صحابه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صحابه است. صحابه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صحابه در قرآن - صحابه در علوم حدیث - صحابه در نهج البلاغه - صحابه در اصول فقه - صحابه در معارف دعا و زیارات - صحابه در معارف و سیره سجادی - صحابه در فقه اسلامی - صحابه در کلام اسلامی - صحابه از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

صحابه پیامبر، به یاران و کسانی که توفیق مصاحبت پیامبر را داشته‌اند گفته می‌شود و در اصطلاح خاص به نزدیکان پیامبر اطلاق می‌شود و در مفهوم واژگانی آن مطلق و شامل همه کسانی است که به پیامبر کمک کرده می‌شود، اما در جایی که در کنار مهاجران و انصار به کار گرفته می‌شود، منظور آنانی هستند که به طور کلی در عصر پیامبر بودند و پیامبر را درک کرده هرچند بعدها مرتد شدند و یا به صفت نفاق در قرآن توصیف شده‌اند، خواه از اهل مکه و یا مدینه و یا یمن و مناطق دیگر بوده باشند.

جایگاه صحابه پیامبر

1. ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾. نکته: معرفی جایگاه و منزلت صحابه پیامبر از طرف خداوند با ویژگی‌های پیشگامان، ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ﴾ مهاجر ﴿مِنَ الْمُهَاجِرِينَ﴾ و انصار ﴿وَالْأَنْصَارِ﴾ و تابعین ﴿وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ﴾ علامه طباطبائی درباره واژه وصفی ﴿بِإِحْسَانٍ﴾ چنین مینویسد: مقصود از این قید این می‌شود: «تبعیت آنان همراه با یک نوع احسان بوده باشد» و خلاصه، احسان، وصف برای پیروی می‌شود. خواهید گفت مگر پیروی چند جور است‌؟ در جواب می‌گوییم: ما از خود قرآن کریم استفاده می‌کنیم که پیروی دو جور است، یکی مذموم و ناپسند، و دیگری ممدوح و پسندیده، و قرآن کریم پیروی کورکورانه و از روی جهل و هوای نفس - مانند پیروی مشرکین از پدرانشان و پیروی اهل کتاب از احبار و رهبانان و نیاکانشان - را که جز متابعت هوی و شیطان، انگیزه دیگری ندارد مذمت می‌کند. پس، کسی که پیرویش این‌چنین باشد پیرویش بد و مذموم، و کسی که از حق پیروی کند پیرویش خوب و ممدوح است، و خدای تعالی در باره آن می‌فرماید ﴿الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ﴾ و کسانی که گفتار را می‌شنوند و بهترین آن را پیروی می‌کنند ایشانند آن کسانی که خدا هدایتشان کرده.) و از جمله شرایط احسان در پیروی یکی این است که عمل تابع، کمال مطابقت را با عمل متبوع داشته باشد، که اگر نداشته باشد باز پیروی بد و مذموم است. پس، ظاهرا منظور از طبقه سوم یعنی ﴿الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ﴾ کسانی هستند که با پیروی نیک آن دو طبقه را پیروی کنند، یعنی پیرویشان به حق باشد - و یا به عبارتی پیرویشان برای این باشد که حق را با آنان ببینند - پس در حقیقت برگشت این قید به این شد که:پیروی دسته سوم از دو دسته اول پیروی از حق باشد، نه پیروی به خاطر علاقه‌ای که به ایشان دارند، یا به خاطر علاقه و تعصبی که به اصل پیروی از آنان دارند، و همچنین در پیرویشان رعایت مطابقت را بکنند. پس خلاصه بحث این شد که: آیه شریفه، مؤمنین از امت اسلام را، به سه طائفه تقسیم می‌کند، یکی سابقون اولون از مهاجرین، و یکی سابقون اولون از انصار، و طائفه سوم کسانی که این دو طائفه را به احسان (به حق)پیروی کنند. و خداوند دو طائفه اول را می‌ستاید به اینکه ایشان در ایمان آوردن به خدا و بر پا کردن پایه‌های دین، سبقت و تقدم داشته‌اند، و به‌طوری که از سیاق آیه استفاده می‌شود می‌خواهد این دو طائفه را بر دیگر مسلمانان با ایمان برتری دهد. و اینکه، حکم به فضیلت آن دو طائفه و خوشنودی خدا از ایشان در خود آیه مقید شده به ایمان و عمل صالح، و سیاق آیه به خوبی بر این معنا گواهی می‌دهد، چون آیه شریفه، مؤمنین را در سیاقی مدح کرده که در همان سیاق منافقین را به کفر و اعمال زشت مذمت نموده است.
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
3. ﴿مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾
4. ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾
5. ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾
6. ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾.
7. ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾.
8. ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾.
9. ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾.

