تربیت فرزند در معارف و سیره معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها

در این مبحث، آداب و سنن زمینه‌ساز [[تربیت]] در آغاز تولد را در سیره ائمه اطهار{{عم}} بررسی می‌کنیم. در [[سیره معصومان]]{{عم}}، آداب و سنت‌هایی یافت می‌شود که از آغاز تولد فرزند تا [[روز]] هفتم به آنها عمل می‌کردند. عمل به این [[آداب]]، زمینه مساعد [[تربیت]] را در فرزند به وجود می‌آورد. برخی از این مراسم عبارت‌اند از:

یکی از سنت‌های [[اسلامی]] و سفارش شده [[پیامبر خدا]]{{صل}} و [[معصومین]]{{عم}} سوراخ کردن گوش دختر است. «از نظر اسلامی سوراخ کردن گوش نوزاد دختر و پسر فرقی ندارد؛ اگرچه در [[زمان]] ما به این [[سنت]] اسلامی در مورد پسران عمل نمی‌کنند»<ref>بابازاده، مسائل ازدواج و حقوق خانواده، ص۹۳.</ref>.

۱. '''نیازهای جسمی و بدنی'''

 

در دین اسلام مدت کامل شیرخوارگی، دو سال تمام ذکر شده است و مادران [[حق]] دارند با توجه به وضع فرزند و تأمین [[سلامتی]] او، این مدت را کم کنند. در [[سوره بقره]] به این مسئله اشاره شده است: {{متن قرآن|وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا...}}<ref>«و مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر می‌دهند؛ این برای کسی است که بخواهد دوران شیردهی را کامل کند، و خوراک و پوشاک آنان به شایستگی بر صاحب فرزند است، بر هیچ کس جز به اندازه توانش تکلیف نیست، نه مادر باید به خاطر فرزندش زیان بیند و نه صاحب فرزند به خاطر فرزندش و بر (گردن) وارث، مانند همین است پس اگر (پدر و مادر) با رضایت و رایزنی با هم بازگرفتن (زودتر کودک) از شیر را خواستند، گناهی ندارند، و اگر خواستید برای فرزندانتان دایه بگیرید، اگر به بایستگی دستمزد آنان را بپردازید گناهی بر شما نیست و از خداوند پروا کنید و بدانید خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۳۳.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} نیز در [[حدیثی]]، مدت شیردهی را ۲۱ ماه سفارش کرده، کمتر از آن را [[ظلم]] در [[حق فرزند]] شیرخوار می‌داند<ref>صدوق، علل الشرائع، ج۸، ص۵۵۴.</ref>.

۲. '''نیاز [[روحی]] [[فرزندان]]''': دوره [[کودکی]] از بدو تولد آغاز می‌شود و تا هفت سالگی ادامه می‌یابد. در این دوران، کودک [[تکلیف]] و [[مسئولیت]] ندارد و اگر والدین از او درخواست کردند که کاری را انجام دهد و او چنین نکرد، نباید بازخواست شود. کودک به دلیل [[ناتوانی]] در ابتدای [[زندگی]]، همانند [[سرور]] و مولا باید مورد [[احترام]] و نوازش قرار گیرد. به همین دلیل [[اسلام]]، آموزش‌های رسمی را در هفت سال دوم زندگی سفارش کرده است.

مشارکت و [[همیاری]] والدین در بازی با کودک، موجب افزایش [[اقتدار]]، [[عزت نفس]] و آشنایی والدین با [[احساسات]] فرزندان می‌شود. [[یعلی]] عامری نقل می‌کند: روزی در محضر [[رسول اکرم]]{{صل}} بودم. بعد از مدتی، از [[خدمت]] ایشان باز می‌گشتم تا در [[مجلسی]] که [[دعوت]] داشتم، شرکت کنم. جلوی [[منزل]]، حسین{{ع}} را دیدم که مشغول بازی با کودکان بود. طولی نکشید که رسول اکرم{{صل}} به همراه [[اصحاب]] خود از منزل خارج شد؛ وقتی حسین{{ع}} را دید دست‌های خود را باز کرد و به طرف او رفت تا طفل را بگیرد. کودک، خنده‌کنان از این سو به آن سو می‌گریخت و رسول اکرم{{صل}} نیز خنده‌کنان از پی او بود؛ تا اینکه ایشان را در آغوش گرفت و دستی زیر چانه کودک و دست دیگر پشت گردن او گذارد، لب بر لبش نهاد و او را بوسید<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۶۲۶.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۱۲-۱۲۱.</ref>

هرچند [[انسان]] در تمام مراحل دوران [[زندگی]] به محبت و [[رحمت]] دارد، اما در [[دوران کودکی]] این نیاز شدید‌تر است و تأثیر بیشتری در [[تربیت کودک]] خواهد داشت. [[روان‌شناسان]]، مهم‌ترین نیاز [[کودک]] را نیاز به محبت و [[امنیت]] [[عاطفی]] می‌دانند، چرا که [[احساس امنیت]] و دریافت محبت، زیربنای [[شخصیت]] کودک و زمینه‌ساز [[توانایی]] او برای واکنش به محبت و ابراز آن به دیگران است<ref>شهیدی، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص۶۴.</ref>. از این رو [[پیشوایان دین]] بدان توجه داده‌اند. در [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}} آمده است: [[حضرت موسی]]{{ع}} از [[خداوند]] پرسید: {{متن حدیث|يَا رَبِّ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَكَ‌}}؛ «پروردگارا، برترین اعمال نزد تو کدام است»؟ فرمود: {{متن حدیث|حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنِّي فَطَرْتُهُمْ عَلَى تَوْحِيدِي}}؛ «[[دوست داشتن]] [[کودکان]] که من آنان را بر [[فطرت]] [[توحید]] آفریده‌ام»<ref>المحاسن، ج۱، ص۲۹۳، ح۴۵۳.</ref>.

