آخر الزمان

متن این جستار آزمایشی است؛ امید می رود در آینده نه چندان دور آماده شود. برای اطلاع از جزئیات بیشتر به بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آخر الزمان در قرآن | آخر الزمان در حدیث | آخر الزمان در نهج البلاغه | آخر الزمان در معارف دعا و زیارات | آخر الزمان در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آخر الزمان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آخر الزمان دوره پایانی دنیا و مرتبط با بعثت پیامبر خاتم(ص) و ظهور منجی موعود (ع) است. تاریخ دقیق آخر الزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به قیامت متّصل می‌‌گردد تعریف نمود.

مقدمه

• دوره پایانی دنیا و زمان شکل‌‏گیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع)‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است
• دوره پایانی دنیا و زمان شکل‌‏گیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع)‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است.
• واژه آخر الزمان در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی در باره آن، از آیات قابل استفاده است. قرآن کریم به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده‏ و برای هریک ویژگی‌‏هایی بیان نموده است. به نظر می‌‏رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان‏‌های آخر الزمان دانست..
• درباره آغاز شکل‌‏گیری و چگونگی انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی‌‏خورد؛ اما آن‏گاه که سخن از دوران آخر الزمان به میان می‌‏آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌‏شود:

1. ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام(ص) در جایگاه واپسین فرستاده الهی؛
2. ظهور و قیام موعود نجات‌‏بخش، حضرت مهدی(ع).

• از این‌‏رو شکی نیست اینک ما در دوران "آخر الزمان" به سر می‏‌بریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است:

1. آخرین مرحله زندگی در دنیاست. با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌‏ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‏‌شود.
2. این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌‏های خاص تقسیم می‎‏شود:
   1. دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛
   2. دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان.

• بنیان‌‏های کلی باور به این دوران را همه مذاهب و گروه‏های بزرگ اسلامی پذیرفته‏‌اند، ولی در راستای وابستگی این دگرگونی‌‏ها به ظهور و قیام حضرت مهدی موعود(ع) و نیز ویژگی‏‌های شخص آن مصلح جهانی، دیدگاه‏‌های ناهمگونی پدید آمده است.
• شیعه دوازده ‏امامی، با بهره‌‏گیری از آموزه‌‏های پیشوایان معصوم(ع) حضرت مهدی(ع) را موعود امت‏ها و حکومت ایشان را نیکوترین فرجام زندگانی انسان‏‌ها بر زمین می‌‏داند. در این نگاه، با ظهور حضرت مهدی(ع)، افزون بر بهره‌‏مندی مردمان آن دوران، برخی از نیک‏ترین و صالح‏ترین و نیز بدترین و تبه‏کارترین انسان‏‌ها که پیشتر از دنیا رفته‏‌اند، به دنیا بازمی‌‏گردند، تا شایستگان، از برپایی حکومت عدل و قسط شادمان، و تبهکاران، از آن عدل جهانی آزرده ‏خاطر گردند. و دنیا، همچنان بر مدار دادگری خواهد گشت، تا زندگی دنیایی پایان یابد.
• پیشوایان معصوم(ع)، با الهام از وحی الهی و سرچشمه‏‌های آن، پیوند مهدویت و آخر الزمان را به روشنی بیان کرده‏‌اند:
• رسول اکرم(ص) فرمود: "دنیا به انجام نمی‌‏رسد؛ مگر این که امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته می‌‏شود" نیز ر. ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴</ref>.
• امیر مؤمنان علی(ع) نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: "اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود" نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ سنن ابی داود، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲</ref>.

نشانه‌‏های آخر الزّمان‏

• در آیات قرآن و سخنان معصومان(ع) نشانه‌‏هایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده می‌‏شود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام(ص) پدیدار شد، نخستین نشانه آخر الزمان به شمار می‏رود؛ لذا مفسران، مقصود از نشانه‏های قیامت را در ذیل آیه‏﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾. بعثت پیامبر(ص) دانسته‌‏اند که در مقایسه با عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد.
• در آخر الزمان، پدیده‏‌های فراوان دیگری نیز پیش‏‌بینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور مهدی(ع) مربوط می‌‏شود که برخی از آن‏ها بدین قرارند:

