقعیت خود و جلوگیری از تأثیرگذاری اینان بر مردم، آنان را از شام بیرون راند. مردم شام تربیت شده معاویه بودند، امری که نتیجه آن طی حکومت بنی‌امیه، در وفاداری کامل مردم شام به امویان آشکار شد. گفته‌اند که پس از سقوط امویان، شماری از سران خاندان اموی نزد «سفّاح» نخستین خلیفه عباسی شهادت دادند که جز بنی‌امیه اقوامی برای پیامبر(ص) نمی‌شناسند. از معاویه نقل است که گفته بود: نَحْنُ شَجَرةُ رَسُولُ اللّهِ. او همچنین با جعل عنوان «کاتب وحی» و لقب مسخره‌آمیز خَالُ الْمُؤْمِنِينَ برای خود، کوشید موقعیت دینی خود را استوار کند. معاویه کسانی از روایان حدیث را نیز واداشت تا ده‌ها حدیث در فضیلت او بسازند و در میان مردم شایع سازند.

او به طور معمول در برخورد با مخالفان میانه‌رو، گشاده‌رو و با گذشت بود و با هدایای فراوان و بذل و بخشش‌های گسترده از بیت‌المال آنان را می‌خرید. بعدها این حرکت او بدین عنوان که وی سیاستمدار و اهل تسامح بود، تلقی شد. تاریخ، فریب و مکر وی را به حساب زیرکیِ سیاسی او گذاشت و بذل و بخشش‌های او را برای خرید اشراف قریش، به پای شکیبایی و بردباری او نوشت. او شیفته حکومت خود و خاندانش بود و تمام تلاشش را برای موروثی کردن خلافت بلکه سلطنت در خاندانش به‌کار برد و همین، سببِ پدید آمدنِ عظیم‌ترین قیام در تاریخ اسلام، یعنی قیام عاشورا شد که بنی‌امیه را برای همیشه بدنام کرد..

روش سیاسی معاویه

با بیعت امام حسن(ع) با معاویه، مرحله مهمی از تاریخ اسلام رقم خورد: دوران خلفای نخستین پایان یافت و عصر اموی آغاز شد. دیگر این که خاندان هاشمی به موضع حزب مخالف حکومت بازگشتند، آن هم بعد از مراحل طولانی درگیری به گونه‌ای که دورِ دیگری به نفع امویان پایان یافت و با «عام الجماعه» دوران جدیدی از حکمرانی در حکومت اسلامی آغاز شد. با به خلافت رسیدن معاویه در دِمَشق - که پایتخت حکومت جدید شد - وحدت سیاسی به امت اسلامی بازگشت....

معاویه با توجه به اهدافی که داشت، کوشید ساختمان حکومتش را بر پایه‌هایی استوار کند که شاید مهم‌ترین آنها عبارت باشند از:

1. تغییر در شالوده نظام سیاسی و محور قرار دادن نقش ارتش: وی از زمانی که استاندار شام بود، برای ایجاد امنیت در داخل و توسعه در خارج، آن را ایجاد و سازمان‌دهی کرد.
2. سیاست داخلی: که اداره و موازنه قبایلی و ایجاد ولایت‌عهدی و سرکوب مخالفان را دربرمی‌گیرد.
3. خوش‌رفتاری با شخصیت‌های بزرگ اسلامی: اعم از صحابه و فرزندان‌شان، به‌ویژه بنی‌هاشم. [باید افزود: بنی‌هاشم به دلیل قرارداد صلح، سکوت کردند و در این باره نامه امام حسین(ع) به معاویه را مرور خواهیم کرد. خوش‌رفتاری معاویه، به معنای بذل و بخشش بی‌حد و حصر بیت‌المال به صحابه و فرزندانشان بود تا شاهد جنایات معاویه و سکوت در برابر ظلم و اجحاف او در حق امام علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) باشند. آیا به شهادت رساندن سبط اکبر، امام مجتبی(ع) و حجر بن عدی، به معنای خوش‌رفتاری با اهل بیت و شیعیان آنهاست؟].
4. استقرار امنیت در سراسر جهان اسلام: برای نیل به این هدف، مردان مناسبی را برای اداره و سیاست برگزید تا یاور او در اداره حکومت و استقرار امنیت در آن باشند.
5. اداره مستقیم کارهای حکومتی: به گونه‌ای که بیشتر وقت خود و تلاشش را برای انجام کارهای مسلمانان صرف کرد.
6. سیاست توسعه‌طلبانه: معاویه مردی سیاسی و انعطاف‌پذیر بود. از این رو به منظور تحقق این سیاست، به استعدادهای سیاسی خود تکیه کرد. افزون بر آن وی پاره‌ای روابط اجتماعی را برای هم‌پیمانان و تضعیف دشمنان پی‌ریزی کرد. اوضاع سیاسی‌ای که حکومت نوپای او را احاطه کرده بود، وی را واداشت که در دو زمینه اقدام نماید: در زمینه هم‌پیمانی با ساکنان اصلی سرزمین شام، به‌ویژه مسیحیان آنجا و در زمینه هم‌پیمانی با قبایل نیرومند عرب، یعنی قبایل یمنی که او را در رسیدن به حکومت پشتیبانی کرده و بنیان حکومت او را تشکیل داده بودند. ازدواج وی با میسون کلبی و ازدواج پسرش یزید با یکی از زنان ایشان، این هم‌پیمانی را تثبیت کرد. همچنین این پیمان، خطّ سیاسی‌ای را که در روابط عمومی‌اش به آن اعتماد می‌کرد، نشان می‌دهد.

اما معاویه، از عرب‌های قیسی و سیاستمداری با تجربه بود که به این تعصبات تا جایی که به منافعش خدمت می‌کرد، اهمیت می‌داد. هدف او این بود که عنصر عرب را تبدیل به پشتوانه‌ای اساسی برای اهداف شخصی و آرمان‌های طبقه حاکم اموی کند. به طور قطع، این روش سیاسی به اشکال گوناگون، از خلال سیر سازمانی خود، خلافت را - به زعم بیشتر مسلمانان - به نظام پادشاهی تبدیل کرد. روشن است که معاویه اگرچه به دنبال نظام پادشاهی بود، ولی علاقه داشت بیشتر به عنوان بزرگ عرب باقی بماند، نه به عنوان پادشاه. دیگر این که حکومت او با صفت دینی شناخته شود؛ زیرا قانون اساسی آن، اسلام بود که همان دین رسمی حکومت به شمار می‌رفت..

اوضاع سیاسی خارج از عراق

به نظر می‌رسد اوضاع سیاسی خارج از عراق مشکل عمده‌ای برای معاویه به وجود نیاورد، به گونه‌ای که استانداران بدون اعتراض، حکومت می‌کردند. عمرو بن عاص در مصر، دو سال حکومت کرد و در سال ۴۳ / ۶۶۳ مُرد و پسرش عبدالله به مدت دوسال جانشین او شد. سپس حکومت به برادر معاویه، عتبة بن ابی‌سفیان رسید و پس از او (در سال ۴۷ / ۶۶۷) معاویة بن حدَیج حاکمیّت یافت.

اما حجاز به اعتباری از معاویه انتقام گرفت؛ زیرا به عده‌ای از شخصیت‌های اسلامی برجسته، نظیر حسن(ع)، برادرش حسین(ع)، عبدالله بن زبیر و دیگران روی آورد. ازآن رو معاویه منطقه یاد شده را مستقیماً زیر نظر گرفت و استاندارانی از خاندان اموی برای آنجا تعیین کرد تا مجری سیاستی باشند که وی ترسیم می‌کند. مدینه در دست مروان بن حَکَم و سعید بن عاص اداره می‌شد. علاوه بر آن، فعالیت‌های مختلف غیرسیاسی، نظیر شعر، موسیقی، آواز و علوم دینی را تشویق می‌کرد. این مسئله مکه و مدینه را به یکی از مهم‌ترین مراکز زندگی اجتماعی در آن زمان تبدیل کرد..

بیعت برای ولایت‌عهدی یزید

بیعت گرفتن معاویه برای خلافت پسرش یزید، بیش از هر مسئله دیگری باعث شد بسیاری در مقابل او بایستند و از او انتقاد کنند. به اعتبار این که وی از شیوه مسلمانان در گزینش خلیفه از دوران خلافت ابوبکر، بیرون رفته بود. او برای بقای نظامی که بنا کرده بود، باید حکومت موروثی پدید می‌آورد. عملی کردن چنین تصمیمی کار آسانی نبود؛ زیرا عرب‌ها از قبل، با حکومت موروثی آشنا نبودند و آشکار است که معاویه از این که ثمره تلاش‌های سی ساله‌اش در تأسیس حکومت اموی از بین برود، می‌ترسید، به‌ویژه که درگیری خونی میان آنان و بنی‌هاشم همچنان در اوج بود. از نظر او انتخاب یک نفر از میان بنی‌هاشم برای خلافت، به معنای از بین رفتن هستی امویانی بود که احتمالا نامزد خلافت می‌شدند و این مسئله‌ای بود که امویان آن را نمی‌پذیرفتند؛ زیرا خود را کلّ ملّت و حاکم بر همه می‌دانستند.

همچنین او عقیده داشت که مرکز خلافت باید در سرزمین شام باشد؛ زیرا مردم آنجا بیش از افراد دیگر شهرهای بزرگ مطیع خلیفه بودند و لازم بود گرایش سیاسی آنان به عنوان سیاست حکومت و خلافت باقی بماند؛ زیرا برتری خود را در اداره عرب‌ها و مسلمانان آن روزگار، ثابت کرده بودند. معاویه بر این باور بود که گزینش [خلیفه] باید در میان بنی‌امیه باقی بماند و بدین منظور فرزندش یزید را برگزید و وی را از میان همه کسانی که به خلافت شایسته‌تر بودند، امتیاز ولایت‌عهدی داد. در این زمان سه گروه وجود داشت: گروهی با گرایش به خلفای نخستین، به حکومت اموی اعتراض داشته در انتظار مرگ معاویه بودند تا موضع منفی‌شان را آشکار کنند. دلیل آنان این بود که نظام موروثی بر عرف عمومی تحمیل شده و به معنای خروج از سنت‌های اسلامی است.

گروه دوم، نیروهای طرفدار حکومت اموی و هم‌پیمانان ایشان بودند. آنان از ادامه سیاست مطرح شده، بهره‌مند می‌شدند.