[[محبت به کودک]] زمینه بارش [[رحمت الهی]] را بر والدین آماده می‌کند، چنان که امام صادق{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَيَرْحَمُ الْعَبْدَ؛ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ‌}}<ref>الکافی، ج۶، ص۵۰، ح۵.</ref>؛ «بی‌گمان خداوند به خاطر شدت محبت انسان به فرزندش، بدو رحمت کند».

[[دوستی]] و محبت باید به طریقی ابراز و اظهار شود؛ زیرا ممکن است کسی به فرزندش علاقه‌مند باشد، اما هیچ نوع ظهور و بروزی نداشته باشد. در واقع به طور طبیعی آثاری که بر [[محبت به فرزند]] نهفته است، بر این محبت پنهانی مترتب نخواهد بود<ref>[[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۶-۲۳۳.</ref>.

[[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرموده‌اند: هر کس وارد [[بازار]] شود و تحفه و هدیه‌ای برای [[خانواده]] خود بخرد، چون کسی است که صدقه‌ای برای گروهی نیازمند برده باشد و اگر خواست آنچه را که به [[خانه]] برده بین آنان تقسیم کند، از [[دختران]] شروع کند؛ زیرا هر کس دختر خود را خوشحال کند، همانند آن است که بنده‌ای از [[اولاد]] اسماعیل را [[آزاد کرده]] باشد و هر کس سبب [[شادمانی]] [[فرزندی]] شود، مثل آن است که از [[ترس]] [[خدا]] گریسته باشد و هرکس از [[خوف]] خدا [[اشک]] بریزد، [[خداوند]] او را به بهشت‌های پرنعمت خویش داخل می‌گرداند<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۴۸.</ref>.

در این [[حدیث]] ملاحظه می‌شود که پیامبر اکرم{{صل}} ضمن سفارش به هدیه دادن و خوشحال ساختن اعضای خانواده، به ویژه فرزندان، به مقدم داشتن دختران بر دیگر فرزندان تأکید می‌ورزند. همچنین [[امام علی]]{{ع}} در این مورد می‌فرمایند: «اولین هدیه‌ای که هر یک از شما به فرزندان خود می‌بخشد، [[نام نیک]] است، پس بهترین نام را [[انتخاب]] کنید»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۳۲.</ref>. [[امام مجتبی]]{{ع}} نیز در خصوص هدیه دادن می‌فرمایند: «[[کرامت]] و [[بزرگواری]]، آن است که پیش از درخواست کسی، [[هدیه]] دهی»<ref>ابن شعبه حرانی، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۲۵.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۳۰.</ref>

'''سلام کردن به کودکان''': سلام کردن به کودکان، نشانه [[تواضع]] و بزرگی و [[ارج]] نهادن به [[شخصیت]] کودکان و از [[اخلاق]] [[پیامبران]] است؛ زیرا [[پیامبر اکرم]]{{صل}} با آن شخصیت و [[عظمت الهی]]، به کودکان [[سلام]] می‌کردند و فرموده‌اند: پنج چیز است که من تا [[لحظه مرگ]]، آنها را فراموش نمی‌کنم... یکی از آنها سلام گفتن به کودکان است، تا این [[رفتار]] پس از من [در میان [[مسلمانان]]] [[سنت]] گردد<ref>محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ج۴، ص۵۳۸.</ref>. مردی با [[حسین بن علی]]{{ع}} روبه‌رو شد و (در اولین [[کلام]]) از حضرت احوال‌پرسی کرد و از [[خداوند]] برای آن جناب [[عافیت]] خواست. حضرت در جواب فرمود: «سلام، قبل از [[سخن گفتن]] است. خداوند تو را عافیت دهد!» سپس فرمود: «به کسی [[اجازه]] سخن گفتن ندهید تا سلام کند»<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۶۸.</ref>.

'''خطاب نیکو''': یکی دیگر از مظاهر [[تکریم]] [[فرزندان]]، [[انتخاب نام]] [[نیک]] و صدا زدن آنها با اوصاف و [[القاب]] نیکوست. [[رسول اکرم]]{{صل}} در این باره فرموده‌اند: «وقتی نام فرزندتان را می‌برید، او را گرامی بدارید و جای نشستن او را وسیع قرار دهید و به او رو ترش مکنید»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۲۷.</ref>. ایشان در [[حدیث]] دیگری نیز بر گذاشتن القاب شایسته بر فرزندان تأکید کرده، می‌فرمایند: پیش از آنکه لقب‌ها [ی [[زشت]]] به فرزندانتان [[غلبه]] یابد، لقب‌ها و [[کنیه‌ها]] [ی خوب] بر آنان بگذارید و با القاب [[نیکو]] خطاب کنید<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۱۹.</ref>.