1. بحران معنویت‏: پیش از ظهور امام زمان(ع) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود: ﴿اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُّعْرِضُونَ ﴾. در این آیه، مردم آخر الزمان، به‏ غفلت و اعراض از خداوند متّصف شده‏‌اند. در روایات نیز منظور از "اشراط الساعة" که در آیه ۱۸ سوره محمد(ص)، به آن اشاره شده است، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد متعدّدی از آن برشمرده شده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره ویژگی‏‌های انسان‏‌های این دوران فرمود: "زمانی بر مردم خواهد آمد... که درهم‏‌های آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبله آن‏ها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای می‌‏آورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود. نه بر مذهب مسلمانی‏‌اند و نه بر مسلک نصرانی".
2. وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار: یکی دیگر از نشانه‏‌های آخر الزمان، اختلاف‏‌ها و درگیری‌‏های فراوان میان گروه‌‏های گوناگون است: ﴿فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴾. روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌‏های گوناگون در جهان اسلام مربوط دانسته‌‏اند که در آخر الزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌‏های بسیار خواهند شد. آیه‏﴿قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾ نیز به وقوع اختلاف‏‌ها و کشتار در آخر الزمان تفسیر شده است. در این دوران، انسان‌‏های فراوانی به کژی می‌‏گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان‏‌ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌‏ها و صفاتی که در خود پدید می‏‌آورند، از نجات‌‏یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‏ باره وقتی پیامبر گرامی(ص) از چهره‏‌های پیروز این دوران یاد می‌‏کند، با شگفتی‏ تمام به حضرت علی(ع) چنین می‏‌فرماید: "ای علی! بدان شگفت ‏آورترین مردم در ایمان و بزرگ‏ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخر الزمان- با آن که پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده‏‌اند- به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌‏ای سپید است، ایمان می‌‏آورند.
3. ظهور دجال‏: در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّب‌‏ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‏بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخر الزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌‏خواند. این پدیده سرانجام به دست عیسی(ع) محو و نابود خواهد شد.
4. وقوع مصیبت‏‌های بزرگ‏: برخی از آیات، عذاب بر کافران و گنه‏‌کاران آخر الزمان که نزول عذاب را انکار می‌‏کنند، تطبیق داده شده است: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ﴾.
5. خروج سفیانی‏:بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‏‌شود، خبر داده و آیه: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ ﴾ را درباره آن لشکر دانسته‌‏اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.
6. ندای آسمانی‏: بنا بر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان(ع) بیعت‏ و با صدایی بلند به گونه‌‏ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌‏کند: ﴿أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴾.
7. ظهور منجی بزرگ بشر: مهم‏ترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‏‌ها است: ﴿وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ﴾. این آیه که از پیروزی چشمگیر حق بر باطل سخن می‏‌گوید، در روایات، به ظهور مهدی(ع) تأویل شده است..
8. نزول عیسی(ع):‏ یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن عیسی(ع) است. مفسّران با استفاده از آیات‏ ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِهَا ﴾ و ﴿وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا ﴾ ظهور دوباره عیسی(ع) در آخر الزمان را پیش‏بینی کرده‏‌اند. در روایات نیز تصریح شده است که وی در بیت المقدّس به نماز امام زمان(ع) اقتدا و در جنگ‏های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. بر اساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی(ع)، یکی از نشانه‏‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی(ع) در آخر الزمان که یکی از فرماندهان امام زمان(ع) به شمار می‌‏رود، خبر داده شده است.
9. خروج جنبنده‌‏ای از زمین‏: قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‏‌ای حکایت می‌‏کند که هنگام روی‏گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‏‌گوید: ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ ﴾. در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده است که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‏اساس به نظر می‌‏رسد و در ظاهر، برگرفته از منابع اسرائیلی است.
10. هجوم یأجوج و مأجوج‏: قومی وحشی و فاسد، با تخریب سدّ ذو القرنین، در اندک ‏زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد، تا آن‏که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی(ع)، به طور کلّی از بین خواهد رفت: ﴿حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ﴾.
11. رجعت‏: در آخر الزمان، برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‏‌های گذشته، دوباره زنده می‏‌شوند: ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾. این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّه‌‏ای از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخر الزمان مربوط دانسته‏‌اند که عدّه‌‏ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.
12. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:‏ پس از پیروزی حضرت مهدی(ع) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ و ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾. این آیات و آیات دیگر که از میراث‏‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌‏کند، همگی بیانگر این واقعیتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان(ع) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سر خواهند برد.

زندگی در آخرالزمان

• با توجه به ویژگی‏‌ها و نشانه‏‌های یاد شده و سخنان بزرگان دین، سیمای زندگی در آخر الزمان را می‏‌توان این‏گونه ترسیم کرد:

1. دین در آخرالزمان‏: روز به ‏روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هاله‌‏ای از غبار فرو می‌‏برند از این‌‏رو در جوامع انسانی همواره دین رو به کم‏رنگ شدن می‏‌رود و خرافه‌‏ها و انحراف‏‌های فراوانی، گریبان‌گیر آن می‌‏شود، تا این که وقتی حضرت مهدی(ع) قیام کرده، غبار از چهره دین برگرفت، همگی گمان می‌‏کنند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است. امیر مؤمنان علی(ع) این حقیقت را این‌‏گونه بیان فرمود: "ای مردم! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می‌‏شود".
2. مردان آخرالزمان‏: آزمایش‌‏های خداوند سبحانه و تعالی برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌‏ای از روایات، به ویژه درباره مردان نقل شده است، آن‏گونه که در برخی روایت‌‏ها سخن از زنان به میان آمده است. امام صادق(ع) فرمود: "مردی را می‏‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است- از قبیل فحشا، کم‏‌فروشی، کلاه‏برداری و یا شرب خمر- بسیار غمگین و اندوهگین می‏‌شود".
3. زنان آخرالزمان‏: امام علی(ع) فرمود: "در آخر الزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمان‏‌ها است، زنانی آشکار می‌‏شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‏‌های خود را هویدا می‏‌سازند، به فتنه‏‌ها داخل می‏‌شوند و به سوی شهوت‌‏ها می‌‏گرایند. به لذت‏‌ها می‏‌شتابند، حرام‌‏های الهی را حلال می‌‏شمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• "آخر" به بخش پایانی هر مجموعه گفته، و "زمان" در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است. "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای "بخش پایانی حیات دنیا" است.
• اگر چه واژۀ «آخر الزمان» در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی دربارۀ آن، از آیات قرآن قابل استفاده است. این تعبیر در منابع روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است. دربارۀ چگونگی شکل گیری و انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی‌خورد؛ اما گاه که سخن از این دوران به میان می‌‌آید، همواره به دو پدیدۀ بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌شود:

1. ولادت و بعثت پیامبر اسلام(ص) در جایگاه واپسین فرستادۀ الهی؛
2. ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی(ع) .