گروه سوم، شیعیان بودند که احساسات شعله‌وری بر ضد امویان داشتند و حکومت را حق سیاسی و دینی اهل بیت(ع) می‌دانستند.... نمایندگان گروه دوم، با این ادعا که هیچ مخالفی وجود ندارد، و این یک اصل اسلامی است، معاویه را به برقراری نظام موروثی تشویق کردند. موافق روایت مشهوری مغیرة بن شعبه، معاویه را به این فکر واداشت. اندیشه او، معاویه را تشویق می‌کرد تا خود، برای اجرای آن برنامه‌ریزی کند. اما نظر درست‌تر آن است که معاویه از پیش تصمیم بر جانشینی یزید داشت؛ زیرا این کار را لازمه وحدت ملت و جلوگیری از اختلافات پس از مرگش می‌دانست و منتظر بود تا آن را در فرصت مناسب اعلان کند.

زیاد بن ابیه، حاکم بصره، موضع متفاوتی داشت و به معاویه گوش‌زد کرد که در این کار شتاب نکند؛ زیرا قانون سابق برای او کاربرد دارد. دلیل زیاد، وجود نداشتن شرایط لازم برای خلیفه شدن یزید بود؛ زیرا یزید آدم سستی بود که به شکار بیش از خلافت علاقه داشت. افزون برآن اوضاع سیاسی برای این کار آماده نبود؛ زیرا گروه مخالف، همچنان نیرومند بود و ناگزیر برای مقابله، به شورش مسلحانه و عصیان روی می‌آورد.

معاویه توصیه زیاد را به منظور جلوگیری از قیام امام حسن(ع) و فرزندان صحابه، پذیرفت. و اعلان ولایت‌عهدی یزید را تا ایجاد اوضاع بهتری به تأخیر انداخت. در سال ۴۹ / ۶۶۹ امام حسن(ع) درگذشت و این حادثه موجب تشویق معاویه در گرفتن بیعت برای فرزندش، یزید، شد. اما اجرای آن را موکول به تصمیم قبایل هم پیمانش در شام و در رأس آنان ضحاک بن قیس فهری و حسان بن بجدل کلبی کرد؛ اما لازم بود برخی موانعی را که با اجرای این فکر مخالف بودند، از میان بردارد. شاید مهم‌ترین موانع عبارت بودند از:

1. اقناع شخصیت‌های بزرگ حجاز، به‌ویژه فرزندان صحابه. لازم بود که وی از تأیید امام حسین(ع)، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر و عبدالرحمان بن ابی‌بکر و نیز برخی شخصیت‌های اموی، نظیر مروان بن حَکَم و سعید بن عاص - که به خلافت چشم دوخته بودند - برخوردار شود.
2. آماده کردن یزید برای پذیرش این مسئولیت.
3. تبدیل نظام شورایی به حکومت موروثی.

معاویه برای اقناع شخصیت‌های بزرگ حجاز به مروان بن حَکَم، کارگزار خود در مدینه، نامه نوشت که نظر مردم را برای انتخاب جانشین وی بدون ذکر نام یزید جویا شود. وقتی جواب مثبت دریافت کرد، به مروان نامه نوشت که خبر گزینش یزید را به اطلاع مردم برساند. همچنین در نامه‌ای به کارگزارانش فرمان داد که به ستایش و تعریف از یزید بپردازند و هیئت‌هایی را از شهرهای بزرگ به سوی او گسیل دارند. در نتیجه، هیئت‌هایی از عراق و دیگر شهرهای شام برای بیعت با او آمدند.

به زودی آشکار شد که مدینه بیش از دیگر شهرهای اسلامی با این بیعت مخالف است، به گونه‌ای که گروهی به رهبری عبدالرحمان بن ابی‌بکر پدیدار شد. دلیل وی این بود که معاویه از مسیر سیاست خلفای پیشین بیرون رفته و خلافت را موروثی کرده است.

همچنین امام حسین(ع)، عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر زمینه چینی برای خلافت یزید را رد کردند و مروان این مطلب را به معاویه خبر داد. این چهار نفر توافق کردند که اگر خلافت موروثی است، ایشان بیش از یزید استحقاق خلافت دارند و اگر دلیل گزینش خلیفه انتخاب افراد برتر است، یزید از این حق دور خواهد شد؛ زیرا هیچ صفت پسندیده‌ای در او نیست.

اما بیعت حجازی‌ها ضروری بود؛ زیرا حجاز به مثابه مهد اسلام بود و صحابه و فرزندان‌شان در آنجا زندگی می‌کردند. از این‌رو معاویه ناچار بود برای فراهم کردن بیعت آنان اقدام کند. بدین منظور نخست به مخالفان نرمش نشان داد؛ لذا در سال ۵۰ / ۶۷۰ به مدینه رفت و با چهار نفر از فرزندان صحابه گفت‌وگو کرد. ایشان عبارت بودند از: عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب، عبدالرحمان بن ابی‌بکر و عبدالله بن زبیر. معاویه نزد ایشان در گرفتن بیعت برای یزید اظهار تمایل کرد، ولی آنان مخالفت کردند و معاویه در دل‌جویی از ایشان شکست خورد. وی از ایشان چشم پوشید و به دِمَشق باز گشت و بدون توجه به نظر مخالفان برای فرصتی مناسب لحظه شماری می‌کرد، به‌ویژه که مردم شام و عراق با یزید بیعت کرده بودند. معاویه بار دیگر و پیش از اجرای بیعت برای پسرش به این کار اقدام کرد و سعید بن عاص، کارگزار او در مدینه، برای واداشتن مخالفان به بیعت، از روش‌های سخت و خشن بهره گرفت. به جز اندکی از مردم همگی، به‌ویژه بنی‌هاشم از بیعت سرباز زدند.

معاویه در سال ۵۶ / ۶۷۶ بیعت با یزید را رسمآ اعلان کرد. جشن‌های انتخاب او در دِمَشق برگزار شد و فقط جای حجاز در این مشارکت خالی بود. معاویه از تبدیل مخالفت به عصیان، وحشت کرده به مدینه رفت تا از طریق شخصیت و جایگاهش، تأیید ساکنان حجاز و تمایل مخالفان را به بیعت با یزید تضمین کند. وقتی معاویه به نزدیک مدینه رسید، مخالفان به مکه رفتند و بقیه مردم مدینه با یزید بیعت کردند. معاویه که شدیداً عصبانی شده بود، تصمیم گرفت به دنبال مخالفان برود. وقتی در مسجدالحرام با آنان صحبت کرد، ابن زبیر به عنوان سخنگوی دوستانش مخالفت‌شان را اعلام کرد و گفت‌وگو شکست خورد. معاویه پس از شکستِ وسایل اقناع، به تهدید و مجازات پناه بُرد و با مهارت و خشونت، مخالفان را به استثنای امام حسین(ع) و عبدالله بن زبیر، به بیعت با یزید وادار کرد.

اما شخصیت‌های اموی که به خلافت چشم داشتند، هیچ مشکل جدّی برای معاویه ایجاد نکردند. این در نتیجه سیاست تفرقه‌ایی بود که معاویه در مقابل آنان به‌ویژه میان مروان بن حَکَم و سعید بن عاص اتخاذ کرد. او از طریق شخصیت و روش سیاسی‌اش توانست آنان را پشت سر بگذارد، مخالفان را قانع کند، رخدادها را نادیده بگیرد و آنان را به آرامش ترغیب کند.

اما در آنچه مربوط به یزید برای پذیرش مسئولیت بود: وی یزید را در رأس سپاهی به سرزمین روم فرستاد تا سپاهیان اسلامی را - که در آن زمان به رهبری سفیان بن عوف، قُسْطَنطَنیّه را محاصره کرده بودند - یاری کند. معاویه برخی از شخصیت‌های بزرگ اسلامی را مانند ابن عباس، ابن عمر، ابن زبیر و ابوایّوب انصاری و دیگران را به همراه او فرستاد. معاویه قصد داشت که فرزندش را نزد مسلمانان همانند یک مجاهد جلوه دهد. این کار، او را در شایسته شدن برای منصب خلافت یاری می‌کرد و مسئله سستی او را از ذهنیت مردم، پاک می‌نمود و به این ترتیب برای او لیاقتی کسب می‌کرد که مقام او را بالا می‌برد.

اما در خصوص آنچه مربوط به تغییر اصل نظام حکومتی بود، معاویه می‌بایست مردم را در پذیرش حکومت موروثی و تعیین پسرش یزید اقناع می‌کرد. وی توانایی اجرای آنچه را می‌خواست، داشت و با به‌کارگیری روش سیاسی در اقناع مخالفان در آن کار موفق شد. معاویه به هر شکل که بود، با شروط خلافت مخالفت کرد و آن را به پادشاهی موروثی تبدیل نمود.....

معاویه و موروثی کردن خلافت

به لحاظ تاریخی، سه نوع حکومت از زمان رسول خدا(ص) تا زمان معاویه شکل گرفت: نخست، حکومت ولایی، که حکومت رسول خدا(ص) بود. دوم، حکومت خلافتی، که حکومت سه خلیفه اول و از دید اهل سنت چهار خلیفه نخست بود و سوم، سلطنت، که معاویه مؤسس آن بود. این حکومت، در دنیای اسلام به عنوان یک حکومت سلطنتی و موروثی مرسوم شد. حکومت موروثی دو ویژگی دارد: یکی، تعیین جانشین با نظر سلطان پیشین و دیگری تعیین فرزند یا یکی از اعضای خاندان سلطان به نام جانشین. ویژگی دوم از زمان معاویه به بعد مطرح شد. او نه تنها برای اثبات خلافت خود، به دلیل خویشی با عثمان، ارث او را مطرح می‌کرد بلکه در شکل جدی‌تر، مسئله موروثی شدن خلافت را با تعیین فرزندش، بی‌آنکه کوچک‌ترین خصلت دینی، سیاسی و نظامی مشخصی داشته باشد، مطرح کرد. این امری بود که مسلمانان کاملاً با آن بیگانه بوده و هیچ نوع پیشینه‌ای در میانشان نبود؛ با این حال، پس از آن، خلافت موروثی، یکی از اصلی‌ترین و اساسی‌ترین ارکان انتخاب خلیفه درآمد.