===[[تعلیم و تربیت]] جنسی===

یکی از قوی‌ترین غرایزی که در نهاد همه [[انسان‌ها]] وجود دارد، غریزه جنسی است و بقای [[بشر]] به وجود این [[غریزه]] بستگی دارد. آنچه حائز اهمیت است، هدایت و کنترل این غریزه [[خدادادی]] در سنین مختلف است. [[آموزش]] دنیای متفاوت [[زن]] و مرد و آماده ساختن فرد برای [[پذیرش مسئولیت]] پدر و مادری، از [[وظایف]] مهم والدین است. والدین باید به پرسش‌های کودکان در زمینه مسائل جنسی، متناسب با سن آنها و در چارچوب سؤالاتشان پاسخ دهند و در اوایل [[جوانی]] فرزندان، زمینه [[ازدواج]] آنها را فراهم کنند تا غریزه جنسی آنان در مسیر صحیح آن ارضا گردد.

[[اسلام]] این امر را در زمره [[حقوق فرزندان]] و از [[وظایف والدین]] می‌شمارد. غریزه جنسی و [[شهوت]] و میل به جنس مخالف، تنها از [[زمان]] [[بلوغ]] به وجود نمی‌آید، بلکه از ابتدای [[طفولیت]] به صورت نهفته در وجود کودک هست<ref>غرویان، تربیت فرزند، ص۶۰.</ref> و در سنین مختلف وجود دارد.

از این رو [[ائمه]]{{عم}} به [[مراقبت]] از [[فرزندان]] در این زمینه بسیار توجه کرده‌اند و توصیه‌های فراوانی درباره جدا کردن رختخواب فرزندان از رختخواب والدین در سن خاص، جدا کردن رختخواب فرزندان از یکدیگر، [[پرهیز]] از بوسیدن دختر و پسر پس از شش سالگی توسط نامحرم شده است. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] در این باره فرموده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! باید کسانی که بردگان شمایند و نابالغان شما سه بار از شما رخصت بخواهند: پیش از نماز بامداد و هنگامی که نیمروز لباس خود را در می‌آورید و پس از نماز عشاء که سه هنگام برهنگی و تنهایی شماست پس از آن بر شما و ایشان گناهی نیست (اگر از شما رخصت نگیرند) که گرد شما در گردشند و با یکدیگر به سر می‌برید؛ بدین گونه خداوند آیات را برای شما روشن بیان می‌دارد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نور، آیه ۵۸.</ref>.

[[امام صادق]]{{ع}} نیز در روایتی می‌فرمایند: دختر، همین که به شش سالگی رسید، نباید پسربچه کوچک او را ببوسد و پسر نیز وقتی به هفت سالگی رسید، نباید زنی او را ببوسد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷۰.</ref>. این [[دستورات]] و تأکیدات در [[فرهنگ]] [[اخلاقی]] ائمه{{عم}} برای این است که زمینه‌های [[انحراف]] و [[فساد]] در کودکان به وجود نیاید و پیش از رسیدن به مرحله مداوای امراض اخلاقی و جنسی، از بروز آنها جلوگیری شود.

در بحث [[تربیت جنسی]] فرزند، قرآن کریم همراه با [[مبارزه منفی]]، به [[مبارزه]] مثبت توجه کرده است و با ترویج فرهنگ [[ازدواج]] آسان که راه صحیح و [[مشروع]] [[پاسخ‌گویی]] به غرایز است، زمینه برچیده شدن [[گناه]] را فراهم می‌کند<ref>مکارم شیرازی، شیوه همسری در خانواده نمونه، ج۱۴، ص۴۵۷.</ref>. {{متن قرآن|وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ}}<ref>«و بی‌همسران (آزاد) و بردگان و کنیزان شایسته‌تان را همسر دهید، اگر نادار باشند خداوند از بخشش خویش به آنان بی‌نیازی می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره نور، آیه ۳۲.</ref>.

خطاب [[آیه]] به [[اولیا]] و سرپرستان [[مسلمانان]] است. «[[صالحین]]» در این آیه به معنای صلاحیت در مورد [[ازدواج]] است، نه [[صالح]] در [[اعمال]]<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۱۳۹.</ref>. امر در اصل، برای [[وجوب]] بوده؛ اما در این آیه، امر برای فعل [[مستحب]] آمده که بر [[استحباب]] مؤکد دلالت دارد؛ اما ازدواج گاهی به مرحله وجوب می‌رسد؛ یعنی هنگامی که [[انسان]] در معرض [[گناه]] باشد و ازدواج نکردن موجب [[عمل نامشروع]] شود<ref>نجفی، جواهر الکلام، ج۱۴، ص۸۳.</ref>. در واقع می‌توان چنین نتیجه گرفت که امر [[پسندیده]] ازدواج، تأثیر بسزایی در [[تربیت]] صحیح فرزند دارد<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۴۹.</ref>.