• نخست آنکه آخرین مرحلۀ زندگی در دنیاست؛ یعنی، با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
• دوم: این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود:

1. دوران فاصله گرفتن مردم از دین، پر شدن زمین از ستم و بیداد؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی(ع) شکل می‌گیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود می‌رسد.
2. دوران معنویت در پرتو حکومت شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه حضرت حجت(ع) و یاران ایشان بر روی زمین شکل می‌گیرد و پیش از آن خداوند در آیات فراوانی، این دوران را وعده داده است.

آخر الزمان در قرآن

همچنین ببینید: آخر الزمان در قرآن

• واژه "آخر الزمان" در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلی، جهانیان را به دو بخش ﴿الأَوَّلِینَ ﴾ و ﴿الآخِرِينَ﴾، ﴿الْمُسْتَأْخِرِينَ ﴾افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود.
• ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾؛
• ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾؛
• ﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ ﴾؛
• ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا ﴾؛
• و... این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند؛
• و برخی از نشانه‌های قیامت که از آن به اشراط الساعة تعبیر شده ﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ ﴾ نیز در این بخش واقعند..

اصطلاح "الیوم‌ الآخر" در قرآن

تعبیر "الیوم‌ الآخر" که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است ؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده:

• ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴾.
• ﴿يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا﴾.
• ﴿وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴾.

آخر الزمان در حدیث

همچنین ببینید: احادیث آخر الزمان

همچنین ببینید: آخر الزمان در حدیث

• اصطلاح آخر الزمان در روایات اسلامی در دو معنا به کار رفته است:

1. آن قسمت از زمان که از آغاز نبوت پیامبر اسلام(ص) تا وقوع قیامت را شامل می‌شود. در بعضی روایات، پیامبر اسلام(ص) به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است. چنین اتصافی با این مطلب ارتباط دارد که وی خاتم الانبیاء بوده و شریعت وی به دلیل کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او پیامبر آخرین قسمت از زمان است.
2. در بسیاری از روایات اسلامی اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن منجی بشریت مهدی موعود(ع) ظهور می‌کند و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی می‌دهد:

• آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخر الزمان؛
• ظهور منجی و جدال بین حق و باطل؛
• غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان.

• در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخر الزمان از اشراط ‌الساعة نیز شمرده شده است؛ از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخر الزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن" و کتاب‌های مربوط به غیبت امام زمان(ع) بررسی می‌شوند و اشراط ‌الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده ‌است.

آخر الزمان و ظهور منجی

همچنین ببینید: ظهور منجی

همچنین ببینید: نشانه‌های ظهور

• امام رضا(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که زمان قیام موعود، مانند قیامت است که کسی جز خداوند آن را نمی‌داند و فرا نمی‌رسد مگر ناگهانی با این حال در روایات اسلامی برای این دوران، نشانه‌هایی بیان شده است که به نشانه‌های آخر الزمان معروف است و از این لحاظ ظهور موعود به قیامت تشبیه شده است؛ زیرا همچنان که قیامت علائمی دارد "اشراط الساعة"، ظهور موعود نیز دارای نشانه‌هایی است که قبل از آن رخ می‌دهد در بعضی از کتاب‌ها هم این نشانه‌ها به "علائم ظهور" معروف‌اند و این بدان علت است که یکی از رویدادهای مهم این عصر همان ظهور منجی می‌باشد. برخی از این نشانه‌ها عبارت‌اند از:

1. خروج سفیانی ؛
2. قتل سید حسنی؛
3. اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست؛
4. کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن؛
5. طلوع خورشید از مغرب؛
6. قتل نفس زکیه؛
7. خرابی مسجد کوفه؛
8. خروج یمانی؛
9. حلال شمرده شدن خون و مال مردم؛
10. خروج دجال (که در روایات اسلامی آمده است وی چهل روز در زمین درنگ می‌‌کند و بسیاری از افراد سست ایمان به او گرایند و این به علت کارهای خارق العاده‌ای است که انجام می‌دهد).

• پس از ظهور این نشانه‌ها نوبت به ظهور منجی می‌رسد که از مهم‌ترین رویدادهای آخر الزمان می‌باشد. . اولین حرکت منجی، مبارزه با ظلم و فساد و ریشه‌کن کردن آن است . نجات بشریت از تنگنای گناه و ظلم و جور و فساد یکی از آرمان‌های اوست که در این زمان تحقق می‌یابد، چنان که حضرت علی (ع) می‌فرماید: در عصر حکومت مهدی (ع) بساط زنا، شراب خواری و رباخواری برچیده خواهد شد ، بر قرار شدن و برپایی اسلام حقیقی و پرستش خداوند و یکتاپرستی در سراسر جهان عمومیت و گستردگی دین ، عمل به فضایل و ارزش‌های دینی و اهتمام به احکام و دستورهای دین به صورت دقیق .

آخر الزمان و برپایی قیامت

در بسیاری از منابع اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه‌های ظهور مهدی(ع) با علامت‌های نزدیک شدن برپایی قیامت آمیخته شده است و حتی گاهی اصل ظهور مهدی(ع) به عنوان "علامت قیامت" یاد می‌شود. به طور کلی، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت بابی با عنوان اشراط الساعة گشوده‌اند . البته اگر چه مضمون این روایات، مطالب مشترک بسیاری با روایات آخر الزمان دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از روایات ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از قیامت تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی اشراط الساعة نشانه‌های برپایی قیامت می‌باشد .