انسجام داخلی بنی‌امیه که با بخشش‌های مالی عثمان و واگذاری اراضی (اقطاع) تقویت شده بود، سبب شد تا بنی‌امیه برای حفظ قدرت دست به‌کار شوند. مسلمآ اگر اوضاع به طریق طبیعی پیش می‌رفت، عثمان، معاویه را به جانشینی خود برمی‌گزید. اما کشته شدن او کار قریش را به تعویق انداخت، پس از آن معاویه سرسختانه ایستاد و زمانی که براوضاع مسلط شد، طبیعی بود که سلطنت را از خانواده خود خارج نکند. در تمام عالم اسلام به جز شیعیان و خوارج، هیچ یک از سنّیان در برابر خلافت رسمی، نه تنها ادعای خلافت نکرد، بلکه نمی‌پذیرفت که دیگران با داشتن قدرت و پول، امکان خلیفه شدن را دارند. البته بعدها حوزه‌هایی چون اندلس، شمال افریقا و مصر خلفای دیگری را نیز تجربه کردند. در زمان معاویه، پذیرفتن ولایت‌عهدی یزید نه‌تنها برای مردم شام مشکل نبود بلکه بر آن اصرار داشتند؛ زیرا موجودیت آنان در برابر مدعیانی که از حجاز یا عراق سر برمی‌افراشتند، در گرو حفظ امویان بر سریر قدرت بود. اما قبولاندن این امر به مردم مدینه که فرزندان صحابه بودند مشکل به نظر می‌آمد. عراق نیز به صورت طبیعی با شام مخالف بود و افزون بر شیعیان کوفه، خوارج عراق نیز از اساس با بنی‌امیه مخالف بودند. واقعیت آن بود که قبایل عراق هم مخالف تسلط شام و طبعاً قبائل شامی بودند. مروری بر استدلال‌های معاویه و مخالفان، درباره موروثی شدن خلافت، برای شناخت فکر حکومتی مردم در آن شرایط مناسب می‌نماید. در اینکه نخستین‌بار چه کسی چنین مسئله‌ای را مطرح کرد، اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری اشاره به مغیرة بن شعبه دارند. او در اواخر دهه چهل، زمانی که به واسطه سِنّزیاد، توانایی کمتری برای اداره شهر کوفه داشت و احساس کرد شاید معاویه او را عزل کند، برای جبران این ناتوانی به شام رفت و یزید را تحریک کرد تا ولایت‌عهدی را نزد پدرش مطرح کند، او نیز چنین کرد. مغیره به معاویه گفت: ترس آن دارم که فتنه و اختلاف دوره اخیر خلافت عثمان، بار دیگر تکرار شود؛ پس بهتر است کسی را پس از خود معین کنی و بهتر است آن شخص فرزندت یزید باشد. معاویه که خود طراح این فکر بود. سخن او را پذیرفت و مغیره را مأمور کرد تا به تدریج کوفه را برای پذیرش چنین امری آماده کند. او نیز تا آنجا پیش رفت که گروهی را به همین مناسبت به شام فرستاد. به طور مسلّم معاویه چنین امری را در ذهن خود داشت و گفته مغیره، آغاز علنی ساختن آن در میان مردم بود. هنگامی که زیاد بن ابیه حاکم کوفه شد، معاویه، مسئله ولایت‌عهدی را با او مطرح کرد؛ اما زیاد، که فکرش را نمی‌کرد معاویه چنین قصدی داشته باشد، با شگردی سعی کرد تا معاویه و حتی خود یزید را از این کار منصرف کند.

به تدریج تلاش معاویه برای تثبیت موقعیت یزید بیشتر و بیشتر شد. او در سفری به مکه و مدینه (که مرکزیتی دینی داشت)، کوشید تا با بخشش‌های زیاد به مردم، آنان را به سوی خویش جلب کند. البته مردم نیز راضی به نظر می‌رسیدند! شاعرانی چون عقیبه اسدی و عبدالله بن همام سلولی، که از یزید نفرت داشتند، و اشعاری در ملامت و مذمّت او سروده بودند، با پول فراوان معاویه دهان‌شان بسته شد. معاویه در ادامه همین فعالیت‌ها، با برگشتن به شام، گروه‌هایی از مردم کوفه و بصره را نزد خود فراخواند. و در مجلسی ضحاک بن قیس را واداشت تا موضوع ولایت‌عهدی را مطرح کند. او با متهم کردن مردم عراق به اینکه آنان اهل نفاق و شقاق هستند عراقیان را مورد سرزنش قرار داد. در آن مجلس، احنف بن قیس گفت: اهل عراق و حجاز تا وقتی حسن بن علی(ع) زنده است بیعت نخواهند کرد و ضحاک بن قیس با مطرح کردن دوباره اتهام خود گفت: حسن و امثال حسن چه کار به «سلطان الله» دارند که او را در روی زمین جانشینی داده؛ خلافت از طریق کلاله (فرزند دختر) به ارث نمی‌رسد. احنف بن قیس در پاسخ، تعهدات معاویه به حسن بن علی(ع) را، یادآور شد و با اشاره به علاقه نداشتن اهل عراق به معاویه، او را از شمشیرهایی که ممکن است از عراق برآید هشدار داد. بعد از آن معاویه تا سال ۵۰، چندی پس از شهادت امام حسن(ع) در سال ۴۹، درباره بیعت با یزید سکوت کرد. معاویه، ضحاک بن قیس و عبدالرحمان بن عثمان را که در آن مجلس به شدّت از یزید دفاع کرده بودند، به سوی والی کوفه و جزیره فرستاد تا راه را هموار کنند.

حدس معاویه آن بود که مشکل عمده از لحاظ دینی، مدینه است. عراق را به زور می‌توان قانع کرد، اما قبل از آن به معاویه نوشته بود که «... مردم پیرو این چند نفر هستند و تا آنان بیعت نکنند، مردم نیز بیعت نخواهند کرد» ابن قتیبه نیز نوشته است: «جز اندکی، دیگران در بیعت سستی ورزیدند؛ به‌خصوص بنی‌هاشم که هیچ کدام از آنان بیعت نکردند». معاویه پیش از آمدن به مدینه، نامه‌های مختلفی همراه با تهدید و تطمیع، برای مخالفین با بیعت فرستاده بود. پس از آمدن هم با تمام وجود تلاش کرد تا موافقت مردم مدینه را به دست آورد.

در جلسه‌ای که برگزار شد، عبدالله بن زبیر گفت: ای معاویه! این خلافت از آن قریش است. از خدای بترس این عبداللّه بن جعفر، عبداللّه بن عباس، من فرزند زبیر و حسن و حسین فرزندان علی(ع) هستند، تو جایگاه ما را می‌دانی!؟ عبداللّه بن عمر گفت: این خلافت، «هِرَقلی» و «کَسْروی» نیست که فرزندان از پدران به ارث برند، اگر چنین بود من باید بعد از پدرم قرار می‌گرفتم. این خلافت از آن قریش است، آن هم کسانی که مسلمانان، آنان را بپذیرند، کسانی که با تقواتر باشند. معاویه در پاسخ، بدون آنکه از بیعت یزید یاد کند تنها گفت: این «امر» از آن فرزندان عبدمناف است چون آنان «اهل رسول اللّه» هستند. پس از رحلت پیامبر(ص) مردم ابوبکر و عمر را سرکار آوردند، بدون آنکه برخاسته از معدن ملک و خلافت باشند، جز آنکه سیره خوبی داشتند؛ پس از آنان ملک به بنی عبدمناف رسید و تا قیام قیامت در میان آنان باقی خواهد ماند. و تو ای فرزند زبیر و فرزند عمر! خداوند شما را از این «امر» بیرون کرده است. معاویه پس از آن جلسه به شام بازگشت. به نقل از برخی منابع، معاویه در همان مجلس، ضمن خطابه‌ای تهدید کرد که اگر بیعت نکنند فلان و فلان خواهم کرد:لافعلنّ کذا و کذا.

یکی از مخالفان، عایشه بود، معاویه در باب درستی ولایت‌عهدی یزید بدو گفت: کار یزید، قضای الهی است که کسی را در آن اختیاری نیست، مردم بیعت او را بر عهده خود پذیرفته و عهد و پیمان با او بسته‌اند، آیا نظر تو این است که این عهد و پیمان را نقض کنند؟

زمانی که معاویه نتوانست در مدینه کاری از پیش ببرد، به سوی مکه حرکت کرد. در آنجا، معاویه حیله دیگری به کار گرفت. مردم را که از شهرهای مختلف برای مراسم حج گرد آمده بودند، جمع کرد و اعلام کرد که آن چند نفر، در خفا با او بر سر یزید بیعت کرده‌اند. گروهی از شامیان نیز با شمشیرهای از نیام برکشیده فریاد زدند که باید آنها به طور علنی بیعت کنند؛ اما معاویه آنها را ساکت کرد. پس از آن از منبر پایین آمد، هدایایی بین مردم تقسیم کرد و راهی شام شد. در آن جلسه، با اینکه این چند نفر حضور داشتند، نتوانستند مخالفت کنند. هرچند پس از آن به مردم گفتند که این امر حیله‌ای بیش نبوده و آنها بیعت نکرده‌اند. در عهدی که معاویه برای یزید نوشت، ضمن انتخاب او به عنوان خلیفه بعد از خود، به او گفت تا بنی‌امیّه و آل عبدشمس را بر بنی‌هاشم، آل عثمان را بر آل ابی تراب و ذریّه او مقدّم دارد، و بدین ترتیب خط مشی آینده امویان را هم ترسیم کرد..

سیاست خارجی معاویه

معاویه پایه‌های محکم و شالوده ثابتی در سیاست خارجی به وجود آورد؛ اما دوران او شاهد فتوحات وسیعی همانند دوران خلفای نخستین نبود و این نه از کوتاهی او، بلکه از برآورد درست کارها ناشی می‌شد. او عظمت کاری را که در حوزه سیاست خارجی به دوش داشت، درک کرد. این کار در تثبیت فتوحات در شرق و غلبه بر جنبش‌های عصیانگر نمایان می‌شد که هر لحظه در نقاط مختلف سرزمین اسلامی و در نتیجه آگاهی قومیِ ایرانیان به وجود می‌آمد.

از سوی دیگر معاویه برای انتشار دین اسلام در میان مردم ایران تلاش می‌کرد. برای نیل به این منظور، ده‌ها هزار خانواده عرب را در مناطق ایران، به‌ویژه در خراسان ساکن کرد که آمیزش عرب و ایرانی راهی برای گسترش تعالیم اسلامی و زبان و فرهنگ عربی باشد. با وجود این از حراست مرزها غافل نشد و جنگ‌ها از مرز را دربرگرفت. بدین‌سان معاویه تخمین زد که تثبیت فتوحات و نشر اسلام در سرزمین‌های شرقی، از فتح و توسعه جدّی‌تر است. این سیاست، در قسمت شرقی حکومت اسلامی موفق بود.