=== تربیت و [[بلوغ]] [[اجتماعی]] ===

انسان به [[طور]] [[فطری]]، موجودی اجتماعی است. کودکان و نوجوانان بخش عظیمی از [[اجتماع]] را تشکیل می‌دهند که [[شخصیت]] آنها و نوع برخوردهای اجتماعی‌شان در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرد. [[ارزش‌ها]] و ضد ارزش‌های جامعه، ریشه در اعمال و [[رفتار]] والدین و رفتار آنها با [[فرزندان]] و نوع تربیت آنان دارد.

در [[سیره ائمه]]{{عم}} در نخستین [[وظیفه]] والدین در پرورش اجتماعی فرزند، [[یاری کردن]] او در [[خودشناسی]] است؛ زیرا [[خداوند]]، [[انسان‌ها]] را [[عزیز]]، با [[کرامت]]، [[آزاد]] و با سرشتی [[پاک]] [[آفریده]] است و در بسیاری از [[آیات قرآن]]، در مورد کرامت و [[فضیلت]] انسان سخن گفته و انسان را بر آفریده‌های دیگر [[برتری]] بخشیده و جایگاه او را متعالی برشمرده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا}}<ref>«و به راستی ما فرزندان آدم را ارجمند داشته‌ایم و آنان را در خشکی و دریا (بر مرکب) سوار کرده‌ایم و به آنان از چیزهای پاکیزه روزی داده‌ایم و آنان را بر بسیاری از آنچه آفریده‌ایم، نیک برتری بخشیده‌ایم» سوره اسراء، آیه ۷۰.</ref>.

والدین باید به [[فرزندان]] بیاموزند که [[شخصیت]] خود را [[فرومایه]] ندانند و همواره در [[راه تکامل]] خود و دیگران بکوشند و [[آگاه]] باشند که [[خداوند]] برای آنها [[مقام]] خلیفة اللهی را در نظر گرفته است. بنابراین باید تلاش کنند تا به این مقام برسند.

در منابع اسلامی، توصیه‌های فراوانی درباره نوع برخورد با دیگران و [[آداب]] [[معاشرت]] [[اجتماعی]] وارد شده است؛ از جمله: داشتن برخورد سالم اجتماعی که [[امام علی]]{{ع}} در این باره ضمن وصیتی به [[امام حسن]]{{ع}} فرمودند: «با [[مردم]] به نیکویی سخن بگویید، همان‌گونه که خداوند شما را بدان امر کرده است»<ref>نجفی، جواهر الکلام، ج۱۴، ص۱۹۵.</ref>؛ و نیز داشتن [[عفو و گذشت]]؛ چنان که امام علی{{ع}} به فرزندشان امام حسن{{ع}} فرموده‌اند: «عذر کسی را که از تو [[پوزش]] بخواهد بپذیر و پذیرای عفو و گذشت از مردم باش»<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۲۶۹.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۵۱.</ref>

ممکن است والدین در [[تربیت]] فرزندشان، از [[تشویق]] و [[تنبیه]] استفاده کنند. در سیره ائمه{{عم}} نکته‌هایی در زمینه هر دو روش وجود دارد که به بررسی آنها می‌پردازیم.

'''تشویق''': یکی از آموزه‌های بسیار مهم در [[تربیت اسلامی]] و از بهترین شیوه‌های [[تربیت کودک]]، تشویق است. کودک در پرتو تشویق یاد می‌گیرد که [[مشکلات]] و [[سختی‌ها]] را بر خود هموار سازد تا [[هدف]] مطلوب خود را دنبال کند. از این رو تداوم تشویق، به تداوم فعالیت‌های [[رشد]] دهنده کودک می‌انجامد<ref>طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، ص۱۳۲.</ref>.

در [[فرهنگ]] [[زندگانی ائمه]]{{عم}} از تشویق در موارد بسیاری به منظور تربیت افراد و یا معرفی [[الگو]] برای دیگران استفاده شده است. خداوند در [[قرآن کریم]] به مناسبت‌های گوناگون، [[بندگان]] [[صالح]] خود را تشویق و [[تمجید]] کرده است؛ چنان که [[حضرت ایوب]]{{ع}} را به [[پاس]] [[صبر]] و پایداری‌اش در مقابل سختی‌ها [[ستایش]] و او را از بهترین بندگان خود معرفی کرده است: {{متن قرآن|وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ}}<ref>«و دسته‌ای گیاه در کف بگیر و با آن (یکبار همسرت را) بزن و سوگند مشکن؛ به راستی ما او را شکیبا یافتیم. نیکو بنده بود که اهل بازگشت (و توبه) بود» سوره ص، آیه ۴۴.</ref>.

[[پیغمبر اکرم]]{{صل}} نیز در [[آیات]] فراوانی مورد [[تشویق]] و [[تمجید]] [[خداوند]] قرار گرفته‌اند؛ به عنوان مثال، خداوند در مورد [[اخلاق]] خوش ایشان فرموده است: {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>. [[امام]] [[موسی کاظم]]{{ع}} نیز در این باره به یکی از فرزندانش می‌فرماید: فرزندم! پیوسته کوشا و تلاش‌گر باش. هرگز خود را در [[عبادت]] و [[اطاعت الهی]] بی‌تقصیر مدان؛ زیرا خداوند چنان که سزاوار عبادت است، [[پرستش]] نمی‌شود<ref>کلینی، الکافی، ج۲، ص۷۲.</ref>.