محدوده آخر الزمان

محدوده آخر الزمان به دقت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات می‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره "آخر الزمان" دانست؛ البته در بیش‌تر روایات، آخر الزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی(ع) مقارن است، اطلاق شده است. بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است همه ادیان الهی و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخر الزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛ ولی اغلب بر این امر اتفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است. در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند بشر پیش‌بینی شده است.

آخر الزمان در آیین‌های دیگر

همچنین ببینید: موعودباوری

• در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق می‌شود در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است .
• در ميان مسيحيان از دورانى سخن گفته مى‌شود كه در آن بازگشت حضرت عيسى(ع) روى خواهد داد. رجعت مسيح در كتاب مقدس بيش از سيصد بار ذكر شده است و چندين باب كامل به اين موضوع اختصاص دارد. . حتى بعضى ادعا كرده‌اند كه درك صحيح رجعت مسيح، كليد كتاب مقدس است . طبق عقيده ايشان، مسيح دوباره در آخر الزمان مى‌آيد و برنامه نجات را كامل خواهد كرد آنان بر اين باورند كه در بازگشت مسيح، جهان روى سعادت را خواهد ديد و جهان پس از ظهور آن منجى در صلح و صفاى كامل به سر خواهد برد . و جنگ و خون ريزى از جهان رخت برمى‌بندد و امتى بر امتى شمشير نخواهد كشيد . در فرهنگ مسيحى و كتاب مقدس اعتقاد غلبه حق بر باطل در اين دوران روشن است و از ديدگاه ايشان منجى كل، مسيح مى‌باشد. و اوست كه پايان جهان را بسيار نزديك مى‌ديد و مردمان را به توبه و بازگشت به سوى خدا دعوت مى‌كرد و مى‌گفت تنها كسانى بخشوده و رستگار خواهند شد كه پيش از رسيدن آن روز، خود را از گناه شسته و شايسته برخوردارى از رحمت الهى باشند.
• در دين يهود هم بارها به روزهاى آخر يا روز خداوند "يوم يهوه" اشاره شده كه دورانى است كه در آن عظمت ملى يهود به آخرين حدّ اعتلاى خود خواهد رسيد و گناه كاران نابود خواهند شد ) و پادشاهى از نسل يسى "پدر داود" كه روح خداوند بر او قرار گرفته و حكيم و خداترس است، ظهور خواهد كرد و جهان را از عدل و خير و بركت، پُر خواهد نمود؛ چنان كه گرگ با برّه سكونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابيد .
• در متون زرتشتی "از آیین‌های باستان" به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی "سوشیانس" محقّق می‌شود. در آيين زردشت به ظهور مصلح و منجى آخر الزمان تأكيد شده است. در كيش زردشتى اين مسئله با توجه به اعتقادات ايشان، به نحو خاصى مطرح مى‌شود. در اين آيين، يك قدرت كيهانى يا روح خير به نام "اهورامزدا" و يك قدرت كيهانى متضاد يا روح بزرگ شر به نام "اهريمن" خودنمايى مى‌كند. در طول تاريخ، اين دو نيرو با هم تا آخر الزمان در ستيز هستند و در آن زمان خوبى بر شرّ غلبه مى‌كند و دوره صلح و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مى‌رسد و با ظهور سوشيانس، آخر الزمان آغاز مى‌شود .
• در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت‌ها، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد.
• در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.
• در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی "مارکس" از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی تمدن مادی غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است و نظریه "برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" جنگ جهانی تمدن‌ها و نظم جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند.

فساد در آخرالزمان

آشوب آخر الزمان

دعوت اهل بیت در آخر الزمان

مردم آخر الزمان

شامل مباحتی همچون:

1. امت اسلام در آخر الزمان؛
2. حالات مردم در آخر الزمان؛
3. روابط مردم در آخر الزمان؛
   1. رابطه انسان با پدر و مادر در این دوره؛
   2. روابط همسایگان در این دوره؛
4. دین مردم در آخر الزمان؛
   1. دین داری در این دوره؛
   2. حج مسلمانان در این دوره.