نتیجه:

1. بیعت صحابیان زن با پیامبر مورد تشویق خداوند و پیامبر موظّف به پذیرش بیعت آنان در صورت اقدامشان به بیعت که خود دلیل بر پذیرش مشارکت اجتماعی زنان است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛
2. ثبت جهاد صحابه و سختی‌های آن به صورت عمل صالح برای آنان، در صورت تخلف نکردن از فرمان‌های پیامبر و فداکاری برای حفظ جان وی: ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾؛
3. صحابه پیامبر اسلام موظّف به استقامت و پایداری بر طریق ایمان: ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ...﴾؛
4. برخی صحابه پیامبر موظّف به یادگیری تعالیم دینی، به منظور ابلاغ آن به دیگران: ﴿فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾؛
5. بشارت خداوند به صحابه پیشگام در ایمان، به باغ‌های بهشتی و نهرهای جاری در آن: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾
6. عبادت و نیایش خالصانه برخی از اصحاب پیامبر به درگاه خدا در صبحگاهان و شامگاهان زمینه توصیه خداوند به پیامبر درباره همراهی با آنان و توجه نکردن به درخواست اشراف ثروتمند برای دور کردن آنان از جایگاه و منزلۀ مصاحبت پیامبر ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ...﴾، ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ﴾؛
7. جمعی از صحابه پیامبر تنها به دنبال کسب خشنودی و رضایت خداوند و رسیدن به جایگاه و منزلت رضوان الهی: ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ... يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا﴾؛
8. رسیدن به جایگاه رضوان خداوند، صحابیان حاضر در بیعت رضوان پس از صلح حدیبیه و پیروزی‌های پس از آن، پاداش الهی به صحابه و مؤمنان حاضر در بیعت رضوان: ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾.

تذکرات و تربیت صحابه پیامبر

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ * إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ * إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾.
2. ﴿لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
3. ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلَكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.
4. ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
5. ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ* إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
6. ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا﴾. نکته: خداوند می‌فرماید ما تکلیف شاق و مشکلی بر دوش اینها نگذاشتیم، اگر همانند بعضی از امم پیشین (مانند یهود که پس از بت‌پرستی و گوساله‌پرستی به آنها دستور داده شد که یکدیگر را به کفاره این گناه بزرگ به قتل برسانند و یا از وطن مورد علاقه خود بیرون روند) به اینها نیز چنین دستور سنگین و سختی را می‌دادیم، تنها برخی از صحابه آماده عمل به - تکالیف سخت بودند و در برابر انجام آن طاقت می‌آوردند، ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ﴾ علامه طباطبائی در ذیل آیه ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ مینویسد جمله ﴿فَتَابَ عَلَيْكُمْ﴾ الخ، دلالت دارد بر اینکه بعد از آن کشتار، توبه‌شان قبول شده، و در روایات هم آمده: که توبه ایشان قبل از کشته شدن همه مجرمین نازل شد. از اینجا می‌فهمیم، که امر به یکدیگرکشی، امری امتحانی بوده، نظیر امر به کشتن ابراهیم اسماعیل، فرزند خود را، که قبل از کشته شدن اسماعیل خطاب آمد: ﴿يَا إِبْرَاهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا﴾ در داستان موسی (ع) هم آن جناب فرمان داده بود که: (به سوی آفریدگارتان توبه ببرید، و یکدگر را بکشید که این در نزد باری شما، برایتان بهتر است)، خدای سبحان هم همین فرمان او را امضاء کرد، و کشتن بعض را کشتن کل به حساب آورده، توبه را بر آنان نازل کرد.
7. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾.
8. ﴿إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
9. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾.
10. ﴿هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ﴾.
11. ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ... وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
12. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا * وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا * أُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا﴾.

نتیجه: در آیات فوق این محورها در رابطه با تذکرهای تربیتی و انتقادی از طرف خداوند درباره صحابه پیامبر و چگونگی ارتباط آنها با رسول گرامی مطرح گردیده است:

1. نکوهش خداوند از برخی صحابه به سبب صدا زدن پیامبر با فریاد بلند، از پشت حجره‌های آن حضرت: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ و رعایت احترام و ادب از سوی برخی صحابه در محضر پیامبر: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى﴾؛
2. صدا زدن پیامبر از سوی برخی صحابه با صدای بلند و همانند صدازدن یکدیگر، مورد نهی خداوند: ﴿لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا﴾؛
3. یادآوری و تذکر این مسئله از طرف خداوند که صحابه حاضر در غزوه بدر در معرض اختلاف قرار می‌گرفتند، در صورت آگاهی آنان از قدرت کافران و انبوه نمایی ایشان در رؤیای پیامبر: ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ...﴾؛
4. ادب برخی صحابه در اجازه خواهی از پیامبر برای ترک صحنه‌های مهم اجتماعی: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ...﴾؛
5. بازگشت عده‌ای از صحابه از اسلام به کفر، در حیات پیامبر: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ...﴾ و ارتداد گروهی از صحابه پس از جنگ احد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ...﴾؛
6. موظّف بودن صحابه، به اطاعت بی‌چون و چرا از خدا و پیامبر: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ *﴾، ﴿إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا...﴾؛
7. اذیت پیامبر از سوی برخی صحابه با حضور بی‌موقع و بدون اجازه در خانه آن حضرت و ماندن در آنجا: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ﴾؛
8. تلاش منافقان، برای جلوگیری از انفاق انصار به صحابه و یاران پیامبراکرم: ﴿هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا﴾؛
9. وعده پاداش بزرک در کارهای نیک صحابه، از سوی خدا: ﴿وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا...﴾؛
10. بهره‌مندی صحابه از غنائم فراوان، در پی بیعت با پیامبر در حدیبیه: ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

مراتب و درجات از صحابه پیامبر

1. ﴿لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَى وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ﴾
2. ﴿...لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا﴾.
3. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾.
4. ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
5. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا﴾.
6. ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾.
7. ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾.
8. ﴿وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا﴾.
9. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ * أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾.
10. ﴿وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا * مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾.
11. ﴿لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾.
12. ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات درباره متفاوت بودن درجات صحابی پیامبر از چگونگی ایمان و نفاق بعضی ازآنها و یکسان نبودن آنان در توان هزینه کردن در راه تبلیغ امر دعوت توحیدی پیامبر مطرح گردیده است:

1. معاف بودن برخی صحابه - ضعیفان، بیماران و فاقدان هزینه و امکانات - از شرکت در جنگ تبوک: ﴿لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَى وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ﴾ و اندوه و گریه شدید برخی معذوران - مؤمنان تهیدست - به علت ناتوانی از شرکت در جنگ تبوک و محروم شدن از فیض جهاد: ﴿وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ﴾؛
2. مساوی نبودن اصحاب از جهت هزینه کردن و انفاق، در امر دعوت الهی پیامبر قبل از فتح مکه و بعد ازآن: ﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا﴾؛
3. رهاکردن پیامبر از سوی برخی صحابه، درحال نماز جمعه، مورد نکوهش خداوند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾؛
4. اذیت پیامبر از سوی بعضی از صحابه: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ...﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ...﴾؛
5. موظّف بودن برخی صحابه به آمادگی دفاعی هنگام اقامه نماز جماعت پیامبر با جمع دیگری از صحابه: ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ﴾؛
6. قبول حکمیت پیامبر از سوی صحابه در منازعات خویش، نشانه تسلیم و ایمان واقعی آنان: ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾؛
7. استفتای برخی صحابه از پیامبر درباره احکام و حقوق زنان: ﴿وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ﴾؛
8. موظف بودن صحابه به پرداخت صدقه، پیش از نجوا با پیامبر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً﴾ و معاف بودن صحابه فقیر از پرداخت صدقه پیش از نجوی با پیامبر: ﴿فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ و خودداری صحابه – جز علی (ع) - از پرداخت صدقه پیش از نجوا با پیامبر: ﴿أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا﴾؛
9. وجود برخی افراد مؤمن و با صداقت و عاشق جهاد و شهادت، در بین صحابه حاضر در غزوه احزاب: ﴿وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا * مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا ﴾؛
10. پیامبر اکرم موظف به گستردن پر و بال محبت خود برای صحابه: ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

متخلفان از صحابه و تذکرات به پیامبر در امر صحابه

1. ﴿وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ * رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ * وَجَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
2. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾.
3. ﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾.
4. ﴿إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ * بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ﴾.
5. ﴿وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾.
6. ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾.
7. ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ * وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾.
8. ﴿إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ * وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ﴾.
9. ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾.
10. ﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾.
11. ﴿فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ﴾.
12. ﴿قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ﴾.
13. ﴿كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ * يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ﴾.
14. ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾.
15. ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات درباره پیامبر و چگونگی برخورد با تخلفات و رابطه با متخلفان از صحابه مطرح گردیده است:

1. تخلف برخی صحابه توانگر و دارای زر - منافق - از جهاد، همراه با رسول خدا: [۱] ﴿اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ * رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ﴾؛
2. تصمیم برخی اصحاب پیامبر برای رهبانیت و دوری جستن از برخی مواهب دنیوی و نهی آنان از سوی خدا: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾؛
3. مصون ماندن صحابه حاضر در حدیبیه، از گزند اهل مکه در ماجرای صلح حدیبیه: ﴿وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ...﴾؛
4. وعده پیامبر به صحابه در غزوه احد مبنی بر امداد خداوند به آنان از سوی ملائکه، در صورت صبر پیشگی و داشتن تقوا:﴿إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ * بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ﴾؛
5. محقّق شدن وعده خدا به پیروزی صحابه، در مرحله اولیه جنگ احد: ﴿وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ﴾؛
6. نکوهش خداوند از ناتوانی و سستی برخی صحابه در غزوه احد: ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا﴾؛
7. وجود بعضی افراد منافق صفت از صحابه پیامبر در غزوه احد: ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾؛
8. کارزار احد صحنه‌ای برای امتحان و تصفیه صحابه مؤمن از غیر مؤمن: ﴿وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ﴾؛
9. آمادگی برخی صحابه مجروح در غزوه احد برای شرکت در جهادی دیگر: ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ﴾؛
10. صحابه مؤمن و پیرو پیامبر در غزوه تبوک، مشمول رأفت و رحمت خداوند: ﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾؛
11. دستور الهی به پیامبر جهت عدم پذیرش درخواست صحابه متخلف از غزوه تبوک، برای حضور در غزوات دیگر: ﴿فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ﴾؛
12. پیامبر موظّف به اعلام عدم پذیرش انفاق صحابه متخلف از غزوه تبوک از ناحیه خداوند: ﴿قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ﴾؛
13. مخالفت و مجادله عده‌ای از صحابه با پیامبر در مورد حرکت به سوی جنگ بدر، به رغم روشن بودن ضرورت آن: ﴿كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ * يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ﴾؛
14. نرمخویی و معاشرت نیکوی پیامبر با صحابه خود: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ﴾ و پیامبر مأمور گذشت از خطای صحابه و طلب آمرزش برای آنان و مشورت با آنان در امور اجتماعی: ﴿فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾؛
15. بهانه‌جویی برخی صحابه منافق صفت و رفاه طلب، برای همراهی نکردن با پیامبر در غزوه تبوک: ﴿لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.