از [[امام رضا]]{{ع}} [[روایت]] شده است که روزی [[حضرت موسی بن جعفر]]{{ع}} در محضر [[امام صادق]]{{ع}} سخنی گفت که باعث تعجب و [[سرور]] و [[شادی]] پدر شد. حضرت برای تشویق فرزند خود، به وی فرمود: ای فرزندم! [[سپاس]] خدای را که تو را [[جانشین]] و [[خلف]] پدران و مایه سرور و دلخوشی [[فرزندان]] و جانشین [[دوستان]] قرار داد<ref>مجلسی، بحارالأنوار، ج۴۸، ص۲۴.</ref>.

تأثیر [[تربیتی]] سخنان دلگرم کننده و پرجاذبه و سفارش‌های خردمندانه پدر و مادر بر کسی پوشیده نیست. در [[سیره امامان معصوم]]{{عم}} [[تشویق فرزندان]] به [[تلاوت]] و [[حفظ قرآن]] و عمل به آن فراوان دیده می‌شود. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در [[وصیت]] خویش به فرزندش [[امام حسن]]{{ع}} می‌فرماید: «[[خدا]] را خدا را درباره [[قرآن]]! مبادا دیگران در [[فهم قرآن]] بر شما پیشی گیرند»<ref>ابن شعبه حرانی، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۹۴.</ref>.

'''[[تنبیه]]''': از جمله مسائل پیچیده تربیتی که والدین با آن مواجه هستند، چگونگی برخورد با رفتارهای نادرست فرزندانشان است. از یک سو اگر والدین در مقابل [[رفتار]] ناپسند فرزندان [[سکوت]] کنند، فرزندان بر خطاهای خود افزوده، [[جسارت]] بیشتری پیدا می‌کنند. از سوی دیگر اگر واکنش نشان داده، فرزندان را [[تنبیه]] کنند، چه بسا [[مشکلات]] دیگری همانند پرخاشگری به وجود آید<ref>الیوت، روان‌شناسی اجتماعی، ترجمه: حسین شکری، ص۳۱۱.</ref>.

آنچه والدین باید به آن توجه کنند، این است که هدفشان از تنبیه، فرونشاندن [[خشم]] خودشان نباشد و تا حد امکان از [[تنبیه بدنی]] فرزندانشان بپرهیزند؛ چنان که [[حضرت علی]]{{ع}} در این باره می‌فرمایند: «هرگز در هنگام [[غضب]]، [[ادب]] حاصل نمی‌شود»<ref>محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ج۱، ص۴۰۲.</ref>. آن حضرت درباره آثار [[زیاده‌روی]] در [[سرزنش]] و تنبیه کودک و [[نوجوان]] نیز می‌فرمایند: هنگامی که کودک و [[نوجوانی]] را به سبب [[رفتار]] ناهنجارش [[نکوهش]] می‌کنی، مراقب باش که بخشی از آن را نادیده انگاری و همه‌جانبه توبیخش نکنی تا او [[احساس]] نکند که طرد شده است؛ زیرا این احساس باعث می‌شود در رفتارش [[لجاجت]] و سماجت به [[خرج]] دهد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۳۳.</ref>.

ایشان به [[مالک اشتر]] نیز چنین سفارش می‌کند: «والدین [[مسئول]]، [[فرزندان]] خود را تنبیه بدنی نمی‌کنند و از [[قهر]] و تنبیه‌های سخت و طولانی مدت می‌پرهیزند»<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۴، ص۹۹؛ رضی، نهج البلاغه، ص۴۰۶.</ref>. [[افراط]] و [[تفریط]] در [[اسلام]] در همه کارها [[نهی]] شده است و به عنوان یکی از ویژگی‌های شخص [[جاهل]] از آن یاد می‌شود<ref>رضی، نهج البلاغه، ص۴۵۵.</ref>.

[[سیره]] و [[کلام]] [[معصومین]]{{عم}} بیانگر این است که تنبیه بدنی فرزندان، تنها در مواردی که جنبه [[تربیتی]] و [[هدایتی]] داشته باشد، استفاده می‌شود. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در این باره فرموده‌اند: به فرزندان خود وقتی به هفت سالگی رسیدند، [[نماز]] را یاد بدهید و چون به ده سالگی رسیدند، [در صورت [[سرپیچی]] از نماز] آنان را با تنبیه وادار به نماز کنید و در هنگام [[خواب]] بین آنها فاصله اندازید<ref>رضی، نهج البلاغه، ص۴۰۲.</ref>.

روش تربیتی [[اهل بیت]]{{عم}} تنبیه بدنی فرزندانشان نبوده است و حتی در موارد نیاز به تنبیه بدنی، توصیه شده است که ابتدا با آنها قهر کنید. البته مدت قهر نباید به طول انجامد؛ «زیرا این عمل در [[روحیه]] کودک تأثیر بسزایی دارد و کودک [[احساس]] می‌کند با [[قهر]] کردن پدر یا مادر [با] او، گویی تمام درها به رویش بسته می‌شود. [پس] هیچ راهی جز دست کشیدن از کارهای خلاف خود ندارد. پس می‌کوشد از [[کارهای زشت]] خود دست بردارد و از پدر و مادر یا مربی هم [[پوزش]] بخواهد. اما نباید قهر کردن خیلی طول بکشد؛ وگرنه بازتاب‌های منفی دیگری در برخواهد داشت»<ref>طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، ص۱۴۴.</ref>.

[[امام کاظم]]{{ع}} به یکی از [[یاران]] خود که از [[رفتار]] فرزندش به ستوه آمده بود از او [[شکایت]] می‌کرد، فرمود: «او را کتک نزن؛ بلکه با او قهر کن؛ اما خیلی طول نکشد»<ref>طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، ص۴۰۹.</ref>.

باید توجه داشت که تنبیه بدنی مجاز که در [[روایات]] به آن اشاره شده است، شرایط خاصی دارد که با در نظر گرفتن آنها می‌بینیم این اصل، یک اصل [[حکیمانه]] است، نه شیوه خشونت‌آمیزی برای جبران ناتوانایی‌های والدین در [[تربیت]] و [[هدایت]] کودکان.

[[تنبیه]] کودکان، پیش از ده سالگی مجاز نیست؛ از نظر مقدار زدن هم کاملاً محدود است و اگر بیش از آن باشد یا منجر به سرخی و کبودی یا [[نقص]] عضو کودک گردد، [[کیفر]] دارد<ref>طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، ص۱۴۰.</ref>. از وصایای [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[حضرت علی]]{{ع}} این بود که فرمود: «برای [[تأدیب]] بیش از سه ضربه نزن؛ زیرا اگر چنین کردی، [[روز قیامت]] [[قصاص]] خواهی شد»<ref>ابی فراس، مجموعة ورام، ص۳۵۸.</ref>.

'''[[انتخاب]] [[دوست]] و کنترل [[دوستان]]''': [[انسان]] به [[حکم]] اینکه موجودی [[اجتماعی]] است، [[زندگی]] به صورت فردی و دور از دیگران، به [[طور]] معمول برای او غیرممکن است. از این رو به مرور با محیط‌های جدید در [[جامعه]] آشنا می‌شود و روابط نزدیک‌تری با دیگران پیدا می‌کند.

بدون تردید یکی از عوامل شخصیت‌ساز، پس از [[اراده]] و خواست خود انسان، نقش دوستان است؛ زیرا بیشتر [[انسان‌ها]] و به ویژه [[نوجوانان]]، در بخش مهمی از [[افکار]] و [[صفات اخلاقی]] خود، تحت تأثیر [[رفتار]]، گفتار و الگوی [[اخلاقی]] دوستانشان قرار دارند. از این رو یکی از [[وظایف]] مهم والدین درباره کودکان و [[نوجوانان]]، [[مراقبت]] و کنترل آنها در زمینه [[انتخاب]] [[دوست]] است.

پدر و مادر باید از راه‌های مختلف، فرزند خود را از خطرهای [[همنشین]] بد و در مقابل، از آثار مثبت رفاقت‌های خوب [[آگاه]] سازند. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] به اهمیت و تأثیر دوست در [[سرنوشت انسان]] اشاره کرده و می‌فرماید: {{متن قرآن|وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا * يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا * لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا}}<ref>«و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم! * ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم! * به راستی او مرا از قرآن پس از آنکه به من رسیده بود گمراه کرد و شیطان آدمی را وا می‌نهد» سوره فرقان، آیه ۲۷-۲۹.</ref>.

نیاز به [[رفاقت]] و مسئله [[گزینش]] دوست و همفکر، امری غریزی است. از این رو در [[اسلام]]، اصل رفاقت [[نفی]] نشده و حتی در مورد آن سفارش نیز شده است و تنها از جهت نوع [[رفیق]] و کیفیت رفاقت، محدودیت‌هایی عنوان گردیده است. [[حضرت علی]]{{ع}} در مورد انتخاب دوست [[واقعی]] می‌فرمایند: «دوست واقعی کسی است که آنچه برای خود می‌خواهد، برای رفیق خود نیز بخواهد و آنچه برای خود نمی‌خواهد، برای او نیز نخواهد»<ref>ابی فراس، مجموعة ورام، ص۳۰۴.</ref>.

در [[روایات اسلامی]]، [[دوستی]] با انسان‌های [[جاهل]] و [[فاسق]]، [[سخن‌چین]]، [[خائن]]، [[ظالم]]، احمق، [[بخیل]]، [[قاطع]] رحم و [[دروغ‌گو]] [[نکوهش]] شده است؛ چنان که [[امام سجاد]]{{ع}} فرموده‌اند: مبادا با احمق هم‌نشین شوی؛ زیرا برای آنکه سودی به تو رساند، دچار زیانت می‌سازد<ref>ابن شعبه حرانی، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۸۶.</ref>.

اهمیت و تأثیر دوست در [[انسان]]، تا حدی است که برای [[شناخت]] فرد، به [[دوستان]] و [[همنشینان]] او مراجعه می‌شود و از طریق آنها، [[روحیه]] و [[شخصیت]] فرد مورد نظر را نیز می‌شناسند. [[حضرت سلیمان]]{{ع}} در روایتی به این مسئله اشاره کرده و می‌فرماید: قبل از اینکه در مورد شخصی قضاوتی کنید، به [[دوستان]] و رفقای او نگاه کنید؛ زیرا [[انسان]] تنها از روی همراهان و امثال خودش شناخته می‌شود<ref>محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ج۵، ص۲۹۷ – ۲۹۶.</ref>.