جنگ آخر الزمانی

آخر الزمان در موعودنامه

• "آخرالزمان" اصطلاحی است در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا، به‌معنای آخرین دوران حیات بشر و قبل از برپایی قیامت. در فرهنگ اسلامی، آخرالزمان، هم دوران نبوت پیامبر اکرم (ص)، تا وقوع قیامت را شامل می‌شود و هم دوران غیبت و ظهور مهدی موعود (ع) را. در دوران معاصر، عده‌ای از مفسران و متفکران مسلمان از قبیل: مرحوم علامه طباطبایی، استاد شهید مرتضی مطهری، سید قطب، محمد رشید رضا، شهید سید محمد باقر صدر و. . . با اتکا به آیاتی از قرآن کریم (اعراف: ۱۳۸، انبیاء: ۱۰۵، صافات: ۱۷۱ و ۱۷۲) استخلاف انسان در زمین، فرمانروا شدن نیکوکاران زمین (وراثت صالحان) و پیروزی حق بر باطل را به رغم جولان دائمی باطل، به عنوان سرنوشت آینده بشر مطرح کرده‌اند و آیات و روایات مربوط‍‌ به تحولات آخرالزمان را بیانگر نوعی فلسفه تاریخ می‌دانند و به اعتقاد ایشان، عصر آخرالزمان عبارت است از دوران شکوفایی تکامل اجتماعی و طبیعی نوع انسان. چنین آینده‌ای امری است محتوم که مسلمانان باید انتظار آن را داشته باشند و نباید منفعل و دلسرد به "حوادث واقعه" بنگرند، بلکه با حالتی پر نشاط‍‌ و خواهان صلاح جامعه انسانی و آگاه از تحقق اهداف تاریخی انتظار، باید سرشار از امید، آمادگی و کوشش درخور این انتظار مقدس باشند. در چارچوب این برداشت، آخرالزمان قطعه معینی از تاریخ نوع انسان است که او باید در آن، حرکت تکاملی تدریجی خود را تا تحقق وعده الهی ادامه دهد. در حالی که در کتب علمای متقدم همچون "کمال الدین" شیخ صدوق رحمه الله و "کتاب الغیبه" شیخ طوسی رحمه الله، چنین تفسیری از تاریخ نبوده و تحولات آخرالزمان امری است غیر عادی که در آخرین بخش از زندگی نوع انسان واقع می‌گردد و به تحولات قبلی جامعه انسانی مربوط‍‌ نمی‌شود.
• شناخت "آخرالزمان" یا فرجام‌شناسی (Eschatologie) در ادیان یهود، مسیحیت و زرتشتی نیز حائز اهمیت است. نگاهی به دردها و آلام بشر اندیشمند امروز و غربت او در زوال فطرت پاک آدمی، چنین می‌نمایاند که در میان همه خواسته‌های ضد و نقیضش، امروز یکی هست که همه در آن مشترکند؛ همه اقوام و ملل یکصدا خواهان "آزادی"‌اند.
• در احادیث بسیاری آمده است که حضرت مهدی (ع) در آخرالزمان ظاهر می‌شود. پیامبر اکرم (ص) بر فراز منبر فرمود: "مهدی از عترت و اهل بیت من است. او در آخرالزمان ظهور می‌کند". و نیز فرمود: "مژده باد شما را به ظهور مهدی که او در آخرالزمان به هنگام سختی روزگار و فتنه و اختلاف و عدم امنیت می‌آید و خداوند به وسیله او زمین را پر از قسط‍‌ و عدل می‌نماید".

امام باقر (ع) نیز می‌فرماید: "دولت ما آخرین دولت‌هاست. . . ". پیامبر (ص) دست‌ها را به سوی آسمان برافراشت و گفت: خداوندا! برادرانم را به من بنمایان. یکی از اصحاب گفت: مگر ما برادران شما نیستیم‌؟ فرمود: نه، شما یاران من هستید. برادران من کسانی هستند که در آخرالزمان می‌آیند و به من ندیده ایمان می‌آورند. خداوند آنها را پیش از آن‌که از صلب پدران به رحم مادران درآیند، با نام خود و پدرانشان به من معرّفی نموده است که استقامت هریک از آنها در دین خود، از کندن خارهای گون در شب تاریک، و به دست گرفتن آتش گداخته سخت‌تر است. آنها مشعل‌های هدایت هستند که خداوند آنها را از فتنه‌های تیره‌وتار نجات می‌بخشد.

• درباره فتن و حوادث آخرالزمان، احادیث بی‌شماری از حضرت ختمی‌مرتبت (ص) و حضرات ائمه (ع) در کتب حدیث به ثبت رسیده است. مجموعه‌هایی از آن احادیث، به صورت کتب مستقلی به نام "ملاحم"، "الغیبة" و دیگر نام‌ها نگاشته شده است.
• روایات معصومین (ع) نشان می‌دهد:

1. با سپری شدن این دوران، بساط‍‌ زندگی دنیوی برچیده و مرحله‌ای جدید در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
2. آخرالزمان خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم می‌شود: دوران نخست که در آن انسان به مراحل پایانی انحطاط‍‌ اخلاقی می‌رسد. دوران بعد، عصر تحقق وعده‌های الهی به پیامبران و اولیای خدا است و با قیام مصلح جهانی آغاز می‌شود. کلیات عقاید مربوط‍‌ به آخرالزمان تقریبا از سوی همه فرقه‌های بزرگ اسلامی پذیرفته شده است، ولی در خصوص وابستگی این تحوّلات به ظهور مهدی(ع) و نیز هویت او اختلاف‌نظر وجود دارد.

• از نشانه‌های آخر الزمان، نخستین نشانه صاعقه‌ها، سپس باد زرد آمده است..
• در اخبار آخر الزمان آمده است: وقتی فاسق مردمان بر آنها حکومت کند، اشرار از ترس شرارت‌شان، مورد احترام قرار می‌گیرند و غنا و موسیقی علنی می‌گردد... در چنین زمانی منتظر باد سرخ باشید. پیامبر اکرم(ص) فرمود: هنگامی که سنت را ترک کنید، بدعت ظاهر می‌شود، در چنین زمانی منتظر باد سرخ، خسف، مسخ و غلبه دشمن باشید. شاید منظور از باد سرخ، طوفان‌های همراه با گرد و غبار و رعب‌آور باشد.
• وزیدن باد سیاه از نشانه‌های آخر الزمان ذکر شده است. در حدیثی آمده است: باد سیاه اول صبح برمی‌خیزد و آن‌گاه زلزله‌ای روی می‌دهد و قسمت اعظم بغداد زیر آوار می‌ماند..

پایان تاریخ در موعودنامه

• انسان با توجه به طبع جستجوگرش، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است. همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری درباره پایان تاریخ اظهارنظر کرده‌اند. در همه پیشگویی‌های مربوط‍‌ به آخر الزمان، خبرهای نگران‌کننده‌ای وجود دارد، ولی اغلب بر این امر اتفاق دارند که پایان کار بشر، روشن و امیدوارکننده است. در متون زرتشتی به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق می‌گردد و با ظهور سوشیانس (واپسین منجی) محقق می‌شود. در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سراسر جهان پیش بینی شده که به وسیله "ماشیح" محقق می‌شود. در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده است. در مکاشفه یوحنّا نیز به برقراری صلح و آرامش جهان در پایان آن اشاره شده است. دیدگاه قرآن نیز درباره سرانجام بشر، خوش‌بینانه است و در آن، پایان دنیا روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است.