در قسمت غربی، یعنی در سرزمین شام و مصر به دو علت از برخورد با حکومت روم چاره‌ای نبود: اول - نزدیکی حکومت روم به مرکز رهبری در دِمَشق. دوم - خطر حکومت روم سایه گسترده، پیوسته تهدید آن متوجه حکومت اسلامی بود. معاویه با توجه به تجربه سیاسی، به هنگام استانداری سرزمین شام، از اهداف سرکوب‌گرانه رومی‌ها در طرد مسلمانان از این سرزمین آگاه شد؛ لذا بیشترین تلاشش را برای جلوگیری از آنان و زمین‌گیر کردن‌شان در مرزها، به‌ویژه در دریا به کار گرفت و در آن راه از راهبرد نظامی خاصی پیروی کرد..

جبهه شرقی

حقیقت این است که جنگ‌ها آرام نیافتند که معاویه کار را از سربگیرد و از نو، به فتوحات بپردازد. فعالیت جنگی گسترده وی در دوران خلافت، در جبهه روم و جبهه شمال افریقا به شکل ویژه‌ای نمودار شد؛ اما در مشرق به جز فتوحات حاشیه‌ای چیزی بیان نشده است و بیشتر درگیری‌ها به مطیع کردن مجدد مردم سرزمین‌های شورشی محدود شد. مسلمانان در دوران خلافت عثمان به کَشّ رسیدند، اما حکومت‌شان در این مناطق سست و بی‌بنیان بود و در روزگار معاویه به شرق بازگشتند. عبدالله بن سوار عبدی - که امیر ثُغر سِنْد بود - در قیقان جنگید و کشته شد. این منطقه ادامه خراسان و سرزمین سِنْد است. در آن زمان مُهَلَّب بن ابی‌صُفْره در جنگ‌هایش به لاهور رسید و قیس بن هیثم، بادغیس، هرات و بلخ را بعد از نقض پیمان صلح مردم آنجا با مسلمانان، مجدّداً مطیع کرد.

در دوران زیاد بن ابیه مسلمانان پیش‌روی کرده، بعد از محاصره کابل، آن را فتح کردند. در همان زمان، فرزندش عبیدالله در رأس سپاهی از رود سیحون گذشت و به بیکند رسید. ملکه آن سرزمین برای جلوگیری از پیشرفت مسلمانان از ترک‌ها یاری خواست، ولی ایشان شکست خوردند. ملکه خاتون به ناچار خواستار صلح شد که عبیدالله در مقابل پرداخت جزیه با او صلح کرد. سپس معاویه، سعید بن عثمان بن عفان را امیر خراسان کرد. ملکه خاتون از فرصت تغییر استانداران استفاده کرده، پیمان صلح را نقض کرد. سرکشان سُغْد، ترک، کَشّ و نَسَف، هم پیمان شده و جلوی مسلمانان را گرفتند. جنگ شدیدی میان دو طرف در بخارا درگرفت و پیروزی درخشانی نصیب مسلمانان شد. در پی آن سعید وارد شهر بخارا شد. سمرقند را مطیع و تِرمَذ را فتح کرد..

جبهه روم

روابط اسلامی - رومی از نیمه قرن نخست هجری، شاهد سلسله رخدادهای مهمی بود که در دو قطب اسلام و روم اثر گذاشت و باعث درگیری نظامی و جنگ و گریز همراه با پیروزی و شکست برای هر دو بود. جنگ و صلح، براساس مقتضیات اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در هر دو سرزمین بود.

برتری این کار عموماً به خلافت اموی و خصوصاً معاویه برمی‌گردد که سیاست نظامی را با اهداف و مشخصات روشنی در برابر حکومت روم پایه‌گذاری و حمله‌های منظمی را برای هجوم به قُسْطَنطَنیّه سازمان‌دهی کرد. حقیقت این است که جنگ ذات الصواری روابط نظامی میان مسلمانان و رومیان را به گرایش جدیدی در شرق دریای مدیترانه تبدیل کرد؛ زیرا آنجا محل ورودی بود که امویان بر جهان میانه به مثابه نیروی رقیبی در منطقه اِشْراف داشتند. همچنین آنان آخرین فرصت رومیان را برای بازپس‌گیری مواضع‌شان در شام و مصر از بین بردند؛ زیرا آنان به برتری دریایی خود اعتماد کردند، اما ناکام شدن حکومت روم و عقب‌نشینی ایشان به ماورای مرزهای آسیای صغیر باعث نشد که به طور کلی از این منطقه - که دارای اهمیت راهبردی و اقتصادی بود - به عنوان یک حکومت بزرگ دست بردارد. هدف رومی‌ها از دید معاویه پنهان نماند، همان‌گونه که وی نیز از توسعه نظامی که رومیان در منطقه ایجاد کرده بودند، غافل نشد. از این‌رو دو هدف را در نظر گرفت: اول - ایجاد نظام پایداری برای حمایت از مناطق مرزی و سواحل اسلامی در مقابل تهاجم رومی‌ها و «مَرَدَه» که هم‌پیمان آنان بودند. دوم - غلبه بر قُسْطَنطَنیّه، پایتخت امپراتوری روم.

بارزترین خطوط این سازمان‌دهی جنگی، در ایجاد مراکز دفاعی در مناطق مرزی و میدان‌های نظامی دایمی در دژهای خط مقدم و نیز گذرگاه‌های کوهستانی در مرزهای مشترک حکومت روم که ثغور نامیده می‌شد، نمایان گشت. آنها مواضع نظامی پیشرفته‌ای در مجاورت مرزهای دشمن بود.

معاویه ضرورت توجه به این مناطق مرزی و تعمیر و سنگربندی آن را باور داشت، از این‌رو به شهر اَنطاکیه که در معرض هجوم پیوسته و ناگهانی رومی‌ها قرار داشت، توجه کرد و مردم را تشویق کرد که در آن شهر ساکن شوند و زمینهای زراعتی را به عنوان «اقطاع» به ایشان داد. همچنین گروهی از ایرانیان و مردم بعلبک، حمص، بصره و کوفه را در سال ۴۲ / ۶۶۲ به آنجا انتقال داد. سپس به صورت تدریجی و پی‌درپی به آبادانی شهرهایی پرداخت که میان اسکندریه و طرسوس واقع شده بود. همچنین به اسکان و جایگزینی شهرهایی اقدام کرد که رومی‌ها در پی فتوحات اسلامی آنجا را ترک کرده بودند. افزون بر اَنطاکیه و حمص، گروهی از ایرانیان بعلبک و حمص را به صور منتقل کرد. همچنین گروهی از زُط‌های بصره و سیابجه را به سواحل کوچ داد و برخی از آنان را در اَنطاکیه ساکن کرد.

وی برای نیرومند کردن دژهای مرزی، شهرهای سُمَیْساط و مَلَطیَه را فتح و دژهای دیگری، نظیر مرعش و حدث را بنا کرده دژ راهبردی زبطره را فتح و از نو سنگربندی نمود. وی فعالیت چشم‌گیری در ترمیم شهرهای ساحلی و سنگربندی برای تقویت آنها در مقابل هجوم دریایی رومی‌ها از خود نشان داد و شهرهای عکا و صور را ترمیم، جَبَله را سنگربندی و آکنده از مرزبانان کرد و انطرطوس را به شکل شهر آبادی درآورد و اقطاعاتی به آن اختصاص داد.

به این سازمان‌دهی دفاعی، نظام دیگری که دارای ویژگی تهاجمی و دفاعی مشترک بود و با عنوان حمله‌های زمستانی و تابستانی شناخته می‌شود، پیوند داشت و آن، حمله‌های ادواری منظمی بود که به سرزمین‌های روم در آسیای صغیر می‌شد و افراد با صلاحیتی، رهبری آن را به عهده داشتند. هدف آن سیطره بر قلعه‌ها و دژهای کوهستانی مهم و هجوم به داخل سرزمین روم و جلوگیری از تلاش آنان برای ورود به سرزمین‌های اسلامی بود. با توجه به اینکه بیشترین جنگ‌ها و درگیری‌های نظامی میان او و رومی‌ها دریایی بود، معاویه برای:

1. دفاع از سواحل؛
2. دست‌یابی به جزایر مقابل ساحل شام، مثل اَرْواد، قُبْرُس و رُودِس، به این منظور که آنجا خط مقدّم هدایت جنگ‌های دریایی به طرف سرزمین روم باشد؛
3. دفاع از سرزمین‌های فتح شده؛
4. ادامه ارتباط تجاری خارجی با سرزمین‌های مجاور مدیترانه، به‌ویژه آنکه این دریا هنوز در دست رومی‌ها بود.

به اهمیت استحکام بخشیدن به ناوگان دریایی پی برد. بدین منظور، نقشه غلبه بر آنان در دریا و دور کردن‌شان را از ساحل، طراحی کرد. معاویه برای اجرای این نقشه نیروی دریایی اسلامی تشکیل داد و ناوگان دریایی درست کرد و اداره آن را به عهده عده‌ای از ناخدایان عرب - از قبیله بنی ازد غسانی - گذاشت‌. با اتکا بر این ناوگان جنگی، مسلمانان نفوذشان را در سواحل سرزمین شام مستحکم و نقشه سیطره بر جزایر را عملی کردند. به این ترتیب معاویه نخستین کسی بود که ناوگان جنگی تشکیل داد و نیز نخستین کسی بود که جنگ‌جویان مسلمان را برای جنگ به دریای مدیترانه اعزام کرد.

مسلمانان در سال ۲۸ / ۶۴۹ به رهبری معاویه برای جنگ به جزیره قُبْرُس رفتند و بر آن مسلط شدند. پیروزی در این حمله لازم بود؛ زیرا آغاز مرحله‌ای از فعالیت دریایی مسلمانان محسوب می‌شد. آنان در خلال سال‌های بعد، سلسله جنگ‌های دریایی را از پایگاه‌های‌شان در سرزمین شام و مصر به عنوان مقدمه محاصره قُسْطَنطَنیّه آغاز کردند. این حمله‌های دریایی را حملات دیگری در خشکی با هدف مطالعه راه‌های رسیدن به آن همراهی می‌کرد.