صحابه در قرآن

خداوند متعال در قرآن کریم اصحاب پیامبر را به دو دسته تقسیم و گروهی را ستوده و گروهی را سرزنش کرده است:

ستایش صحابه

1. ستایش سابقانِ در قبول اسلام: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.
2. رضایت خدا از بیعت‌کنندگان زیر درخت در هنگام صلح حدیبیه: ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾.
3. ستایش مجاهدان و مهاجران و یاری‌کنندگان آنان: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ... * وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ * وَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنْكُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾.

در آیات دیگر آمده است: ﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ * وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾.

و نیز آمده است: ﴿وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾.

همچنین خداوند در وصف ایشان این آیه را فرو فرستاد: ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾.

این آیات که بیانگر خشنودی خداوند از صحابه است؛ دلالت بر رستگاری همه ایشان ندارد، بلکه بیانگر کمالی است که این افراد در آن شرایط به دست آورده‌اند و اگر آن کمال را تا پایان زندگی نیز نگه دارند، رستگار خواهند بود، و اگر برخی صحابه در زندگی، راه خلاف اسلام را بپیمایند، رستگاری نخواهند یافت؛ زیرا جایگاه صحابه نزد خداوند بالاتر از پیامبر نیست که درباره او می‌فرماید: ﴿لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾.

در آیات دیگر می‌خوانیم:

1. ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾؛ شما (مسلمانان حقیقی) نیکوترین امتی هستید که بر آن قیام کردند که (برای اصلاح بشر) مردم را به نیکوکاری وادار کنند و از بدکاری بازدارند و ایمان به خدا آورند.
2. ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾؛ ما شما مسلمانان را به اسلام هدایت کردیم و به اخلاق نیکو آراستیم تا گواه مردم باشید تا دیگر ملت‌ها از شما نیکی و درستی را بیاموزند.
3. ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ﴾.

نکوهش صحابه

در برخی از آیات عده‌ای از صحابه سرزنش شده‌اند:

1. کسانی که دل‌های بیمار دارند: ﴿وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيمَانًا وَلَا يَرْتَابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ﴾.
2. منافقان معروف که علاوه بر آیات متعدد، یک سوره (سوره منافقون) نیز درباره آنها نازل شده است.
3. افراد فتنه‌جو و آزاردهنده رسول خدا (ص): ﴿إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ * لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾. خداوند در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا﴾.
4. افرادی که در برابر حق ایستادند: ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.

در سوره حجرات نیز آمده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾.

همچنین خداوند در آیه دیگری درباره فرد مورد نظر در آیه قبل می‌‌فرماید: ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾.

شأن نزول آیه "ولید بن عقبه" از اصحاب پیامبر بوده است که در عین داشتن دو فضیلت صحابی بودن و هجرت کردن به مدینه، نتوانست اعتبار خود را حفظ کند و با دروغ‌گویی درباره قبیله بنی مصطلق، خداوند از وی به عنوان فاسق یاد کرد. ملاحظه می‌شود با اینکه او پیامبر (ص) را دید و سخنانی را نیز از حضرت نقل کرد ولی فرمان بردار فرستاده خدا نبود؛ از این رو نمی‌توان همه اصحاب را که بیش از یک صد هزار تن بودند، عادل و پارسا دانست.

آیات دیگر:

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ * قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ * لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ﴾.
2. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ * إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.
3. ﴿وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ﴾.
4. ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَمَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ﴾.
5. ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ﴾؛ این آیه، گروهی از صحابه را که به یکی از همسران پیامبر (ص) تهمت زنا زدند، دروغ‌گو معرفی می‌کند. ابن اثیر می‌گوید: مِسطح، از صحابه، که در جنگ بدر بود، از کسانی بود که تهمت زنا به عایشه زد و به خاطر آن از پیامبر (ص) تازیانه خورد.

قرآن کریم درباره کسانی که در جنگ احد به دستور پیامبر (ص) رفتار نکرده و سنگر خویش را در گردنه کوه احد رها کردند و در نتیجه، شکست زیانباری به مسلمانان رسید، می‌فرماید: ﴿مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ﴾.

‌ابن مسعود می‌گوید: "ما می‌پنداشتیم که میان اصحاب پیامبر (ص) کسی نیست که خواسته‌اش دنیا باشد، تا اینکه خداوند این آیه را نازل فرمود".

در آیه دیگری آمده است: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾.

به این مطلب در سخنان پیامبر (ص) نیز اشاره شده است؛ پیامبر اکرم (ص) در خطبه‌ای به خویشاوندان خود هشدار می‌دهد که سرانجام نیک و بد هر کس در گرو کردار خویش است و کسی به صرف خویشاوندی و بدون کردار نیک رستگار نخواهد شد.

امام باقر (ع) می‌فرماید: "رسول خدا (ص) پس از فتح مکه بر کوه صفا ایستاد و فرمود: ای فرزندان بنی هاشم! ای فرزندان عبدالمطلب! من فرستاده خدا به سوی شما و خیرخواه شما هستم. من در گرو کردار خودم هستم و هر یک از شما هم در گرو کردار خویش می‌باشید. نگویید محمد (ص) از خاندان ماست (و هر جایی او رود ما نیز خواهیم رفت و وقتی او به بهشت رود، ما خویشاوند او نیز به بهشت خواهیم رفت). به خدا سوگند! دوستان من از میان شما و غیر شما، فقط انسان‌های با تقوا خواهند بود. در روز قیامت شما را نبینم که به نزد من آیید در حالی که دنیا را بر پشت خود بار کرده باشید. و مردمی کردار خوب آخرت را با خود آورده باشند. بدانید که من میان خودم و شما و میان خدای بزرگ و شما، عذر و بهانه‌ای باقی نگذاشتم (و با شما اتمام حجت کردم)".

این سخن هشدار دهنده دلیل ورود به بهشت را تقوا معرفی می‌کند نه خویشاوندی یا صحابه بودن را؛ چنانکه صحابی بودن دلیل گرایش نداشتن آنها به کفر یا قتل و... نیست. پیامبر اسلام از آینده امت خود نگران بود و در حجة الوداع (آخرین حج) نیز به همه مسلمانان هشدار داده، فرمود: "پس از من به سوی کفر بازنگردید تا [مبادا] برخی از شما گردن بعضی دیگر را (به بهانه کفر) بزنید"؛ در این روایت، ضمیر "کُم" (شما مسلمانان) به کار رفته و همه صحابه مخاطب قرار گرفته‌اند.

روزی پیامبر (ص) پس از خواندن نماز بر پیکر شهدای احد فرمود: "به خدا سوگند، من بر شما از گرایش به شرک نمی‌ترسم، بلکه از رقابت با یکدیگر در امور دنیوی یا حکومت نگران هستم".

نویسندگان اهل سنت برای دفاع از نقد بر نظریه "عدالت همه صحابه" می‌گویند: ممکن است کسی توجیه کند که اعلام این رضایت (خداوند از مسلمانان) و مژده بهشت (دادن به آنان) مربوط به زمان نزول آیات است، امّا بعداً این افراد از دین خدا برگشته‌اند...".

آن‌گاه در پاسخ می‌نویسند:

1. مرتدان، از تعریف صحابی خارج‌اند.
2. خداوند آگاه به غیب است و از آینده افراد اطلاع دارد.
3. بدا یا نسخ در احکام انجام می‌گیرد نه در اخبار؛ زیرا بدا یا نسخ خبر، مرادِف تکذیب خبر اوّل است و خداوند تعالی از تکذیب خبر خویش مبراست".

مقصود نویسنده آن است که چون خداوند از سرنوشت آینده همه انسان‌ها آگاهی دارد و از سویی در برخی از آیات درباره گروهی از صحابه اظهار رضایت کرده، بنابراین، این رضایت خداوند از آن گروه همیشگی است.

پاسخ:

اول: این مطلب با هیچ یک از مبانی دین سازگار نیست که اگر خداوند در برهه‌ای از زمان درباره کسی اظهار رضایت کرده، بدین معناست که این رضایت در همه زمان‌ها باقی است؛ بلکه رضایت خداوند در همان آیات نیز مشروط است و چون مشروط است، استمرار نخواهد داشت. برخی از آیات کلمه "اذ" دارد؛ یعنی در هنگامی که مسلمانان آن گونه رفتار می‌کنند خشنودی خدا را به دست می‌آورند. از این‌رو، پس از آن زمان، خشنودی خدا مشروط به ادامه داشتن موجبات رضایت خدا است. چنانکه می‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ * جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾. در این آیه، خشنودی خداوند از مؤمنان مشروط به ترس از پروردگار دانسته شده است.

خداوند در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.

در این آیه نیز خشنودی خداوند مشروط به قبول محبت خدا و رسول و ترجیح و برتری دادن آن بر دیگران دانسته شده است. بنابراین، دائمی بودن خشنودی خدا از مؤمنان و مسلمانان مشروط به پایدار بودن موجبات خشنودی است که در این آیات، به کردار شایسته، ترس از خدا، دوست داشتن خدا و رسول و دشمن داشتن دشمنان دانسته شده است.

در آیه دیگری آمده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾.

علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: "در این گونه آیات، خشنودی و ناخشنودی خدا بر عناوینی مترتب شده که به گفته علما، معلق کردن حکم بر صفت، نمایانگر علیّت است؛ یعنی اگر حکمی بر عنوان خاصی مترتب شود، آن عنوان، علّت برای آن حکم است. بنابراین، این آیه می‌فهماند که فسق، علت برای ناخشنودی خداوند است و هر کس فاسق شد از (خشنودی) خدا بیرون است؛ هر چند او قبلا مورد خشنودی خدا بوده، چنانکه عکس آن مطلب، یقینی است؛ یعنی اگر زمانی کسی فاسق بود، سپس ایمان آورد، خداوند از او خشتود می‌شود. بنابراین، اگر خشنودی خداوند درباره بندگانش مقیّد به ایمان و عمل صالح نشود –خواه کردار نیک خواه کردار بد را انجام دهند، خواه با تقوا، خواه فاسق باشند - لازمه این مطلب تکذیب صریح آیاتی مانند: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾، ﴿وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾، ﴿وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾ می‌باشد. پس مدلول آیات، این مطلب نیست که بر هر کسی عنوان مهاجر یا انصار یا تابعی صدق کند، خداوند از او خشنود بوده و [این عنوان‌ها] موجب آمرزش او می‌شود؛ بلکه خداوند از مهاجرین و انصاری ستایش می‌کند که در ایمان و عمل صالح پایدار بمانند و برای آنان پاداش بهشت را آماده نموده است. چنانکه کلمه "من" (برخی) دلالت دارد که عده‌ای از آنان چنین خواهند بود و برخی از آنان، مؤمن حقیقی و شایسته بهشت‌اند و نه همه آنان.

نکته دیگر روشن‌گر بحث این است که خشنودی خداوند چگونه است؟ خشنودی خدا از اوصاف فعلی است نه از اوصاف ذاتی او، چون ذات خداوند؛ متصف به خشنودی و خشم نمی‌گردد؛ زیرا که لازمه داشتن صفات خشم و خشنودی، راه یافتن تغییر و دگرگونی در ذات خداوند است؛ به این معنا که در حال سرکشی بندگان، خشم بر خدا عارض شود و هرگاه بندگان سرکش توبه نمایند، خشنودی در ذات خدا پدید آید.

این تفسیر، سخنی اشتباه است، بلکه خشنودی و خشم خدا به این معنا است که او با بنده‌اش به گونه‌ای رفتار می‌کند که از آن رفتار خدا، خشنودی خدا دانسته می‌شود؛ مانند فرو فرستادن رحمت و نعمت بر بندگان یا جلوگیری کردن او از رحمت و فرو فرستادن عذاب بر آنان. بنابراین، امکان دارد که خشنودی خداوند در دوره‌ای از زمان شامل بنده‌ای شود، سپس با گناه کردن بنده، خشنودی خدا قطع شده و دگرگون شود و خشم و عذاب خدا جای خشنودی او را گیرد و در این صورت، هیچ گونه دگرگونی در ذات خدا پیش نمی‌آید.

در نتیجه، خشنودی خدا در این آیه مقیّد به زمان است، ولی خشنودی انسان از خدا ﴿رَضُوا عَنْهُ﴾ عبارت است از فرمانبرداری. او در برابر خواسته و اراده الهی؛ به گونه‌ای که بنده دوست نداشته باشد آنچه را خداوند دوست ندارد، و رسیدن به این مقام فقط با استمرار ایمان و عمل صالح حاصل می‌شود.

بنابراین، تفسیر ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾ فقط مشروط بودن خشنودی الهی را به ایمان و عمل صالح اثبات می‌کند. نیز در آیه پیش نفرموده که چون خداوند از سرانجام این افراد آگاه است از همه آنان خشنود شده است، بلکه چون آنان با خدا و پیامبر او بیعت نمودند خداوند از آنان خشنود گشت.

بنابراین، هر کسی بیعت‌شکنی کند خشنودی خداوند را از دست می‌دهد، چنانکه خداوند فرموده است: ﴿فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ﴾. اما جمله ﴿أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ...﴾ که در برخی آیات آمده است، این قسمت از آیه به طور حتم و قطعی نمی‌فهماند که این افراد به بهشت می‌روند، بلکه آیه دلالت دارد که بهشت برای آنان آماده شده است؛ زیرا بین وارد شدن به بهشت و آماده شدن بهشت، فرق است. وارد شدن به بهشت بستگی به پایداری بر ایمان و اعمال صالح دارد و سرانجام انسان، مشروط به عاقبت به خیر بودن او است، در صورتی که آماده شدن بهشت چنین نیست و دلیل آن خود آیات است که هر جا با واژه ﴿وَعَدَ﴾ آمده با عناوین کلی مانند ایمان و عمل صالح مشروط شده است، بدون اینکه به افراد معین اختصاص یابد؛ مثل ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ...﴾.

چنانکه برخی علما درباره آیه ﴿كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ﴾ گفته‌اند: مقصود از این آیه، مؤمنانی است که خداوند جایگاهی را برای آنان فراهم نموده است، در حالی که در روز قیامت آن جایگاه [خوب] به آنان [افراد گمراه دوزخی] نشان داده می‌شود و آنان حسرت می‌خورند؛ چون آمدن به بهشت مشروط به اطاعت کامل انسان‌ها از دستورهای اسلام می‌باشد.

علامه طباطبایی می‌فرماید: "اصول قرآنی و فطرت سالم این مطلب را اثبات می‌کند و گرنه چگونه امکان دارد افرادی با یک رفتار [خوب] بهشتی شوند، هر چند پس از آن کردار خوب، آلوده به گناه و فساد گردند. لازمه چنین اعتقادی جمع بین دو متناقض است؛ چرا که انسان‌ها مکلف‌اند به وظایف دینی خود رفتار نمایند و از سویی انجام وظیفه در برهه‌ای از زمان موجب امنیت و بیمه شدن آنان از عذاب می‌گردد. از این‌رو، در بین یاران و همراهان پیامبر هم این قاعده و قانون وجود دارد".

در توضیح این مطلب به برخی از روایات اشاره می‌شود:

1. طاووس یمانی می‌گوید: امام سجاد (ع) به من فرمود: "ای طاووس یمانی! سخن گفتن از نسب را کنار بگذار؛ خدا بهشت را برای کسی آفریده است که مطیع او و نیکوکار باشد؛ هر چند او غلامی سیاه چهره باشد و خدا آتش را آفریده است برای کسی که از او نافرمانی کند هر چند او آقازاده‌ای از قریش باشد؛ مگر نشنیده‌ای سخن خدای تعالی را: ﴿فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ﴾. به خدا سوگند، فردا قیامت برای تو فقط عمل صالحی سود دارد که امروز آن عمل را پیش می‌فرستی"؛
2. در کتاب‌های تاریخ نوشته‌اند که رسول اکرم (ص) در سال آخر زندگانی خود، شبی تنها از خانه بیرون آمده و به بقیع رفتند و برای افراد دفن شده در بقیع از خدا آمرزش خواستند. پس از آن به اصحاب خود فرمودند: "جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من نازل میکرد و امسال آن را دو بار نازل کرد؛ فکر میکنم این بدان جهت است که مرگ من نزدیک است". روز دیگر بر روی منبر فرمود: "هنگام مرگ من فرا رسیده است. هر کس که به او وعده‌ای داده‌ام بیاید تا به آن عمل کنم و هر کس از من‌طلبی دارد، بیاید آن را بگیرد". آن گاه فرمود: "ای مردم! میان خدا و کسی خویشاوندی یا چیزی که خیری را به او برساند یا شری را از او دفع کند، جز عمل وجود ندارد. کسی چنین ادعا، آرزو و خیال [باطلی] را نداشته باشد که غیر از عمل، چیزی به حالش سود برساند. سوگند به کسی که مرا به حق برانگیخت، فقط عمل توأم با رحمت پروردگار نجات بخش است. من نیز اگر گناه کرده بودم، سقوط کرده بودم. خدایا! شاهد باش که من رسالت خود را ابلاغ کردم".
3. حضرت علی بن موسی الرضا (ع) برادری به نام زید بن موسی داشت که از رفتار او خشنود نبود. روزی امام در مرو در مجلسی که گروه زیادی شرکت داشتند، سخن می‌گفت. پس متوجه شد برادرش زید که آنجا حاضر بود گروهی را مخاطب قرار داده و به طور غرورآمیزی همواره "ما چنین... ما چنان..." می‌گوید. امام سخن خود را قطع کرده به زید فرمود: "این سخنان چیست که می‌گویی؟! اگر سخن تو درست باشد و فرزندان رسول خدا این گونه باشند، خداوند بدکاران آنها را عذاب نمی‌کند و عمل[خوب] نکرده به آنها پاداش دهد. پس تو از پدرت موسی بن جعفر در نزد خدا گرامی‌تر هستی؛ زیرا وی خدا را بندگی کرد تا به درجات قرب الهی رسید و تو می‌پنداری که بی‌بندگی خدا می‌توانی هم پایه موسی بن جعفر قرارگیری؟"

آن‌گاه امام به حسن بن موسی الوشاء فرمود: "علمای کوفه آیه ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾ را چگونه قرائت می‌کنند؟"

حسن بن موسی پاسخ داد: "آنان چنین می‌خوانند: انّه عَمَل غیرُ صالح؛ یعنی او فرزند تو نیست و گروهی دیگر می‌خوانند: انّه عملٌ غیرُ صالح. امام فرمود: "چنین نیست؛ آنان آیه را غلط می‌خوانند و غلط تفسیر می‌کنند. معنی آیه چنین است: انّه عَمَل غیر صالح؛ یعنی فرزند تو خودش ناصالح است. او واقعاً فرزند نوح بود. او بدان جهت از درگاه خدا رانده شد که فردی ناصالح بود؛ با اینکه او فرزند نوح پیامبر بود. همچنین کسی از بستگان ما که از خداوند اطاعت نکند از ما نیست و تو (حسن بن موسی) اگر از خدای عزوجل اطاعت کردی، از ما اهل بیت خواهی بود".

بنابراین، فرزند امام بودن و انتساب داشتن به پیامبر (ص) و امام، سودی ندارد و عمل صالح لازم است. و آیات و روایات گویای این واقعیت است که مقررات الهی برای پاداش و کیفر با سعادت و شقاوت افراد، تابع شرایطی است.

اسلام تابع قوانین و معیارهای خاصی است امّا از نظر دینی، هر گاه کسی شهادتین را بر زبان بیاورد، مسلمان شناخته می‌شود، ولی از نظر مقررات اخروی و حساب جهان دیگر باید تابع قانون خداوند باشد: ﴿فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي﴾. یا ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: "ای مردم! همه شما، دارای یک پدر و یک پروردگار هستید؛ همگی از آدم آفریده شده‌اید و آدم از خاک آفریده شده است (اصل و نسب همه به خاک بر میگردد)، عرب بر عجم امتیازی ندارد، مگر به خاطر تقوا"؛ سلمان فارسی در کسب تقوا به جایی رسید که رسول خدا (ص) درباره او فرمود: "سلمان از ما اهل بیت است"؛ بنابراین، نظریه "عدالت همه صحابه" هم با روایات نبوی و هم با قانون پاداش و کیفر الهی در قرآن و هم با عقل مخالفت دارد.

صحابه از منظر قرآن

آیاتی از قرآن، گاه به اشاره و گاه به صراحت از اصحاب سخن گفته است. از مجموع آیات کاملاً برمی‌‌آید که خداوند نه آن نگاه افراطی قدسی‌انگارانه اهل سنت را درباره صحابه رسول خدا (ص) دارد و نه آن نگاه تفریطی بی‌ارزش و ارتدادانگارانه برخی از منابع شیعه را؛ بلکه به این موضوع حائز اهمیت، نگاهی اعتدالی دارد. بر این اساس، علمای شیعه به تبع از روش قرآن، در نقد و ستایش صحابه به میانه‌روی عمل کرده‌اند. قرآن کریم، مصاحبت با پیامبر را غسل تعمید نمی‌داند که هر کس به مجرد مصاحبت - آن هم چند لحظه کوتاه و به صرف حصول دیدار - عادل و اهل بهشت باشد. آیاتی که علمای اهل سنت بدین منظور بدان‌ها تمسک و استناد می‌‌جستند، چنانچه نخواهیم پیش‌فرض‌های کلامی و زمینه‌های تاریخی - سیاسی اهل سنت را در نظر بگیریم، به خوبی نشان می‌‌دهد که برداشت آنان از آیات، برداشتی ناقص و خلاف ظواهر قرآن و تعمیم جزء به کل است. بلکه باید گفت سخنان خود اهل سنت نیز تناقض دارد. این آیات چند دسته‌اند:

• دسته‌ای از صحابه که هجرت و نصرت و مجاهدت‌ها و تلاش‌های بی‌شائبه آنان به اسلام و پیامبر و پیروی آنان از آن حضرت، به دیده احترام و عظمت نگاه شده و برای آنان پاداش‌های عظیم وعده داده شده است. آیاتی که اهل سنت بدان‌ها برای عدالت کل صحابه استناد کرده‌اند، شامل این گروه است. سابقین، فقرای از مهاجران و انصار، مجاهدان، بیعت‌کنندگان زیر درخت (تحت الشجره)، عبادت‌کنندگان و زاهدان که ﴿أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ﴾ هستند. شیعه این گروه از صحابه را که بخش عظیمی نیز هستند و بسیاری از آنان در غزوات و سرایا یا در فتوحات و نیز در رکاب امیرمؤمنان (ع) در جنگ‌های جمل و صفین و نهروان و غیره به شهادت رسیدند یا تا پایان عمر بر تبعیت از سنت پیامبر استقامت ورزیدند، محترم می‌‌داند و کوچک‌ترین بی‌حرمتی به آنان را عملی معارض با قرآن می‌‌پندارد.
• در کنار این دسته، گروه‌های دیگری در میان صحابه وجود دارند که قرآن با تعابیر بسیار تند و با صراحت به آنان وعده دوزخ داده و نیز کسانی که دارای مراتبی از خوب و بد و متوسط هستند. برخی از این گروه‌ها عبارت‌اند از:

1. منافقان: قرآن مشحون از آیات بسیار زیادی درباره منافقان است. سوره‌های انفال، توبه، منافقین، احزاب، حشر و آیات بسیار دیگری به نقشه‌ها، توطئه‌ها، تمسخرها، اذیت‌ها و انواع فتنه‌گری‌های منافقان اشاره کرده و کتاب‌های تفسیر و سیره به تفصیل آنها را گزارش کرده‌اند. این همه آیه درباره منافقان، حاکی از تعداد زیاد آنان و خطر بزرگی بوده که اسلام، پیامبر و حکومت مدینه را تهدید می‌‌کرده است. از امام صادق (ع) ذیل آیه ۵۸ و ۵۹ سوره توبه نقل شده که بیش از دو سوم معاصران پیامبر، مشار الیه این آیه بوده‌اند. یا ذیل آیه ۹۴ و ۹۵ گفته‌اند که هشتاد نفر از صحابه مصداق آن دو آیه بوده‌اند.
2. بیماردلان: ﴿إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هَؤُلَاءِ دِينُهُمْ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. کسانی که کارهای نیک و بد دارند: ﴿وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
3. جاسوسان: ﴿لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾.
4. فاسقان: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾؛ ﴿وَلَا تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ أَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ﴾.
5. مؤلفة قلوبهم: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
6. آزاردهندگان پیامبر: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.
7. اعراب: ﴿الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ * وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

با این آیات که اندکی از صدها آیه‌ای است که درباره گروه‌های گوناگون صحابه در قرآن آمده است و کسی نمی‌تواند آنها را از متشابهات بداند، چه باید کرد؟ کسانی را که صحابه بودنشان بنابر تعریف صحابه‌نگاران به یقین محرز است و خداوند آنان را فاسق نامیده و به آنان وعده دوزخ داده است. چه توجیهی برای آنها داریم؟ بگوییم اینها مصداق ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾ و یا ﴿وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى﴾ و یا ﴿وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ﴾ هستند؟! آیا می‌‌توانیم بگوییم تمام گروه‌های نامبرده توبه کردند؟ به چه دلیل و از کجا توبه آنان دانسته شد؟ کدام صحابه‌نگار این را گفته است؟ اگر توبه کرده‌اند، چرا قرآن وعده دوزخ به آنان داده است؟ چرا حتی استغفار پیامبر، آن هم هفتاد مرتبه سودی به حال آنان ندارد و در حق برخی مانند محلم بن جثامه، توبه او را نپذیرفت و بلکه سه مرتبه بلند فرمود: « اللَّهُمَّ لَا تَغْفِرْ لِمُحَلِّمٍ». پس چرا حذیفه بر جنازه‌های آنان حاضر نمی‌شد و بدین وسیله، عمر می‌‌فهمید که میت از منافقان بوده است؟! یا بگوییم اینها صحابه پیامبر نیستند؟ پس تعریفی که بیشتر علمای اهل سنت آن را پذیرفته‌اند، چه می‌‌شود؟ در حالی که هیچ یک از صحابه‌نگاران نگفته که در صحابی بودن، ایمان واقعی شرط است.

یا بگوییم این آیات متشابهات هستند و مصادیق آنان را نمی‌دانیم؟

جستارهای وابسته

• حضرت محمد
• تعریف صحابه
• عدالت صحابه
• آیه انقلاب
• انقلاب صحابه
• انحراف صحابه
• مذهب صحابی
• سنت صحابه
• اعمال صحابه
• افضلیت امام علی بر صحابه
• افضلیت صحابه
• مرجعیت دینی صحابه
• جایگاه صحابه
• فضایل صحابه
• محبت به صحابه
• مظاهر حب نبی

منابع

1. دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
3. هدایت‌پناه، محمد رضا، مقاله «دانش صحابه‌نگاری»، دانشنامه سیره نبوی ج۱