آخر الزمان در فرهنگ‌نامه دینی

• آخرین بخش از دوران حیات انسان‌ها که پیش از پایان عمر جهان و برپایی قیامت است. در روایات، به دوره قبل از ظهور امام زمان(ع) گفته می‌شود. از آنجا که حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) برای برپایی عدالت و اجرای دین در سطح جهان است، طبعاً با مفاسد مبارزه خواهد کرد تا جهان اصلاح شود. طبق روایات، در آن دوره، مفاسد و گناهان فراگیر شده، فتنه‌های گوناگون در همه جا پیش می‌آید و فسادهای اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و انحطاط وضع روحی مردم، شرایط را برای ظهور آن نجات‌بخش فراهم می‌سازد.
• به نشانه‌هایی که در احادیث، از اوضاع مردم و زندگی‌ها اشاره شده، "علائم آخرالزمان" گویند و مؤلفانی هم به تألیف کتاب‌هایی پیرامون آخرالزمان بر مبنای روایات اسلامی پرداخته‌اند و به مؤمنان توصیه کرده‌اند که در آن روزگار سخت و فاسد، دین و اخلاق خود را حفظ کنند.

آثار وابسته

پرسش مستقیم

• مقصود از آخرالزمان چیست؟ (پرسش)

1. مقصود از آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
2. روایات آخر زمان چگونه دسته‌بندی می‌شوند؟ (پرسش)
3. اول زمان و آخر زمان به چه معناست؟ (پرسش)
4. آیا اصطلاح آخر زمان در قرآن آمده است؟ (پرسش)
5. به چه دلیل این زمان آخرالزمان است؟ (پرسش)
6. سیمای جهان در دوران پیش از قیام امام مهدی چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
7. آیا قبل از ظهور امام مهدی جنگ‌هایی رخ می‌دهد که حدود دو سوم شیعیان از بین می‌روند؟ (پرسش)
8. آیا قبل از ظهور امام مهدی کافران از مؤمنان جدا می‌شوند؟ (پرسش)
9. محدوده زمانی آخرالزمان از چه وقت تا چه وقت است؟ (پرسش)
10. باورهای دینی مردم در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)
11. پیشگویی‌های کتاب‌های مقدس درباره آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
12. پیشگویی‌های نوستر آداموس درباره آینده و آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
13. پیشگویی‌هایی که پیش از ظهور تحقق پیدا کرده چیست؟ (پرسش)
14. امر به معروف کردن در آخرالزمان چه وضعیتی پیدا می‌کند؟‌ (پرسش)
15. چه کسی در آخرالزمان کعبه را ویران می‌کند؟ (پرسش)
16. وضعیت معاملات مردم در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)
17. چه ارتباطی میان ماه رجب و نشانه‌های آخرالزمان وجود دارد؟ (پرسش)
18. زمامداران آخرالزمان چه صفاتی دارند؟ (پرسش)
19. ویژگی‌های دانشمندان آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
20. منظور از روم در روایات آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
21. در آخرالزمان چه حوادثی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
22. ویژگی‌های زنان در آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
23. ویژگی‌های مردان در آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
24. وضعیت شهر تهران در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)

نشانه‌های آخرالزمان

1. مراد از آشوب‌های جهانی که از نشانه‌های آخرالزمان است چیست؟ (پرسش)
2. آتش و دود که از نشانه‌های آخرالزمان است چگونه تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
3. نشانه‌های آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
   1. _{مفهوم لغوی اشراط الساعه چیست؟ (پرسش)}
   2. _{آیا اشراط الساعه از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)}
4. آیا در آخرالزمان کفار هم گرفتار ظلم می‌شوند؟ (پرسش)
5. آتش و دود که از نشانه‌های آخرالزمان است چگونه تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)

زندگی در آخرالزمان

1. سیمای زندگی در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)

آخرالزمان در قرآن

1. آیا در قرآن نشانه‌های آخرالزمان آمده است؟ (پرسش)
2. آیا مراد "الیوم‌ الآخر" در قرآن آخرالزمان است؟ (پرسش)

آخرالزمان در احادیث

1. آخرالزمان در احادیث به چه معناست؟ (پرسش)

ویژگی مردم در آخرالزمان

1. در روایت است که دین‌‏داری در آخر الزمان مثل گرفتن آتش در دست چرا دین‌‏داری در این زمان سخت‌‏تر از زمان‌‏های دیگر است؟ (پرسش)
2. وضعیت دین در آخر الزمان و حفظ آن توسط مؤمن چگونه خواهد بود؟ (پرسش)

فساد در آخرالزمان

1. انواع فسادهای آخر الزمان در روایات چیست؟ (پرسش)
2. فتنه‌هایی که در آخر الزمان شیعیان را تهدید می‌کنند کدامند و راه مقابله با آنها چیست؟ (پرسش)

آخرالزمان و ظهور منجی

1. چه ارتباطی میان آخرالزمان و ظهور منجی وجود دارد؟ (پرسش)