معاویه در سال ۴۹ / ۶۶۹ به منظور محاصره قُسْطَنطَنیّه از راه خشکی لشکرکشی گسترده‌ای کرد. این سپاه را فضالة بن عبدالله انصاری رهبری می‌کرد. وی در عمق سرزمین‌های روم پیش رفت تا به خلقدونیه در نزدیکی پایتخت رسید. فضاله زمستان آن سال را در املاک امپراتوری روم سپری کرد و معاویه با نیرو و سلاح او را یاری می‌رساند. در یکی از این کمک‌ها سفیان بن عوف به محاصره پایتخت روم اقدام کرد. نظر به اهمیت کار لشکرکشی، معاویه نیروهای اسلامی را همراه با نیروی کمکی، به رهبری یزید، در پی ایشان فرستاد که آرزوی مسلمانان را در کامل کردن محاصره بر آورده کرد.

دو طرف اسلامی و رومی در جنگ‌های باز دارنده، در پایین حصار پایتخت، برخورد کردند، اما مسلمانان پیروزی چشم‌گیری به دست نیاوردند و نتوانستند آنجا را فتح کنند. ممکن است این ناکامی‌ها به علل زیر بوده باشد:

1. استواری حصار آنجا و بازدارندگی نیروهای آن؛
2. از بین رفتن خواربار؛
3. مسافت طولانی کمک‌رسانی.

مسلمانان ناچار دست از محاصره برداشته، به شام بازگشتند. ابوایّوب انصاری، صحابه رسول خدا(ص) که در این جنگ همراه سپاه یزید بود، درگذشت و در پایین حصار قُسْطَنطَنیّه دفن شد.

این حمله، با وجود شکست نظامی، یک پیروزی سیاسی محسوب می‌شد، به گونه‌ای که اسقف‌های رومی را وادار کرد برای دفاع بهتر از پایتخت خود در مقابل حملات مسلمانان، نقشه‌های بیشتری طرح کنند و در سازمان نظامی - اداری امپراتوری، عموماً و در منطقه آسیا، خصوصاً تغییراتی دهند که نخستین خط دفاعی از پایتخت به حساب می‌آمد. شکست‌ها از تلاش معاویه برای فتح قُسْطَنطَنیّه نکاست و هم‌زمان به اهمیت تسلط بر جزایر نزدیک، به عنوان عامل هموارکننده، پی برد. بعد از دو جزیره قُبْرُس و کوس، مسلمانان جزیره رُودِس را در سال ۵۲ / ۶۷۲ فتح کردند. همچنین ناوگان اسلامی جزیره خیوس را فتح کرد و مسلمانان بر ازمیر، لیکیا و قیلیقیا مسلط شدند. به این ترتیب معاویه محاصره دریایی پایتخت روم را کامل کرد.

محاصره دوم قُسْطَنطَنیّه در سال ۵۴ / ۶۷۴ آغاز و تقویت نیروی دریایی در آبهای آنجا درخواست شد. ناوگان دریایی اسلامی دیگری به رهبری جنادة بن ابی‌امیه بعد از فتح جزیره اَرْواد در نزدیکی آنان، به ایشان پیوست، به‌گونه‌ای که مسلمانان آنجا را پایگاه حرکت خود کردند. درگیری میان ناوگان دریایی اسلامی و رومی به محاصره صدمه زد. در همان حال، نیروهای مرزبان اسلامی در خشکی پیرامون پایتخت با مرزبانان سپاه روم، مستقر در حصارهای شهر با تیر و منجنیق درگیر شدند. این اوضاع به مدت هفت سال (تا سال ۶۰ / ۶۸۰) ادامه داشت و عملیات نظامی به علت دشواری جنگ در پاییز و زمستان، به دو فصل بهار و تابستان محدود شد.

شهر در مقابل محاصره پایداری کرد. مسلمانان با این که تلاش خود را به محاصره شهر از سمت دریا متمرکز کردند، پیروزی چشم‌گیری به دست نیاوردند. به علت گستردگی راه خشکی و باز بودن راه دریای سیاه به روی رومی‌ها، که برای آنان احساس راحتی در پی داشت و همچنین دریافت نیروی کمکی و خواربار، محاصره خشکی شهر متزلزل بود و این خطای راهبردی نتایج مهمی دربرداشت؛ زیرا خیزش مسلمانان را به سمت اروپا، از سمت شرق، متوقف و افزون بر آن، مرکز امپراتوری روم را تقویت کرد. حقیقت این است که عوامل متعددی مسلمانان را واداشت که دست از محاصره قُسْطَنطَنیّه بردارند. از بازرترین آنها می‌توان عوامل زیر را برشمرد:

1. استواری حصارهای شهر؛
2. بدی آب و هوا؛
3. جریانات آبی شدیدی که کشتی‌ها را از حصارها دور می‌کرد؛
4. استفاده رومی‌ها از منجنیق؛
5. مستحکم نبودن محاصره خشکی؛
6. عوامل داخلی وابسته به هر دو حکومت اسلامی و رومی.

آنچه به حکومت اسلامی مربوط می‌شود، این بود که معاویه خودش را نیازمند آرامش طولانی با رومی‌ها می‌دید. بعد از این که دریافت مدت محاصره، بدون رسیدن به هدف، طولانی شد و احساس کرد مرگش نزدیک می‌شود، به این باور رسید که بازگشت سپاه گرانِ مرزبان در پیرامون پایتخت روم، برای پیشگیری از مشکلات حکومت اموی پس از وفات او، به سود مسلمانان [حکومت اموی] است.

اما در آنچه مربوط به رومی‌ها می‌شد این بود که حکومت روم می‌خواست محاصره پایتختش، که آن را خسته و فرسوده کرده بود، پایان یابد. در نتیجه، گفت وگوهایی میان دو طرف صورت گرفت و موارد زیر به توافق رسید:

1. معاویه، سالانه به رومی‌ها جزیه بپردازد که مقدار آن سه هزار قطعه طلا به اضافه پنجاه اسیر و پنجاه اسب باشد؛
2. این صلح به مدت سی سال ادامه یابد..

جبهه شمال افریقا

قبل از این که از فتح شمال افریقا به دست مسلمانان سخن بگوییم، باید مناطق جغرافیایی را که حوادث در آنها رخ داد، مشخص شود. این مناطق به چهار دسته تقسیم می‌شود:

1. بَرْقَه و طرابلس؛
2. اقلیم افریقیه: تقریبآ معادل تونس فعلی - که به مغرب ادنی معروف است؛
3. مغرب اوسط: معادل الجزایر امروزی؛
4. مغرب اقصی: معادل مملکت امروزی مغرب.

فتح شمال افریقا هفت مرحله به طول کشید. در این مدت، عملیات فتح کامل شد و در دوران عبدالملک بن مروان پایان یافت. مرحله نخست فتوحات مسلمانان در شمال افریقا، گشودن بَرْقَه برای کامل کردن فتح مصر بود. این کار به دست عمرو بن عاص در سال ۲۲ / ۶۴۳ به پایان رسید. همچنین عمرو طرابلس غرب، صبراتا و فزّان را فتح کرد.

گام دوم را عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح در سال ۲۷ / ۶۴۸ برداشت. وی سبیطله را فتح کرد و سپاهیانش را در آن منطقه پراکند تا به قفضه رسید و قلعه اجم را در جنوب قَیْروان فتح کرد. وی به همین فتوحات اندک بسنده کرد و بدون تأثیر مهمی، به مصر باز گشت، اما جنگ‌های او که بدین شکل پایان پذیرفت، برای مسلمانان تجربه مفیدی بود؛ زیرا آنان از اوضاع این سرزمین‌ها و اهمیت آن برای ایشان آگاه کرد.

بعد از آن، مسلمانان به مشکلات داخلی‌شان مشغول شدند و حرکت فتوح موقتاً متوقف شد. هنگامی که کار معاویه سامان گرفت، فعالیت جهادی را از نو آغاز کرد. پس در سال ۴۵ / ۶۶۵م. لشکری را به رهبری معاویة بن حدَیج سکونی اعزام کرد و به او دستور داد به منطقه «واقعه» در غرب طرابلس حمله کند. این فرمانده تا دشت قمونیه، واقع در جنوب قَرْطاجَنّه پیش‌روی کرد.

در این هنگام نقفور فرمانده رومیان پادگانش را در شهر ساحلی سوسه بنا کرد. این اقدام مسئله درگیری بین دو طرف را حتمی نمود. درگیری مختصری میان ایشان رخ داد که در نتیجه آن نقفور از منطقه عقب‌نشینی کرد. با وجودی که ابن حُدَیج سوسه، جَلولا، بنزرت و جزیره جربه را فتح کرد، نتوانست از پیروزی‌اش بهره برده، اقدام مسلمانان را تعمیق بخشد. به نظر می‌رسد که معاویه تصمیم داشت حرکت فتوح را شتاب بخشد. این تصمیم در جدایی بَرْقَه و طرابلس غرب از مصر در سال ۴۹ / ۶۶۹ نمایان شد. وی عقبة بن نافع را به استانداری آنجا برگزید که کارهای درخشانش در تاریخ ثبت است.

مرحله دوم فتوحات شمال افریقا با استانداری عُقْبَه، آغاز شد و این مرحله مهمی بود؛ زیرا این فرمانده، با اجرای راهبرد جدیدش آرامش مسلمانان را در منطقه تأمین کرد تا مغرب جزء جدایی‌ناپذیر قطب اسلامی باشد. عُقْبَه فعالیتش را با فتح تعدادی از مواضع راهبردی آغاز و در مغرب ادنی، خط‌مشی استواری را اجرا کرد که به تشکیل مراکز پشتیبانی نظامی در شهرها و مواضع منجر شد و فتح آنجا را با هدفِ حفظ دست آوردهای فتح مناطقی مانند ودان، فزّان، خاور و غدامس کامل کرد.

وی با تکیه بر تجربه‌هایش دریافت که مردم شمال افریقا، تا زمانی که مسلمانان در سرزمین‌شان باقی باشند، از مسلمانان اطاعت می‌کنند وگرنه از اسلام روی گردانده دست از اطاعت برمی‌دارند. بَرْقَه و زویله دو پایگاه تندرو در برابر فتح اسلامی در شمال افریقا بودند؛ زیرا مردم مغرب را برای شورش بر مسلمانان کمک می‌کردند که هر بار نیز به جنگ با ایشان منجر می‌شد، ازاین رو به این باور رسیدند که پایگاه اسلامی در شمال افریقا ایجاد کنند تا مرکز استواری برای حکومت منطقه‌ای باشد و سپاهیان اسلامی نیز برای فتح و استقرار در مناطق همسایه از آنجا حرکت کنند. افزون بر این، خطوط دفاعیِ ضروری را برای مسلمانان در این منطقه تأمین کنند. همچنین با این کار هدفی عقیدتی برای آغاز دعوت تبلیغی میان بربرها که ساکنان اصلی شمال افریقا بودند، دنبال می‌شد.

از این‌رو نقشه قَیْروان در سال ۵۰ / ۶۷۰ در منطقه صحرایی واقع در جنوب قَرْطاجَنّه طراحی شد. موقعیت جغرافیایی این شهر، به دلیل بازدارندگی جنگ‌های دریایی رومی‌ها و چراگاه‌های عالی فراوان شاخص بود. تأسیس این شهر اصرار مسلمانان بر استمرار فتوحات را نشان می‌دهد. این شهر افزون بر نشر دین اسلام در مغرب، نقش مهمی در فتح شمال افریقا و رفتن به اَندُلس داشت که بعدها از مراکز درخشان تمدن اسلامی شد. به نظر می‌رسد سیاستی را که عُقْبَه در برابر بربرها پیش گرفت، با خشونت همراه بود، امنیت را ناممکن می‌کرد و باعث هم‌پیمانی ایشان با رومی‌ها می‌شد.

معاویه خطر این سیاست را درک کرد و عُقْبَه را در سال ۵۵ / ۶۷۵ برکنار و ابومهاجر دینار انصاری را جانشین او کرد. طبیعی است که مسئله برکناری، در چهارچوب روابط شخصی میان فرماندهان، استانداران و خلافت بود. مرحله سوم فتوح شمال افریقا با برکناری عُقْبَه و تعیین ابومهاجر، آغاز شد. وی روش معتدلی در رفتار با بربرها پیش گرفت. این شیوه راه را برای نفوذ دین اسلام در میان ساکنان آن سرزمین فراهم کرد.

ابومهاجر به نقش روم در تحریک بربرها علیه مسلمانان پی برد و تصمیم گرفت که این نقش را محدود کند. از این‌رو ملاحظه می‌کنیم وی همه حملاتش را متوجه کیان رومی‌ها در منطقه ساحلی، به‌ویژه پایتخت‌شان (قَرْطاجَنّه) کرد؛ لذا به آنجا هجوم برد و مردم آنجا را به صلح وادار کرد و جزیره راهبردی شریک را - در نزدیکی آن منطقه - فتح و تبدیل به پایگاهی نظامی برای زیر نظر گرفتن تحرکات رومی‌ها نمود. این سیاست، نخستین پیروزی نظامی و سیاسی را برای ایشان به ارمغان آورد. سپس ابومهاجر به حملات خود بر ضد کیان رومی ادامه داد و شهر میله را در وسط مغرب ادنی و میانه فتح کرده، در آن مستقر شد و از همانجا اهالی بربر را در مغرب ادنی به دین دعوت کرد که آنان پذیرفتند و اسلام آوردند.

بعد از این که ابومهاجر از اوضاع مغرب ادنی اطمینان یافت، حرکت جهاد را برای فتح مغرب میانه از سر گرفت. مردم بربر و روم در این منطقه براساس منافع مشترک متحد شدند تا جلوی پیشرفت اسلام را بگیرند و مسلمانان را از مغرب میانه بیرون کنند. قبیله اوربای بربر به فرماندهی کسیلة بن لمزم مناطق مغرب میانه و اقصی را رهبری می‌کرد. وی از مشکلاتی که مسلمانان برای وطن او و دین مسیحی‌اش ایجاد نمودند، آگاه بود. از این‌رو برای مقابله با آنان در شراسه اقدام کرد.

برای دفع این خطر ناگهانی، کسیله سپاه گرانی فراهم کرد و در تلمسان در انتظار درگیری زودهنگامی با ابومهاجر اردو زد. دو طرف با یکدیگر برخورد کردند و درگیری شدیدی میان آنان رخ داد که هر دو طرف آن را جنگ سرنوشت می‌نامیدند. در این جنگ مسلمانان پیروز شدند. سپاه کسیله متلاشی و در صحرا پراکنده شد. کسیله اسیر گردید، او را به نزد ابومهاجر بردند. وی با او نیکو رفتار کرد و به مسلمان شدنش امید داشت؛ زیرا مسلمانی او به علت جایگاه مهمی که در میان قومش داشت، باعث مسلمانی آن مردم می‌شد. کسیله و قومش مسلمان شدند و ابومهاجر در فتح تلمسان آنان را به خدمت گرفت.

ابومهاجر پس از اطمینان از اوضاع مغرب میانه و اسلام بربر به قَیْروان بازگشت. وی تحرکات و فعالیت‌های رومی‌ها را زیر نظر گرفت و برای از بین بردن نفوذشان در شمال افریقا به فعالیت پرداخت، اما خیلی در این مقام باقی نماند؛ زیرا استاندار او مسلمة بن مخلد در مصر به سال ۶۲ / ۶۸۲ وفات یافت. مَسْلَمَه پشتوانه نیرومندی برای او بود. یزید بن معاویه، عُقْبَة بن نافع را برای بار دوم به افریقا اعزام و ابومهاجر را برکنار کرد و بدین ترتیب مرحله چهارم فتوح شمال افریقا آغاز شد..۴۹

سیاست اداری معاویه

خلفای بنی‌امیه، به‌ویژه افرادی مانند معاویة بن ابی‌سفیان و عبدالملک بن مروان به بهتر اداره کردن حکومت، تلاش برای منافع عمومی به منظور سازمان‌دهی حکومت‌شان شناخته شده‌اند. آنان از توانایی‌شان در پیروی از شیوه‌های اداریِ سودمند و ایجاد دیوان‌ها و ابزارهای اداری مفید برای استفاده در حکومت‌شان، دریغ نکردند.

اداره‌ها یا دیوان‌ها، در دوران معاویه شاهد تحولی بود که همگام با تغییراتی در نظام حکومتی پدیدار شد و به علت باز بودن درهای آن به روی تمدن‌های روم و ایران، قدم‌های سریعی به جلو برداشت. آنان از آنچه عمر بن خطّاب در نظام اداری انجام داد، پیروی کردند، بدون اینکه شکل نهایی آن را تکامل بخشند. معاویه بدین‌منظور از مسیحیانی که در حکومت روم کار می‌کردند، مانند سَرْجون بن منصور و پسرش منصوربن سَرْجون در تنظیم دیوان مالیه کمک گرفت.

معاویه در زمانی دیوان‌های خاتم و برید را تأسیس کرد که مسلمانان با دیوان‌های سپاه، خراج و رسایل آشنا بودند. او دیوان خاتم را درست کرد تا نامه‌ها بدون مهر نباشد، فردی به جز خلیفه، از اسرار آنها آگاه نشود، نامه‌ها در معرض جعل و دگرگونی قرار نگیرد. افزون بر آن، دیوان خاتم گزارش‌هایی را دریافت می‌کرد که از سوی استانداران به خلیفه فرستاده می‌شد. همچنین معاویه دیوان برید را - بعد از گسترش حکومتش - تأسیس کرد؛ زیرا انتقال نامه‌ها با حداکثر سرعت برای تسهیل ارتباط سریع میان خلیفه و کارگزارانش در مناطق حکومتی ضروری بود.

این دیوان دو وظیفه مهم داشت: نخست، بردن و آوردن نامه‌های دارالخلافه؛ دوم، کارمندان این دیوان جاسوس‌های خلیفه بودند و کارها و رفتارهای استانداران را زیر نظر داشتند و گزارش‌های دریافتی را برای خلیفه می‌فرستادند تا خلیفه از اوضاع استان‌ها و آنچه در آنجا رخ می‌دهد، آگاه باشد. معاویه هزینه هنگفتی را صرف تحول این دیوان و فعالیت‌های آن کرد. شمار کارمندان، اسب‌ها و ایستگاه‌های مجهز مورد نیاز ناقلان خبر را افزایش داد و ابزارهای مهمی برای اداره امور حکومت به وجود آورد. گفتنی است که کار دیوان برید، منحصر به انتقال نامه‌های رسمی و گزارش‌های حکومتی بوده است..

مرگ معاویه

هنگامی که معاویه به مرضِ منجر به مرگش گرفتار شد، پسرش یزید در دِمَشق نبود، وی ضحاک بن قیس و مسلم بن عقبه را فرا خواند و وصیت خود به یزید را تسلیم آنان کرد و در رجب سال ۶۰ / ۶۸۰ مُرد. شدیدترین نگرانی او که هوش از سرش ربوده بود، فرستادن به دنبال چهار نفر از رهبران مخالف، یعنی عبدالله بن زبیر، امام حسین(ع)، عبدالله بن عمر و عبدالرحمان بن ابی‌بکر بود.

۹. شهادت امام حسن(ع) و آغاز امامت امام حسین(ع) از جنایات نابخشودنی معاویه، به شهادت رساندن امام حسن(ع) ریحانه رسول‌الله(ص) است که از نظر تاریخی، کوچک تردیدی در آن وجود ندارد. معاویه با ترتیب دادن توطئه‌ای که اساس کارش بر همان پایه بود، امام را به دست همسرش جَعده، دختر اشعث بن قیس، به شهادت رساند. زمانی که در سال ۶۳ در واقعه حَرّه مدینه غارت شد، خانه این زن ملعون نیز به تاراج رفت. اما به پاس خوش‌خدمتی او در به شهادت رساندن شویش، اموال وی را باز گرداندند. منابع بی‌شماری خبر به شهادت رساندن امام را توسط جَعْده و با توطئه معاویه گزارش کرده‌اند. به گزارش ابن حمدون، قرار بود جعده در برابر مسموم کردن امام، یکصد هزار درهم دریافت کند. بعدها نیز با یک قریشی ازدواج کرد و از او بچه‌دار شد. کودکان با دیدن این بچه به او می‌گفتند: یا ابن مُسمّمَةُ الأزواج، ای فرزند زنی که شوهرش را مسموم کرد.

هیثم بن عدی گفته است که مسمومیت امام‌حسن(ع) به تحریک معاویه و به دست دختر سُهَیل بن عمرو صورت گرفت. آن حضرت چهل روز پس از مسمومیت بیمار بود تا به شهادت رسید. ام‌بکر دختر مِسْور گوید: بارها به امام سم خوراندند، ولی هر بار از آن رهایی یافت تا آنکه مرتبه آخر، سم به قدری شدید بود که لخته‌های خون از گلوی امام(ع) خارج شد. پس از شهادت امام(ع)، طبق وصیت آن حضرت خواستند او را در کنار قبر رسول‌خدا(ص) دفن کنند، اما عایشه با استناد به اینکه «بیتی لا آذن فیه» مانع این کار شد. مروان هم که آن زمان حکومت مدینه را داشت، اعلام کرد که اجازه چنین کاری را نخواهد داد. امام حسن(ع) سفارش کرده بود که اگر مشکلی پیش آمد آن حضرت را در کنار مادرشان در بقیع دفن کنند. عایشه، برای یک‌بار دیگر کینه خود را نسبت به حضرت زهرا(س) و فرزند آن حضرت نشان داد. زمانی که امام را برای دفن نزدیک قبر پیامبر(ص) آوردند، عایشه گفت: چنین چیزی هرگز انجام نخواهد شد. ابوسعید خدری و ابوهریره به مروان گفتند: آیا از دفن حسن در کنار جدش ممانعت می‌کنی در حالی که رسول خدا(ص) او را سید جوانان بهشت نامید. مروان به تمسخر به آنها گفت: اگر امثال شما حدیث پیامبر(ص) را روایت نمی‌کردند، ضایع شده بود. محمد بن حنفیه می‌گوید: زمانی که امام حسن(ع) وفات کرد، مدینه یکپارچه عزادار شد و همه گریه می‌کردند. مروان خبر وفات حضرت را به معاویه داد و گفت: آنان می‌خواهند حسن را در کنار پیامبر(ص) دفن کنند، اما تا من زنده هستم به این مقصود خود نخواهند رسید. امام حسین(ع) کنار قبر پیامبر(ص) رسید، و فرمود: اینجا را حفر کنید، سعید بن عاص که حاکم مدینه بود، خود را کنار کشید، اما مروان بنی‌امیه را آماده کرده مسلح شدند. مروان گفت: چنین چیزی هرگز نخواهد شد. امام حسین(ع) فرمود: به تو چه ارتباطی دارد، مگر تو والی شهر هستی؟ مروان گفت: نه، اما تا من زنده هستم اجازه این کار را نخواهم داد. امام(ع) از کسانی که در حلف الفضول همراه بنی‌هاشم بودند، کمک خواست.

اینجا بود که کسانی از بنی‌تیم، بنی‌زهره، بنی‌اسد و بنی‌جعوبه مسلح شدند. امام حسین(ع) و پیروان هر یک پرچمی داشتند و مروان نیز پرچمی داشت و میان آنان تیراندازی نیز شد. به هر روی شماری از مردم، امام حسین(ع) را راضی کردند تا به موجب وصیّت خود امام حسن(ع) که فرموده بود اگر قرار است خونی ریخته شود، در همان بقیع کنار مادرش دفن شود، از اصرار خود دست بردارد. در نقلی آمده است: مروان که این زمان معزول شده بود، با این اقدام خود قصد داشت تا معاویه را از خود راضی کند. مروان پس از آنکه از دفن امام در بقیع جلوگیری کرد، این خبر را با آب و تاب برای معاویه نوشت. او می‌گفت: چگونه فرزند قاتل عثمان، در کنار پیغمبر(ص) دفن شود، اما عثمان در بقیع؟ بی‌شبهه مروان از کثیف‌ترین چهره‌های بنی‌امیه است که در تمام مدت حاکمیت بر مدینه، با زبان تند خود، امام علی(ع) و بنی‌هاشم را دشنام می‌داد. شهادت امام در یک روایت، که به نظر درست می‌آید، در ربیع الاول سال ۴۹، و در نقلی دیگر، ربیع‌الاول سال پنجاه هجری دانسته شده است.

زمانی که امام به شهادت رسید، بنی‌هاشم کسانی را به نقاط مختلف مدینه و اطراف فرستادند تا این خبر را به گوش انصار برسانند. گفته شده که هیچ کس در خانه خود نماند. زنان بنی‌هاشم تا یک ماه، هر روز برای وی مجلس عزا داشتند. طبری به نقل از امام باقر(ع) آورده است که مردم مدینه هفت روز به مناسبت شهادت فرزند پیامبر(ص) در ماتم نشسته و بازار را بستند. او می‌گوید: در مراسم دفن امام در بقیع، به قدری جمعیت بود که جای انداختن سوزن نبود. نیز شیعیان آن شهر را به عزا نشاند. پس از وفات امام مجتبی(ع) شیعیان کوفه، نامه تسلیتی به امام حسین(ع) نوشتند. در آن نامه آمده بود که درگذشت امام از یک سوی برای «تمامی امت» و از سوی دیگر برای تو و هذه الشیعة خاصة مصیبت است. این تعبیر نشان شکل‌گیری «شیعه» و حتی کاربرد کلمه شیعه به عنوان یک اصطلاح در حوالی پنجاه هجری است. آنان در این نامه با این القاب از امام مجتبی(ع) یاد کردند: عَلَمُ الهُدی و نُورُ البِلاد کسی که به او امید اقامه دین و اعاده سیره صالحان بود. آنان اظهار امیدواری کردند که خداوند حق امام حسین(ع) را به او بازگرداند. این نامه باید یکی از اسناد تشکل شیعه اعتقادی و امامتی در کوفه تلقی شود. عمرو بن بعجه گوید: نخستین ذلّتی که بر عرب وارد شد، وفات امام مجتبی(ع) بود. با به شهادت رسیدن امام حسن(ع)، رهبری جامعه شیعه، در اختیار امام حسین(ع) قرار گرفت. امام(ع) در دوره امامت برادرش، به طور کامل از سیاست وی دفاع می‌کرد. آن حضرت در برابر درخواست‌های مکرر مردم عراق، برای آمدن آن حضرت به کوفه، حتی پس از شهادت برادرش، حاضر به قبول رأی آنها نشد و فرمود: تا وقتی معاویه زنده است، نباید دست به اقدامی زد. معنای این سخن آن بود که امام در فاصله ده سال به اجبار حکومت معاویه را تحمّل کرده است.

شیعیان انقلابی کوفه استقبال کرده، وفاداری خود را به عنوان یک شیعه به ایشان اعلام کردند. متن نامه آنان این بود: به نام خدای بخشنده مهربان. به حسین بن علی[(ع)] از شیعیانش و شیعیان پدرش امیرمؤمنان[(ع)]. سلام بر تو، ما در حضور تو ستایشگر خدایی هستیم که جز او خدایی نیست. اما بعد، خبر وفات حسن بن علی[(ع)] به ما رسید، درود خداوند بر او. روزی که به دنیا آمد و روزی که جان سپرد و روزی که زنده برانگیخته خواهد شد. خداوند از گناهش درگذرد و حسناتش را بپذیرد و او را به پیامبرش ملحق سازد. همچنین به تو هم در این مصیبت پاداشی مضاعف داده و آن مصیبت را با وجود تو جبران سازد. ما این پاداش را به پای خدای می‌گذاریم؛ (و می‌گوییم) ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. چه بزرگ است این مصیبت برای همه امت به طور عام و برای شیعیان به طور خاص؛ مصیبت درگذشت پسر وصی [امام‌علی(ع)] و نواده دختری پیامبر(ص). وی نشان هدایت و نور سرزمین‌ها بود که امید آن می‌رفت تا دین را اقامه کرده و سیرت صالحان را (به میان امت) بازگرداند. خدای تو را رحمت کند. در این مصیبت صبر پیشه‌ساز که چنین صبری از کارهای نیازمند تصمیم و اراده (عزم الامور) است. اکنون تو جانشین پیشینیان خود هستی و خداوند هدایتش را نصیب کسی سازد که از هدایت تو بهره گیرد. ما هم شیعیان تو هستیم، به سوگواریت سوگوار، به اندوهت اندوهگین، به شادمانیت شادمان و رهسپار سیره تو و منتظر فرمانت هستیم. خداوند سینه‌ات را گشاده سازد، نامت را بلند گرداند، پاداشت را بزرگ دهد، از گناهت درگذرد و حقت را به تو بازگرداند.

معاویه که پنهانی در پی کشتن امام حسین(ع) بود، در ظاهر از به کار بردن روش‌های فریب‌کارانه هم غافل نبود. اصمعی گوید: برای معاویه کنیز زیبایی آوردند. وی آن کنیز را همراه اموال فراوانی به رسم هدیه برای امام حسین(ع) در مدینه فرستاد. اما امام، اموال دیگری هم به آن کنیز بخشید و وی را آزاد کرد و به این ترتیب، به معاویه فهماند که اهل سازش نیست.

معاویه که خبر مخالفت‌های امام حسین(ع) و مکاتبات مردم عراق را با وی شنید، خود نامه‌ای به امام حسین(ع) نوشت و از او خواست تا دست از شقاق و اختلاف‌افکنی(!) بردارد و به مردم عراق اعتماد نکند. وی به امام نوشت: واتّق اللّه، و لا تردّنّ هذة الاُمّة فی فتنة. واتّق شقّ عصا الاُمّة و أن یرجعوا علی یدک الفتنة. مراقب باش بار دیگر این امت را به فتنه باز نگردانی. از اختلاف‌افکنی پرهیز کن و مراقب باش فتنه به دست تو برنگردد.

امام حسین(ع) از نامه معاویه به خشم آمد و ضمن نامه‌ای، پس از قتل حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی و ولایت‌عهدی یزید، سخت از معاویه انتقاد کرد و معاویه، نوشت: آیا تو قاتل حجر بن عدی و اصحاب نمازگزار و عابد او نبودی که با ظلم درافتادند، بدعت‌ها را انکار کردند و در این راه از چیزی نهراسیدند؛ تو هم از روی ستم آنان را کشتی، بعد از آنکه با قسم‌های محکم و عهد و پیمان‌ها آنان را امان بخشیده بودی. آیا تو قاتل عمرو بن حمق خزاعی صحابی رسول الله نبودی که عبادت زیاد او را به سختی درافکنده، رنگ چهره‌اش را عوض کرده و جسمش را نحیف و لاغر ساخته بود... آیا تو نبودی که زیاد بن سُمیّه را که در خانه عبید به دنیا آمده بود، به ابوسفیان منتسب کردی... و به این ترتیب سنّت رسول‌الله را ترک کرده، به طور عمدی فرمان او را رها ساختی و هوای نفس خود را به‌رغم راه هدایت الهی، پیروی کردی. آنگاه وی را بر عراقَیْن - کوفه و بصره - مسلّط ساختی، آن‌چنان که دست مردم را قطع کرده، چشمانشان را کور ساخته و آنان را به شاخه‌های نخل می‌آویخت. آیا تو دو حضرمی را نکشتی، آن دو نفری که زیاد به تو نوشت: آنان بر دین علی(ع) هستند و تو پاسخ دادی که هر کسی را که بر دین و رأی علی(ع) بود بکش. او نیز به دستور تو آنان را کشت و مثله کرد؛ آیا جز آن است که دین علی(ع) همان دین محمد(ص) است؟... من برای خود چیزی را بهتر از جهاد با تو نمی‌بینم؛ اگر آن را انجام دهم، تقرب به خداوند جسته‌ام و اگر جهاد با تو را ترک کنم، باید به خاطر تقصیری که کرده‌ام، استغفار کنم... ای معاویه! تو را بشارت به قصاص می‌دهم، به حساب الهی یقین کن و بدان که خداوند کتابی دارد که هر گناه کوچک و بزرگی را در آن ثبت می‌کند. خداوند تو را فراموش نخواهد کرد که مردم را با ظن و گمان دستگیر می‌کنی، و با اندک شبهه و تهمتی آنان را به قتل می‌رسانی و مردم را وادار به بیعت با فرزندت یزید می‌کنی، بچه سفیهی که شراب می‌خورد سگ بازی می‌کند. بدان که بر خودت زیان وارد ساختی، دینت را خراب کردی، خیانت در امانت کردی، رعیّتت را فریب دادی و جایگاهت را پر آتش کردی. قوم ستمگر از رحمت خداوند به دورند..

منابع

1. روحانی، سید حمید، مقاله «معاویة بن ابی‌سفیان اموی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
3. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
4. محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید
5. طقوش و جعفریان، دولت امویان

مقدمه

نام و نسب او معاویة بن صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس بن عبدمناف است. البته پدرش به ابوسفیان معروف است. مادر معاویه، هند دختر عتبة بن ربیعة بن عبدشمس بن عبدمناف گویند و کنیه معاویه، اباعبدالرحمن است. در بعضی از عبارات هند را آکله الاکباد می‌گویند و معاویه را ابن اکله الاکباد می‌نامند.

مسلمان شدن معاویه

زمان مسلمان شدن معاویه مشخص نیست؛ در کتب تاریخی نقل قول‌های مختلفی در این باره آمده است:

1. هنگام فتح مکه؛
2. در یوم القضاء (عمرة القضاء)؛ هنگام دیدن رسول خدا(ص) مسلمان شده است اما اسلام خود را از والدینش مخفی می‌کرده است.

اما طبق نقل مشهور، وی در فتح مکه مسلمان شده است و جزو "طلقاء وابناء الطلقاء" قرار گرفته است. هنگامی که شهر مقدس مکه فتح شد. رسول خدا(ص) گروهی از قریش را بخشیدند و این افراد را آزاد و فرزندان آزاد شده خواندند و فرمودند که این افراد حق حکومت بر مسلمانان را ندارند. عبدالرحمن بن غنم اشعری، فقیه بزرگ اهل شام درباره او گفته است: معاویهحق دخالت در امر حکومت را ندارد زیرا او جزء آزاد شده‌هاست آزاد شده حق حاکم شدن را ندارند. عمر بن الخطاب نیز می‌گوید: حکومت برای آزاد شده‌ها و فرزندان آنها نیست.

علی(ع) درباره آنها فرموده‌اند: اینان به اجبار مسلمان شده‌اند و جزء دشمنان رسول خدا(ص) و در پی بدعت و دشمنی با دین خدا هستند.

در آیات قرآن نیز اصطلاح "الشجرة الملعونه" آمده است که منظور از آن، بنی امیه هستند.

در روایتی که از عایشه نقل شده، از معاویه به فرعون تعبیر شده است و رسیدن به حکومت، بر انتخاب خدایی و تأیید الهی دلالت بر آنان ندارد.

خصوصیات شخصی معاویه

بعضی از منابع، وی را سفید چهره معرفی می‌کنند که محاسنش را خضاب می‌کرده است. ولی عده‌ای دیگر از مورخان، وی را سیاه چهره معرفی می‌کنند. معاویه را جزء "دهاة العرب" می‌دانند . او در نقل‌ها، به صورت شخص فقیری معرفی می‌شود که بعد از رسیدن به حکومت شام به شخصی ثروتمند تبدیل شد.

معاویه و حکومت

معاویه در سال پنجم قبل از بعثت به دنیا آمد و در ۳۶ سالگی، یعنی سال ۱۹ ه به فرمان خلیفه دوم، والی شام شد؛ عثمان بن عفان نیز وی را در مقامش باقی گذاشت.

اما علی(ع) وی را برکنار کرد معاویه فرمان علی(ع) را نپذیرفت و بر ضد علی بن ابی طالب(ع) شورش کرد و جنگ‌های جمل و صفین، بدون شک آثار فعالیت‌های او بر ضد امام زمانش بوده است.

در روایات رسیده از رسول خدا(ص)؛ علی(ع) مأمور جنگ با سه گروه شده است؛ ناکثین (اهل جمل)، قاسطین (معاویه و اصحاب او) و مارقین (اصحاب نهروان).

بعد از شهادت علی(ع) معاویه به دشمنی با امام حسن(ع) پرداخت و سرانجام توانست در سال ۴۱ هم به حکومت برسد؛ از حکومت وی در ادبیات روایی، به سلطنت تعبیر می‌شود. او توانسته بود مردم شام را با خود همراه کند و آنها او را حاکمی عادل می‌پنداشتند و افرادی چون حسن بصری و عمر بن عبدالعزیز از او دفاع می‌کنند. سرانجام او در رجب سال ۶۰ ه.ق در حالی که به بیماری "لوقه" مبتلا شده بود، درگذشت.

او هنگام مرگ وصیت کرد که پیراهن، ناخن و مویی از محاسن رسول خدا(ص) با او دفن شود و با خود می‌گفت، کاش یکی از مردان قریشی بودم که در مکه می‌ماندم و هرگز حکومتی برای من نبود.

معاویه و نقل احادیث

عده‌ای از اصحاب رسول خدا(ص) مانند عبدالله بن عباس، الخدری، ابودرداء، جریر، نعمان بن بشیر، عبدالله بن عمرو عبد الله بن زبیر و عده‌ای از تابعین مانند ابوسلمه، حمید بن عبدالرحمن، سالم بن وقاص، علقمه بن وقاص، ابن سیرین و قاسم بن محمد از وی حدیث نقل کرده‌اند. ابن ابی داود تنها به نقل از معاویه از رسول خدا(ص) حدیث نقل می‌کند.

معاویه و اصحاب رسول خدا(ص)

جنگیدن با علی بن ابی طالب(ع) معاویه را در ردیف اهل بغی و واجب القتل قرار داده است؛ چنانکه عبدالله بن عمر وی را واجب القتل می‌دانسته است، زیرا او با سرکشی در برابر خلیفه رسول خدا(ص) قرار گرفته است. اهل صفین باید توسط علی(ع) سرکوب شوند . اهل صفین باعث اختلاف در امت اسلام بودند پس قتل‌شان واجب است. حرکت اهل صفین معصیت و قتل آنها واجب بوده است. همچنین عمار بن یاسر در جنگ صفین و افرادی چون حجر بن عدی و عمرو بن الحمق خزاعی به دست او کشته شدند.

بدعت‌های معاویه

موارد مختلفی در تاریخ نقل شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

بدعت اول: معاویه اولین کسی است که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را از نماز حذف کرد؛

بدعت دوم: امام صادق(ع) درباره آیه شریفه ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ﴾. فرمود: "در مکه خانه‌ها نباید در داشته باشد" و معاویه اولین کسی بود که برای خانه‌های مکه در گذاشت؛

بدعت سوم: جعل احادیث بر ضد علی(ع) و منسوب کردن روایات به رسول خدا(ص)؛

بدعت چهارم: تحریم تلبیه در مراسم حج؛

بدعت پنجم: خطابه بر منبر رسول خدا(ص) بدعت است؛

بدعت ششم: قرار دادن اذان و اقامه برای نمازهای عیدین؛

بدعت هفتم: انجام رمی به طور سواره؛

بدعت هشتم: قرار دادن پانزده پله برای منبر رسول خدا(ص) و فرستادن بت به سرزمین هندوستان؛

بدعت دهم: او اولین کسی است که داخل محراب، اتاقکی بنا کرد که به آن داخل می‌شد و برای مردم نماز می‌خواند.

افتخارات معاویه

از نظر عامه

1. از بزرگترین افتخارات معاویه آن است که "ام حبیبه"، خواهر وی، همسر رسول خدا(ص) است و بدین جهت او خود را خال المؤمنین می‌خواند.
2. کاتب وحی بودن معاویه، با مراجعه به متون تاریخی اهل سنت درباره این افتخار وی چند نقل وجود دارد:
   1. وی برای رسول خدا(ص) مطالب کمی نوشته است.
   2. وی کاتب رسول خدا(ص) برای نگارش نامه اعراب بوده است.
   3. مسئول نوشتن نامه‌های رسول خدا(ص) زید بن ثابت بوده است، اگر کسی نبود معاویه نامه‌ها را می‌نوشت.

با وجود این تعارضات، افتخار، مخدوش بلکه باطل است.

در احادیث نبوی

درباره روایاتی که در آنها مدح معاویه آمده، مطالب مختلفی نقل شده؛ اسحاق بن راهویه می‌گوید: هیچ فضیلتی برای معاویه وجود ندارد. و ابن حنبل می‌گوید: بدان که علی(ع) دشمنان بسیاری داشته است و چون هیچ ایرادی در او پیدا نکردند پس در مقابلش کسی را قرار داده، و برای او فضایلی را جعل کردند.

به عبارت دیگر؛ احادیثی را که در آنها مدح معاویه نقل شده، طرفداران افراطی وی ساخته‌اند و بیشتر آنها افرادی هستند که در شام بزرگ شده‌اند.

شوکانی در کتاب "الفوائد المجموعه فی الأحادیث الموضوعه"، و حافظ ابن کثیر در البدایة و النهایه به این مطلب اشاره دارند.

حدیثی از رسول خدا(ص) درباره معاویه نقل شده است: روزی رسول خدا(ص) قصد نوشتن نامه‌ای را داشتند که معاویه را خبر کردند اما وی در حال غذا خوردن بود و رسول خدا(ص) سه مرتبه او را صدا زد و او پاسخ نداد و آن حضرت او را چنین نفرین فرمود: "خدایا او هیچگاه سیر نشود".