'''پرهیز از دوستان ناباب''': در سیره ائمه اطهار{{عم}} به همان اندازه که به [[دوستی]] و [[همنشینی]] با افراد شایسته و [[متعهد]] سفارش شده، درباره دوستی با افراد ناصالح و ناباب، هشدار داده شده است، چنان که [[امام علی]]{{ع}} به [[امام حسن]]{{ع}} می‌فرماید: ای فرزندم، از دوستی با [[بخیل]] بپرهیز؛ زیرا آنچه را که سخت به آن نیاز داری از تو دریغ می‌دارد؛ از دوستی با [[بدکار]] بپرهیز، که با اندک [[بهایی]] تو را می‌فروشد؛ از دوستی با [[دروغگو]] بپرهیز که به سراب ماند؛ دور را نزدیک، و نزدیک را دور می‌نمایاند<ref>رضی، نهج البلاغه، ص۴۵۰.</ref>.

[[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: پدرم به من فرمود: «فرزندم! هر کس با [[مرد]] [[پلید]]، [[رفیق]] و [[همنشین]] باشد، [[ایمنی]] و [[آرامش]] پیدا نمی‌کند»<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ج۷۸، ص۲۰۱.</ref>. امام صادق{{ع}} نیز در سفارش به فرزند خود می‌فرماید: فرزندم! هرگاه می‌خواهی [با دیگران] دیدار کنی، با [[خوبان]] دیدار کن و افراد [[ناشایست]] را [[ملاقات]] نکن؛ زیرا آنها مانند صخره‌ای هستند که آب از آن نمی‌جوشد و چون درختی هستند که برگ سبز نمی‌دهد و بسان زمینی هستند که سبزه در آن نمی‌روید<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ج۷۸، ص۲۰۱.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۵۳-۱۶۰.</ref>

مشورت کردن با [[جوان]]، [[نشانه]] احترام و تکریم و [[شخصیت]] قائل شدن برای اوست. مشورت با آنها، [[اندیشه]] و تفکرشان را بارور می‌سازد؛ استعدادهای [[عقلی]] نهفته در وجودشان را به سوی [[نوآوری]] [[علمی]] و [[استقلال فکری]] و نظر دادن در مسائل مختلف [[هدایت]] می‌کند؛ توانایی‌های بالقوه آنان را به فعلیت در می‌آورد و آنها را در اداره [[زندگی]] خود در [[آینده]] [[آگاه]] و [[توانمند]] می‌گرداند.

{{متن قرآن|فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ * فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«پس او را به پسری بردبار مژده دادیم * و چون در تلاش، همپای او گشت (ابراهیم) گفت: پسرکم! من در خواب می‌بینم که تو را سر می‌برم پس بنگر که چه می‌بینی؟ گفت: ای پدر! آنچه فرمان می‌یابی انجام ده که- اگر خداوند بخواهد- مرا از شکیبایان خواهی یافت» سوره صافات، آیه ۱۰۱-۱۰۲.</ref>.

{{متن قرآن|فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ}} یعنی به مرحله‌ای رسید که می‌توانست در عرصه‌های مختلف [[زندگی]]، همراه پدر تلاش کند و او را [[یاری]] دهد؛ این همان سن [[بلوغ]] است<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۲۳۰.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۶۲.</ref>

از مسائل مهم و اساسی [[جوان]]، شغل و [[اشتغال]] اوست. اشتغال جوان از چند جهت اهمیت ویژه دارد: از سویی کار و اشتغال در [[اسلام]] یک [[ارزش]] به شمار می‌رود و [[بیکاری]] و [[تنبلی]] به شدت نکوهش شده است. اشتغال و نوع آن در [[جامعه]]، مایه اعتبار [[اجتماعی]] جوان است. از سوی دیگر اشتغال، وسیله [[تأمین معیشت]] است و [[فقر اقتصادی]]، تا حدودی [[فقر فرهنگی]] و [[اخلاقی]] را برای جوان به همراه دارد. بنابراین ایجاد شغل، از [[حقوق]] لازم فرزند جوان بر والدین معرفی شده است.

بدین سبب در [[مکتب اهل بیت]]{{عم}} تأکید بسیاری بر اصل کار و اشتغال و نوع آنکه متناسب و آبرومندانه باشد، شده است. در [[سیره]] بزرگان [[دینی]] نیز [[مشاهده]] می‌شود که ضمن توجه به سایر امور [[فرزندان]] خود، به شغل آنها نیز [[عنایت]] داشتند. آن بزرگواران در این زمینه توصیه‌هایی نیز کرده‌اند. [[اسحاق بن عمار]] می‌گوید: به محضر [[امام صادق]]{{ع}} شرفیاب شدم و به آن حضرت اطلاع دادم که صاحب [[فرزندی]] شده‌ام. سپس به [[امام]] عرض کردم که وقتی فرزندم بزرگ شد، چه شغلی برایش انتخاب کنم؟ حضرت فرمودند: فرزندت را از پنج شغل برحذر بدار و به هر شغل دیگری که خواستی بگمار. او را نزد صراف مفرست؛ زیرا صراف از [[ربا]] در [[امان]] نیست. او را نزد [[کفن]] فروش مفرست؛ زیرا کفن فروش بسیار [[خرسند]] می‌شود که وبا [و [[بیماری‌ها]]] بیشتر شود [تا [[مرگ و میر]] زیاد گردد و کفن‌های بیشتری بفروشد]. فرزندت را نزد فروشنده مواد غذایی مفرست؛ زیرا فروشنده مواد غذایی از [[احتکار]] ایمن نخواهد بود. همچنین نزد قصاب مفرست؛ زیرا [بر اثر سر بریدن مکرر حیوانات]رحم و [[عاطفه]] از او رخت بربسته است و نیز نزد برده فروش مگذار؛ زیرا [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: «[[پست‌ترین]] [[مردم]] کسی است که [[انسان‌ها]] را [[خرید و فروش]] کند»<ref>عطاردی، مسند امام کاظم{{ع}}، ج۲، ص۳٩۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۹۷.</ref>.

میل جنسی، امری غریزی است که در نهاد همه انسان‌ها نهفته است و باید با ازدواج و در [[زمان]] مناسب به آن پاسخ داده شود. [[دین اسلام]] به ازدواج [[جوانان]] بسیار اهمیت داده و به تسریع در این امر به ویژه برای جوانان، توصیه کرده است. [[خداوند]] در [[سوره نور]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و بی‌همسران (آزاد) و بردگان و کنیزان شایسته‌تان را همسر دهید، اگر نادار باشند خداوند از بخشش خویش به آنان بی‌نیازی می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره نور، آیه ۳۲.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز ازدواج را در زمره [[حقوق فرزندان]] می‌دانست<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۲۰.</ref>.

نمونه‌ای دیگر در خصوص اهمیت ازدواج در [[سیره معصومان]]، [[سیره علی]]{{ع}} است؛ هنگامی که [[زینب]]{{س}} دختر گرامی ایشان به سن ازدواج رسید، بسیاری از اشراف نزد حضرت آمدند و ایشان را از پدر [[خواستگاری]] کردند. ولی علی{{ع}} دختر خویش را به [[کفو]] و همتای او، یعنی عبدالله، فرزند برادرش [[جعفر طیار]] [[تزویج]] کرد؛ یعنی دختر عمو و پسرعمو با یکدیگر وصلت کردند<ref>ملبوبی، الوقائع و الحوادث، ج۱، ص۱۲۴.</ref>. آن حضرت بر اثر [[تربیت]] پدر و آموزش‌های او، کاملاً به [[آداب]] [[زناشویی]] و [[شوهرداری]] و [[تربیت فرزند]] آشنا بود<ref>ملبوبی، الوقائع و الحوادث، ج۱، ص۱۲۴.</ref>.

بهترین نمونه مشورت پدر با فرزند در خصوص ازدواج، [[رسول خدا]]{{صل}} و [[فاطمه زهرا]]{{س}} هستند؛ چنان که [[روایت]] شده است: «علی از [[فاطمه]] [[خواستگاری]] کرد. [[پیامبر]]{{صل}} به فاطمه گفت: علی از تو سخن می‌گوید. پس فاطمه [[سکوت]] کرد و پیامبر{{صل}} او را به همسری علی{{ع}} درآورد»<ref>امین عاملی، سیره معصومان، ج۲، ص۳۸.</ref>. نمونه دیگری از [[سیره معصومان]] در خصوص [[نکاح]]، [[ازدواج امام رضا]]{{ع}} با [[حمیده مصفاه]] بود؛ او یکی از کنیزانی بود که [[امام]] [[موسی کاظم]]{{ع}} برای همسری فرزند گرامی‌اش، با [[تأیید]] وی برگزید<ref>استرآبادی، تاریخ زندگانی پیامبر اسلام و ائمه اطهار{{عم}}، ص۵۰۹؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص١٨٩.</ref>.

روایت دیگر، در خصوص [[ازدواج امام]] صادق{{ع}} ذکر شده است که فاطمه بنت الحسین بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب{{ع}} با مشورت [[خانواده]] به همسری آن حضرت درآمد<ref>حسینی عاملی، التتمة فی التواریخ الأئمة، ص۱۰۳.</ref>. [[نرجس خاتون]]، [[همسر]] گرامی [[امام عسکری]]{{ع}} نیز از کنیزانی بود که [[مقام]] بالایی داشت و بعد از اینکه مدتی در خانواده [[امام هادی]]{{ع}} حضور پیدا کرده بود؛ با مشورت و نظرخواهی حضرت؛ به ازدواج با فرزند ایشان [[تمایل]] نشان داد و این پیوند [[مقدس]] میان آنها منعقد گردید<ref>مسعودی، اثبات الوصیة، ص۲۵۷؛ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۲۹، ص۶۴۲.</ref>.

در واقع مشورت با فرزند درباره ازدواج آنها، از [[سیره ائمه]]{{عم}} بوده است. [[امام صادق]]{{ع}} از پیامبر اکرم{{صل}} نقل فرموده است: «از [[حقوق]] دختر [[جوان]] بر والدین، این است که در فرستادن او به [[خانه]] شوهر، [[تعجیل]] کنند»<ref>کلینی، الکافی، ج۵، ص۳۳۷.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۶۴.</ref>