آخرالزمان و برپایی قیامت

آخرالزمان در آیین‌های دیگر

1. آیا باور به آخرالزمان در ادیان گوناگون وجود دارد؟ (پرسش)
2. ویژگی‌های آخرالزمان را از دیدگاه یهود چیست؟ (پرسش)
3. آخر الزمان از نظر مسیحیان چه دورانی است؟ نظریه پایان دوران و نهایت عالم به چه معناست و چه جایگاهی در کتاب مقدس دارد؟ (پرسش)

آخرالزمان در رسانه‌ها

1. تفکرات حاکم بر فیلم‌های هالیوود درباره تسخیر جهان و این که کسی می‌آید و جهان را به هم می‌ریزد چگونه تحلیل می‌شود؟ (پرسش)
2. فیلم‌هایی مانند روز استقلال و نوستراداموس یا بازی جهنم خلیج فارس چه ارتباطی با موضوع مهدویت دارد؟ (پرسش)
3. چه سیاست‌هایی در فیلم‌سازی هالیوود دنبال می‌شود؟ (پرسش)

آخرالزمان و پایان تاریخ

1. دیدگاه هانتینگون در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
2. نظر فوکویاما در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
3. نظر تافلر در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
4. ماجرای کنفرانس تل آویو و مصوبات آن چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• آخر الزمان
• آدینه (جمعه)
• آستانه عسکریین
• آستانه قیامت
• آفتاب پشت ابر (خورشید پشت ابر)
• آینده پژوهی
• آیین جدید دین در عصر ظهور
• اَبدال
• ابوالادیان
• ابوصالح
• ابوالقاسم (امام مهدی)
• اثناعشریه
• احمد (امام مهدی)
• احمد بن اسحاق قمی
• احمد بن هلال کرخی
• احمدیه (قادیانیه)
• اخیار
• ادله رجعت
• اسماعیلیه
• أشراط الساعه
• اصحاب قائم (یاران امام مهدی)(ع)
• اصحاب کهف
• اقامت‌گاه امام مهدی در عصر ظهور (مسجد سهله)
• القاب امام مهدی (ع)
• امامت امام مهدی (ع)
• امامت و مهدویت
• امام حسن عسکری
• امام زمان (صاحب الزمان)
• امام شناسی (مرگ جاهلی)
• امام مهدی از ولادت تا ظهور
• امامیه
• امدادهای غیبی
• امکان رجعت (رجعت)
• امنیت (حکومت جهانی)
• انتظار فرج
• انتقام
• انجمن حجتیه
• انطاکیه
• اوتاد
• اهل سنت و امام مهدی موعود
• اهل سنّت و ولادت امام مهدی (ع)
• اهل کتاب در عصر ظهور
• ایام الله
• ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم
• باب (علی محمد شیرازی)
• بابیه (باب)
• باران های پیاپی
• باقریه
• البرهان فی علامات امام مهدی آخر الزمان
• بعثت امام مهدی
• بلالی (محمد بن علی بن بلال)
• بلالیه
• بهائیت
• البیان فی اخبار صاحب الزمان
• بیت الحمد
• بیت المقدس
• بیدا (خسف به بیدا)
• بیعت امام مهدی
• بیعت نامه امام مهدی
• البیعه لله
• پایان تاریخ (آخرالزمان)
• پدر امام مهدی (امام حسن عسکری)
• پدر امام مهدی و اهل سنّت
• پرچم امام مهدی
• پرچم های سیاه
• پیراهن امام مهدی
• تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم
• تاریخ عصر غیبت
• تاریخ غیبت کبرا
• تشرف (ملاقات با امام مهدی
• تکذیب وقت گزاران وقت ظهور
• تَناثُرُ النُّجُوم
• توقیع
• جبرئیل
• جده
• جزیره خضرا
• جزیره خضرا در ترازوی نقد
• جعفر کذاب
• جمعه
• جنگ افزارهای امام مهدی (سلاح امام مهدی)
• حجت
• حجر الاسود
• حدیث غدیر
• حدیث لوح حضرت زهرا (لوح حضرت زهرا)
• حدیث معراج
• حِرْز امام مهدی
• حرمت نام بردن امام مهدی
• حسن شریعی
• حسین بن روح نوبختی
• حسین بن منصور حلاج
• حکومت جهانی
• حکومت صالحان
• حکومت مستضعفان
• حکیمه خاتون
• حیرت
• خاتم الاوصیاء
• خراسانی (خروج خراسانی)
• خردسال ترین پیشوای معصوم (امامت امام مهدی)
• خروج خراسانی
• خروج دابة الاَرض
• خروج دجال
• خروج سفیانی
• خروج سید حسنی
• خروج شعیب بن صالح
• خروج شیصبانی
• خروج عوف سلمی
• خروج امام مهدی (قیام امام مهدی)
• خروج یأجوج (یأجوج و مأجوج)
• خروج یمانی
• خسف به بیداء
• خسوف و کسوف غیرعادی
• خضر
• خلافت موعود
• خورشید پشت ابر
• خطبه قیام
• خورشید مغرب
• خیمه
• دابه الارض (خروج دابه الارض)
• دادگستر جهان
• دانشمندان عامه و امام مهدی موعود
• دجال (خروج دجال)
• در انتظار ققنوس
• در فجر ساحل
• دست بر سر گذاشتن
• دعای افتتاح
• دعای عهد
• دعای ندبه
• دعای سمات
• دوازده امامی (اثناعشریه)
• دولت کریمه (حکومت جهانی)
• دین در آخرالزمان (آخرالزمان)
• دین عصر ظهور
• ذی طوی
• رایات سود (پرچم های سیاه)
• رحلت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
• رجعت
• رجعت کنندگان
• رکن و مقام
• رؤیت امام مهدی (ملاقات امام مهدی)
• زبور داود
• زمینه سازان ظهور
• زنان آخرالزمان (آخرالزمان)
• زنان و قیام امام مهدی (یاران امام مهدی)
• زندگی آخرالزمان (آخرالزمان)
• زیارت آل یس
• زیارت ناحیه مقدسه
• زیارت رجبیه
• زیدیه
• سازمان وکالت
• سامرا
• سرداب سامرا
• سلاح امام مهدی
• سفیانی (خروج سفیانی)
• سید حسنی (خروج سید حسنی)
• سیره حکومتی امام مهدی
• سیصد و سیزده
• شاهدان ولادت امام مهدی
• شرایط ظهور
• شرید
• شریعیه
• شعبان
• شعیب بن صالح (خروج شعیب)
• شلمغانیه
• شمائل امام مهدی
• شمشیر امام مهدی (سلاح امام مهدی)
• شهادت امام مهدی (فرجام امام مهدی)
• شیخیه
• شیطان (کشته شدن شیطان)
• شیصبانی (خروج شیصبانی)
• شیعه
• صاحب الامر
• صاحب الدار
• صاحب الزمان
• صاحب السیف
• صاحب الغیبه
• صاید بن صید (خروج دجال)
• صقیل (مادر امام مهدی)
• صیحه آسمانی (ندای آسمانی)
• طالقان
• طرید
• طلوع خورشید از مغرب
• طویل العمر
• طی الارض
• طیبه
• ظهور
• عاشورا
• عبرتایی (احمد بن هلال)
• عثمان بن سعید عمری
• عدد یاران امام مهدی (سیصد و سیزده)
• عدل و قسط (حکومت جهانی)
• العرف الوردی فی اخبار الامام مهدی
• عسکریه
• عصائب
• عصر زندگی
• عقد الدرر فی اخبار المنتظر
• علایم ظهور (نشانه های ظهور)
• علائم قیامت (اشراط الساعه)
• علی بن محمد سمری
• غار انطاکیه (انطاکیه)
• غایب (امام غایب)
• غریم
• غلام
• غیبت (پنهان شدن)
• الغیبه
• غیبت صغرا
• غیبت کبرا
• فترت
• فرید
• فرجام امام مهدی
• فرجام شناسی (آینده پژوهی)
• فضیلت انتظار فرج (انتظار فرج)
• فضیلت منتظران (منتظر)
• فلسفه رجعت (رجعت)
• فلسفه غیبت صغرا (غیبت صغرا)
• فلسفه غیبت (غیبت امام مهدی)
• فواید امام غایب
• فوتوریسم
• قائم
• قادیانیه
• قتل نفس زَکیّه
• قم
• قیامت صغرا (رجعت)
• قیام های پیش از ظهور
• کتاب الغیبه للحجه
• کشته شدن شیطان
• کمال الدین و تمام النعمه
• کوفه
• کنیه امام مهدی (ابوالقاسم)
• کوه رَضْوی
• کیسانیه
• لباس امام مهدی (پیراهن امام مهدی)
• لوح حضرت زهرا
• مادر امام مهدی
• متمهدی (مدعیان مهدویت)
• مثلث برمودا (جزیره خضرا)
• محدَّث
• محل بیعت امام مهدی (رکن و مقام)
• محل ظهور امام مهدی (مسجد الحرام)
• محل قتل نفس زکیه (رکن و مقام)
• محمد
• محمد بن عثمان بن سعید عمری
• محمد بن علی بن هلال
• محمد بن علی شلمغانی
• محمد بن نصیر نمیری
• محمدیه
• مدعیان بابیت
• مدعیان مهدویت
• مرجع تقلید
• مردان آخرالزمان (آخرالزمان)
• مرکز حکومت امام مهدی (مسجد کوفه)
• مرگ جاهلی
• مرگ سرخ
• مرگ سفید
• مستضعف
• مسجد جمکران
• مسجد الحرام
• مسجد سهله
• مسجد صاحب الزمان (مسجد جمکران)
• مسجد کوفه
• مصلای جمعه و جماعات در عصر ظهور (مسجد کوفه)
• مضطر
• معجم احادیث الامام المهدی
• معمرین
• مغیریه
• مقتدای مسیح
• مکیال المکارم فی فواید الدعاء للقائم
• ملاحم و فتن
• ملاقات با امام مهدی
• ملیکه (مادر امام مهدی)
• منتخب الاثر
• منتظِر
• منتَظَر
• منتقم
• منصور
• موتور
• موسویه
• موعود مسیحیت
• موعود یهود
• مهدی
• مهدی سودانی
• مهدی موعود
• مهدویت
• ممهدون (زمینه سازان ظهور)
• مهدویت پژوهی (آینده پژوهی)
• امام مهدی شخصی و امام مهدی نوعی
• مهدیه
• میراث دار پیامبران
• ناحیه مقدسه
• نام های حضرت محمد (احمد)
• ناووسیه
• نجبا
• ندای آسمانی
• نرگس (مادر امام مهدی)
• نزول عیسی
• نشانه های آخرالزمان (آخرالزمان
• نشانه های ظهور
• نفس زکیه
• نماز امام زمان
• نواب خاص
• نیابت خاص
• نیابت عام
• نیمه شعبان
• وقاتون (وقت ظهور)
• وقت ظهور
• وقت معلوم
• وکلای امام مهدی
• ولادت امام مهدی
• ولایت فقیه
• ولی فقیه
• همسر و فرزند امام مهدی
• هیبت امام مهدی
• یأجوج و مأجوج
• یاران امام مهدی
• یالثارات الحسین

منابع

• معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
• اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس