شیعه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شیعه است. شیعه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شیعه در لغت - شیعه در قرآن - شیعه در کلام اسلامی - شیعه در تاریخ اسلامی - شیعه در معارف و سیره نبوی - شیعه در معارف و سیره حسینی - شیعه در معارف مهدویت - شیعه در فقه سیاسی - شیعه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - شیعه از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه "شیعه" برگرفته از ریشه "ش - ی - ع" است. بررسی واژگان برگرفته از ریشه یاد شده نشان می‌دهد که این ریشه دو معنای متفاوت دارد: یکی منتشر شدن چیزی؛ مانند خبر و آب و دیگری به دنبال و همراه کسی رفتن و از کسی پیروی کردن.

بیشتر واژه‌نگاران درباره وجود دو ساختارِ مصدری متفاوت برای "ش - ی - ع" و اینکه واژه شیعه با کدام یک از دو معنای یادشده پیوند دارد، به صراحت چیزی نگفته‌اند؛

اما معنای لغوی برگزیده آنها برای شیعه (پیروان و یاران) نشان می‌دهد که آنها شیعه را برگرفته از "ش - ی - ع" به معنای دنبال و همراه کسی رفتن و پیروی کردن دانسته‌اند. برخی از لغت‌شناسان با بیان روشنِ دو ساختارِ متفاوتِ مصدری، شَاعَ یَشیعُ شَیعاً و شُیوعاً را به معنای منتشر شدن چیزی و شَاعَ یَشیعُ شِیاعاً را به معنای در پی و همراه کسی رفتن دانسته است. برخی در نگاهی نادر، با گزینش معنای "پخش شدن" برای "ش - ی - ع"، شیعه را در اصل شِیعَه (مصدر نوعی) به معنای گونه خاصی از انتشار یک اندیشه و عقیده دانسته که بعداً بر گروهی اطلاق شده است که با محوریت این نوع اندیشه گردهم آمده‌اند. با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان شیعه را در لغت به گروهِ پیروان و یارانِ همفکر و هم‌عقیده یک نفر تعریف کرد.

واژه شیعه بر مفرد، مثنّا، جمع، مذکر و مؤنث یکسان اطلاق می‌شود. جمع آن شِیَع وأشیاع و اسم منسوب به آن، شیعی است. برخی تَشیّع (مصدر باب تفعل) را هم که از این ریشه است به معنای پیروی کردن دانسته‌اند؛ با این تفاوت که در تشیع، پیروی همراه با گرایش درونی و دوستی همراه با اخلاص مراد است.

شیعه در اصطلاح، نامی ریشه‌دار و شناخته شده برای پیروان اهل‌بیت پیامبر(ص) است. این واژه در طول تاریخ اسلام و با اثرپذیری از تحولات مهم سیاسی، نظامی، فکری و مذهبی و به دنبال آن، مرزبندی‌های صورت گرفته در جامعه اسلامی، دچار دگرگونی و توسعه در معنا و مصداق شده و کاربردهای متعدد و رویارویی داشته است؛ از جمله می‌توان به کاربردهای "شیعه علی"، "شیعه آل‌محمد" از یک سو و "شیعه عثمان" و "شیعه معاویه" و "شیعهآل ابی‌سفیان" و "شیعه بنی‌عباس" از سوی دیگر اشاره کرد.

ترکیب "شیعه علی" بی‌تردید، اصیل‌ترین و کهن‌ترین نمونه و برگرفته از احادیث نبوی است. این احادیث که خاستگاه استواری برای کاربرد "شیعه علی" بوده، در تبدیل شدن واژه شیعه به یک اصطلاح نقش تعیین ‌کننده‌ای داشته‌اند. آن حضرت واژه شیعه را به جز علی(ع) درباره یاران و پیروان هیچ یک از اصحاب خود به کار نبرده است. پس از رخدادهای مهم صدر اسلام *، مانند ماجرای سقیفه بنی‌ساعده و به ویژه کشته شدن عثمان، مسلمانان دو گروه شدند.مرزبندی و رویارویی این دو گروه در جنگ صفّین و جمل به اوج خود رسید. در این دوره، طرفداران امام علی(ع)، "شیعیان علی" و در مقابل، مخالفان به رهبری معاویه، "شیعیان عثمان" و پس از ماجرای حکمیت، "شیعه معاویه" خوانده شدند. در این زمان اصطلاح شیعه بیشتر یک مفهوم سیاسی بود و در میان شیعیان علی(ع) کسانی هم بودند که خلفای پیش از وی را به رسمیت می‌شناختند و به امامت منصوص و بلافصل علی(ع) اعتقاد نداشتند. این موضوع و نیز بررسی دیگر کاربردهای تاریخی‌ اصطلاح شیعه نشان می‌دهد که واژه شیعه در دو معنای متمایز عام و خاص به کار رفته و آن‌گاه با گذشت زمان و به سبب کاربرد فراوان، نامِ خاص شده است.

شیعه به معنای عام، همه دوستداران و پیروان سیاسی امام علی(ع) را دربرمی‌گیرد؛ اما معنای خاص آن در برابر اصطلاح اهل‌سنت قرار دارد و نامِ خاصِ گروهی از مسلمانان است که خود را دوستدار و پیرو فکری، اعتقادی و عملی امامان معصوم اهل‌بیت(ع) دانسته و تقریباً همه آنها به امامت منصوص و بلافصل امام علی(ع) و فرزندان برگزیده او پس از پیامبر اکرم معتقدند. محبت اهل‌بیت(ع)، اعتقاد به امامت آنها و پیروی عملی از آنان، سه مؤلفه مهم در تعریف شیعه است. شیعه به این معنای خاص، فقط شامل سه گروه عمده امامیه، زیدیه و اسماعیلیه می‌شود. البته فرقه چهارمی به نام "غُلات" نیز خود را شیعه می‌خوانده‌اند؛ اما سه فرقه یاد شده به ویژه امامیه، آنها را به سبب باورهای غالیانه و شرک‌آمیز نه تنها شیعه، بلکه مسلمان هم نمی‌دانند. هر یک از فرقه‌های یاد شده، با گذشت زمان و متأثر از تحولات گوناگون به شاخه‌هایی درونی قسمت شده و عقاید ویژه خود را یافتند. بسیاری از این شاخه‌ها اکنون از بین رفته‌اند. به سبب محوریت و فراوان بودن جمعیت شیعیان دوازده امامی (امامیه) در اغلب دوره‌های تاریخی و کاربرد فراوان نام شیعه درباره آنها، اصطلاح شیعه با گذشت زمان تقریباً نام اختصاصی آنها شده است؛ به گونه‌ای که دو گروه عمده دیگر امروزه بیشتر با همان نام زیدیه و اسماعیلیه شناخته می‌شوند. شیعه دوازده امامی، "امامیه" نیز خوانده می‌شود. این نام، معرف شیعیانی است که در دوران هر یک از امامان به امامت امامان معصوم(ع) از فرزندان حضرت فاطمه(س) اعتقاد داشته و این خط سیر را تا امام دوازدهم ادامه می‌دادند. این اصطلاح در سیر تاریخی خود، به تناسب زمان‌های گوناگون معانی دیگری چون ترادف با شیعه در زمان حضرت علی(ع)نیز داشته؛ اما همزمان با غیبت صغرا و پس از آن، به طور ویژه به شیعیان دوازده امامی اختصاص یافت. در این مقاله، تنها شیعه دوازده امامی بررسی می‌شود. اندیشه‌های آنان با گذشت زمان و متأثر از آموزه‌های امامان اهل‌بیت(ع)در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی توسعه و تکامل یافته است.

شیعه در قرآن

واژه شیعه و جمع آن (شِیع و اَشیاع) در مجموع ۱۱ بار در قرآن آمده‌اند: ۴ بار به صورت مفرد (شیعه) و به معنای گروهِ همکیش و هم‌مسلک ﴿ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَنِ عِتِيًّا﴾؛ ﴿وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ﴾؛ ﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾، ۵ بار واژه "شِیَع" ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ﴾، جمع شیعه به معنای گروه‌ها و فرقه‌های دینی و دو بار نیز واژه اشیاع ﴿وَحِيلَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ مَا يَشْتَهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشْيَاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ﴾ به عنوان جمع یا جمعِ الجمع شیعه. هر چند مفسران، معانی متفاوت و قابل جمعی مانند گروه، فرقه، پیرو، امت، همکیش، هم‌عقیده و مانند آن برای شیعه گفته‌اند، تأمل در آیات مربوط نشان می‌دهد که قرآن کریم هر سه واژه شیعه، شِیع و اَشیاع را فقط درباره گروه‌ها و فرقه‌های دینی به معنای عام آن به کار برده است. این معنا در برخی آیات وضوح بیشتری دارد. ﴿إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ﴾؛ نیز ﴿مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ﴾ بنابراین، واژه شیعه به معنای فرقه دینی، اعم از کافر و مؤمن، کاربرد قرآنی دارد و به خودی خود فاقد بار معنایی مثبت یا منفی است.

واژه شیعه به معنای اصطلاحی آن در قرآن نیامده است؛ اما مفسران، شماری از آیات را ناظر به ویژگی شیعیان امام علی(ع) یا آنها را کامل‌ترین مصداق آیات دانسته‌اند. برای نمونه: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاء تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾؛ ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا﴾؛ ﴿فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِّنَ الأَوَّلِينَ وَقَلِيلٌ مِّنَ الآخِرِينَ عَلَى سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ مُتَّكِئِينَ عَلَيْهَا مُتَقَابِلِينَ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾

دسته دیگری از آیات به عنوان مستندات بخشی از عقاید اختصاصی شیعه قرار گرفته‌اند. برای نمونه: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾؛ ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾

دسته سوم، آیاتی هستند که شیعیان برداشت و تفسیر متفاوتی از آنها در آموزه‌های مختلف دارند. برای نمونه:﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾؛ ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

پیشینه و پیدایش شیعه

شیعه به معنای کلی دوستداران و پیروان اهل‌بیت(ع) و به عنوان یک گروه در برابر اهل‌سنت، مولود طبیعی اسلام است و پیدایش آن پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) پیوندی تنگاتنگ و ناگسستنی با آیات قرآن و آموزه‌های نبوی درباره محبت، مرجعیت علمی، دینی، معنوی و سیاسی اهل‌بیت(ع) به ویژه مسئله جانشینی پیامبر اکرم(ص) دارد و زمینه‌های شکل‌گیری و هسته نخستین آن به تدریج در زمان پیامبر اکرم(ص)پدید آمد. در مقابل، مخالفان، ضمن اختلاف درباره منشأ پیدایش شیعه، آن را به عبداللّه بن سبأ یا حوادثی مانند خلافت امام علی(ع) و شهادت امام حسین(ع) پیوند می‌دهند. این دیدگاه از سوی علمای شیعه با چالش‌های جدی روبه‌رو و ناپذیرفتنی خوانده شده است. با توجه به اهمیتِ بنیادینِ بحثِ پیدایش شیعه و نیز برای رد دیدگاه مخالفان، بررسی مستند این موضوع از نگاه شیعی و ارتباط تنگاتنگ آن با فضایل اهل‌بیت(ع)به ویژه امیرمؤمنان امام علی(ع) ضروری می‌نماید.

پیامبر اکرم(ص) با آگاهی کامل درباره ضرورت تعیینِ جانشین برای پس از خود، از همان سال‌های آغازین رسالت و با هدایت الهی به فکر تربیت و تعیین آن و فراهم ساختن زمینه‌های گوناگون برای پذیرش اجتماعی آن بود، برای همین، با هدایت الهی، اهل بیت خود و در رأس آنها علی بن ابی‌طالب(ع) را برگزید و تلاش کرد با روش‌های گوناگون، مرجعیت دینی، علمی، سیاسی و اجتماعی آنان را در جامعه تثبیت کند.

اساس این گزینش الهی بر ویژگی‌های ممتاز شخصی، دینی، معنوی، علمی، خانوادگی واجتماعی اهل‌بیت(ع) استوار بود و آن را کاملاً حکیمانه و خردمندانه می‌کرد؛ زیرا برای رهبری جامعه اسلامی و جانشینی شخصیتی مانند پیامبر اکرم(ص) شایستگی‌ها و شرایط فراوانی لازم بود تا دین و امت پیامبر(ص)به درستی حفظ و مدیریت شود. مجموعه آیات، روایات و گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند این شرایط و شایستگی‌ها بیش از همه اصحاب، در امام علی(ع)بود و پیامبر خدا(ص) از همان آغاز رسالت تا پایان عمر همواره به شکل‌ها و در مناسبت‌های گوناگون فضایل اهل بیت(ع) و امیرمؤمنان علی(ع) را بیان می‌کرد تا جایگاه برجسته و مرجعیت و پیشوایی آنان تثبیت گردد.با این اقدامات، زمینه‌های پیدایش نخستین هسته شیعه فراهم شد.

یکی از شرایط لازم برای رهبری جامعه اسلامی، دانش برتر دینی است ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾. تا صاحب چنین دانشی بتواند جامعه را در مسیر درست الهی هدایت و مدیریت کند. در این زمینه، هوش سرشار، تعلیم و تربیت به دست پیامبر(ص) از کودکی تا پایان عمر و همنشینی مستمر با آن حضرت، امام علی(ع)را در جایگاه علمی برتر و بی‌مانندی قرار داد؛ به گونه‌ای که پیامبر(ص)خود را شهر علم و علی(ع)را دروازه آن خواند و اینکه اگر کسی طالب علم نبوی است، باید به سراغ علی(ع) رود. در کنار این موضوع، معرفی اهل‌بیت(ع) در کنار قرآن به عنوان میراث گرانسنگ پیامبر(ص) و تنها راه نجات و هدایت مسلمانان و تأکید بر شاخص بودن امام علی(ع)برای بازشناسی حق و باطل و مؤمن و منافق، تلاش‌های پیامبر(ص)برای تبیین و تثبیت مرجعیت علمی و دینی اهل‌بیت(ع) را نشان می‌دهد.

پاکی از هرگونه آلودگی به کفر و شرک و گناه، شرط مهم دیگر برای امامت جامعه اسلامی و مرجعیت دینی و معنوی آن است. ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ در این زمینه هم، نداشتن سابقه بت‌پرستی، نخستین مسلمان بودن، نزول آیه تطهیر (احزاب / ۳۳، ۳۳) و صدور روایاتی مانند حدیث ثَقَلین و سفینه، امام علی(ع) و دیگر پیشوایان معصوم اهل‌بیت(ع) را در جایگاهی ممتاز و منحصر به فرد قرار می‌داد.

برگزیده خدا و رسول بودن مؤلفه مهم دیگری است که به رهبری، مشروعیت دینی داده و در پذیرش و پایگاه اجتماعی وی اثرگذار است، برای همین، ولادت در کعبه، محبت ویژه خدا و رسول(ص) نسبت به علی(ع) و بالعکس، معرفی وی به عنوان محبوب‌ترین خلق خدا،ازدواج وی با فاطمه(س) به عنوان برترین دختر پیامبر(ص)و سرور زنان دو سرا، گزینش وی به عنوان برادر پیامبر(ص)، بسته نشدن دَرِ خانه وی به مسجد پیامبر(ص) و شرکت دادن او در مباهله ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. و دیگر فضیلت‌هایی از این دست نشان دهنده جایگاه ویژه وی نزد خدا و رسول و برگزیده الهی بودن اویند، چنان‌که خوابیدن در بستر پیامبر(ص)در لیلة المبیت، پسرعمو و محبوب وی بودن و همنشینی و همراهی مستمر با آن حضرت جایگاه بی‌بدیل وی در نزد پیامبر(ص)را به عنوان یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم در جانشینی ایشان نشان داد.

شجاعت بی‌نظیر و مجاهدت سرنوشت‌ساز در جنگ‌های بدر، اُحُد، خندق، خیبر، حُنین و جز آنها و واگذاری مسئولیت‌های مهم نظامی به ایشان از سوی پیامبر، شایستگی و دانش نظامی او را به عنوان مؤلفه مهم دیگر برای رهبری ثابت کرد.

با نزول آیه مودّت ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ و سفارش مکرر پیامبر(ص) به دوست داشتن اهل‌بیت(ع) و قرار دادن آن به عنوان پاداش رسالت خویش، پیوند عاطفی میان مسلمانان و اهل‌بیت(ع) به عنوان زمینه لازم برای پذیرش مرجعیت و پیشوایی آنان مورد تأکید قرار گرفت.

انتخاب امام علی(ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر در یوم الدار، هنگام هجرت به مدینه و عزیمت به جنگ تبوک (حدیث منزلت)،معرفی وی به عنوان "ولیّ" ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. و "مولا" (سرپرست) برای مؤمنان پس از پیامبر و خلیفه آن حضرت نشان داد که نظر صریح پیامبر(ص) از همان آغاز در این باره چیست. این موضوع در روز غدیر و در بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان به صورت رسمی، آشکار و قطعی اعلام و مایه اِکمال دین شناسانده شد. ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ مجموع این آیات و روایات و ویژگی‌ها با موضوع محبت، عصمت، برتری و مرجعیت علمی، دینی، اجتماعی و جانشینی اهل‌بیت(ع) و امام علی(ع)در کنار سخنان پیامبر(ص) درباره رستگاری و برتری دوستداران و پیروان اهل‌بیت(ع) سبب شد که آنها از همان دوران حیات پیامبر اکرم(ص) جایگاهی ویژه در جامعه اسلامی بیابند و همواره گروهی از مسلمانان متأثر از این آموزه‌های قرآنی و نبوی به عنوان دوستداران اهل‌بیت(ع) و علی(ع) شناخته شوند. در همان زمان شماری از اصحاب پیامبر(ص) مانند ابوذر، سلمان، مقداد، خزیمه، ابوتیهان، زبیر، ابوایوب انصاری، حذیفه و عمار با لقب "شیعه علی" شناخته می‌شدند. رخدادهای پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) مانند ماجرای سقیفه، کشته شدن عثمان، خلافت امام علی(ع) و جنگ‌های آن حضرت سبب شد تا گروهی از مسلمانان با توجه به جایگاه یاد شده اهل‌بیت(ع) در این نزاع‌ها در جبهه آنان قرار گیرند و روز به روز با گسترش و مشخص‌تر شدن مرزبندی‌ها عقاید سیاسی و دینی متمایز و هویت جداگانه‌ای پیدا کرده و به عنوان شیعیان اهل‌بیت(ع)شناخته شوند.

شیعه در اصطلاح

واژه شیعه در اصطلاح سه کاربرد دارد:

1. به کسانی که علی (ع) و فرزندان ایشان را (به اعتبار این که اهل بیت پیامبر (ص) هستند و قرآن مودّت و محبت آنها را واجب کرده) دوست دارند شیعه گویند؛ شیعه به این معنی همه مسلمان‌ها غیر از ناصبی‌ها را دربر می‌گیرد.
2. به کسانی که حضرت علی (ع) را خلیفه چهارم می‌دانند و با تمام احترامی که به خلفای قبلی می‌گذارند، او را برتر و با فضیلت ترو سزاوارتر از خلفای دیگر می‌دانند، شیعه گویند.
3. به کسانی که علی (ع) و اولاد او را جانشینان واقعی پیامبر و امامان منصوب از طرف خداوند می‌دانند و خلفای دیگر را غاصب مقام خلافت می‌دانند، شیعه می‌گویند. این کاربرد از شیعه، در برابر «سنی» به کار می‌رود.

در این باره روایات متعددی از پیامبر (ص) وجود دارد که نشان می‌دهد ایشان در فرمایش‌های خود پیروان امام علی (ع) را شیعه می‌خواندند، برای نمونه هنگامی که آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ نازل شد پیامبر (ص) خطاب به علی (ع) فرمود: «آنها تو و شیعیان تو هستند» و در زمان پیامبر (ص) به سلمان و ابوذر و مقداد و عمار یاسر شیعه می‌گفتند.

ابوحاتم سجستانی در این باره می‌گوید: «اولین اسمی که در اسلام در زمان رسول الله (ص) ظاهر شد، شیعه بود که لقب سلمان و ابوذر و مقداد و عمار شد، تا زمان جنگ صفین که کاربرد این اسم درباره طرفداران علی (ع) رواج پیدا کرد». به نظر می‌رسد در بین سه تعریف فوق یک نقطه مشترک وجود دارد که همان محوریت علی بن ابی طالب (ع) است، و این محوریت به عنوان اظهار محبت به اهل بیت (ع) پیامبر یا به عنوان طرف‌داری از فضیلت و برتری ایشان نسبت به خلفای دیگر یا به عنوان خلیفه برحق در برابر خلفای باطل می‌باشد؛ در این کتاب شیعه به معنای سوم مورد نظر است و منظور ما از فهم شیعه، فهم علما و بزرگان شیعه و اصحاب ائمه (ع) است. باید توجه کرد که در قرن اول هر سه معنای شیعه استفاده می‌شده و در منابع اسلامی (به ویژه کتب تاریخی و رجالی) بارها افرادی را که اعتقادی به خلافت بلافصل علی (ع) نداشتند شیعه به معنی اول و دوم نامیده‌اند؛ پس نباید خلط کرد و اعتقاد شیعیان به معنی اول و دوم را به عنوان اعتقاد شیعیان اصلی مطرح کرد و این مغالطه‌ای است که در نظریه علمای ابرار صورت گرفته و با استناد به برخی منابع تاریخی، که در آنها کلمه شیعه به کار رفته، اعتقاد آنها به عنوان اعتقاد شیعیان اصلی تلقی شده است.

ویژگی‌های شیعه

شماری از آیات قرآن کریم با استناد به احادیث اسلامی، ناظر به امام علی(ع)و شیعیان وی و جایگاه و ویژگی‌های آنان تفسیر یا بر آنان تطبیق شده‌اند. تفسیرها و تطبیق‌های مورد نظر هر چند با چالش‌هایی به ویژه از سوی مفسران اهل‌سنت روبه‌رو شده‌اند، با توجه به مستندات فراوان و گوناگون، بر امام علی(ع) و شیعیان راستین وی به عنوان مصادیق بارز آنها تطبیق‌ پذیرند. بدیهی است که این ویژگی‌ها وتطبیق‌ها تنها درباره کسانی صادق است که از نظر اعتقادی و رفتاری به معنای واقعی کلمه، شیعه و پیرو امیرمؤمنان علی(ع)باشند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

بهترین آفریدگان

قرآن کریم کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح دارند، بهترین آفریده‌های خدا شناسانده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ براساس روایات شیعه و سنی که از راه‌های متعددی گزارش شده‌اند، رسول خدا(ص)مراد از بهترین آفریده‌ها (خیر البریّة) را امام علی(ع) و شیعیان وی معرفی کرد. در برخی نقل‌های این روایات، شیعیان امام علی(ع) رستگاران روز قیامت خوانده شده‌اند و در حالی ‌که خشنودند و خداوند نیز از آنان راضی است نزد پیامبر اکرم(ص)می‌آیند و دشمنان آنها در حالت خشم و ناخشنودی برانگیخته می‌شوند. در روایتی دیگر، پیامبر(ص) امام علی(ع) و شیعیان او را "بهترین آفریدگان" دانسته و از روسفیدی آنان در زمان رسیدگی به حساب امت‌ها خبر می‌دهد. براساس برخی گزارش‌ها، پس از نزول آیه اصحاب پیامبر(ص) با دیدن امام علی(ع) او را ﴿خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ می‌خواندند. براساس روایتی دیگر، پیامبر اکرم(ص)در جمع شماری از اصحاب، امام علی(ع) را برادر خویش و او و شیعیانش را رستگارانِ روز قیامت معرفی کرده است.

برخورداران از نعمت الهی

قرآن کریم از گروهی یاد می‌کند که خداوند نعمت‌های خود را به آنان ارزانی داشته است و آنها در شمار گمراهان و کسانی نیستند که مورد خشم الهی قرار گرفتند: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾ براساس روایات شیعی، گروه یاد شده به شیعیان امام علی(ع) اشاره دارد و مراد از نعمت یاد شده، ولایت آن حضرت است؛ همچنین در این روایات، ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾ بر نواصب و ﴿الضَّالِّينَ﴾ بر یهود و نصارا تطبیق شده‌اند. براساس نقل یکی از اصحاب به نام "زید ابن اسلم"، مراد از گروه یاد شده، پیامبر اکرم(ص) و یاران وی و امام علی(ع)و شیعیان اوست.

مصداق شجره طیبه

قرآن کریم سخنِ پاک (گواهی به توحید) را به درختی پاک تشبیه کرده است که ریشه آن در زمین، استوار و شاخه‌هایش در آسمان‌اند؛ درختی که در هر زمان به اذن پروردگارش میوه می‌دهد: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاء تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ در برخی روایات، پیامبر اکرم(ص)، ریشه، امام علی(ع) تنه، حضرت فاطمه(س) شاخه، امام حسن و امام حسین(ع) میوه و شیعیان و محبان اهل‌بیت(ع) برگ‌های "شجره طیّبه" معرفی شده‌اند؛ همچنین عبارت ﴿تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ﴾ به فتوا دادن ائمه(ع) به شیعیان خود در هر حج و عمره تأویل شده است.

همراهان امام علی(ع) در قیامت

قرآن کریم، قیامت را روزی می‌شناساند که در آن هر گروهی با پیشوایی که برگزیده و از او پیروی کرده‌اند فراخوانده می‌شوند تا به حساب آنان رسیدگی شود: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا﴾ واژه "امام" در آیه را به مواردی مانند پیامبرِ هر امت، کتاب آسمانی، کتاب اعمال و خود اعمال تفسیر کرده‌اند. براساس برخی روایات، شیعیان امام علی(ع) نیز همراه آن حضرت فراخوانده می‌شوند.

پیشتازان ایمان و عمل صالح

قرآن کریم از گروهی به عنوان پیشتازانِ عرصه ایمان و عمل صالح سخن گفته است که از مقربان درگاه الهی بوده و از نعمت‌های بهشت برخوردارند: ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾ برخی مفسران، روایاتی را در تفسیر آیه آورده‌اند که امام علی(ع) و شیعیان او را مصداق بارز این گروه معرفی کرده‌اند.

پاک و طیب

قرآن کریم از اختصاصِ زنان پاک به مردان پاک سخن می‌گوید و اینکه زنان ناپاک نیز از آنِ مردانِ ناپاک‌اند:﴿الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولَئِكَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾ براساس روایتی، امام حسن(ع)در مجلس معاویه و در بیان مصداق آیه، سوگند یاد کرد که مراد از ناپاکانِ یادشده، معاویه و شیعیان وی و مراد از مردان و زنان پاک، علی(ع) و شیعیان اوست..

منابع اندیشه دینی شیعه

قرآن کریم، سنت و عقل، منابع اندیشه دینی شیعه به شمار می‌روند.

قرآن

قرآن با توجه به وحیانی بودن ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ و مصونیت آن از تحریف ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَاءَهُمْ وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ نخستین و مهم‌ترین منبع اندیشه دینی شیعه در همه حوزه‌های اعتقادی، فقهی، اخلاقی و جز آن است. بر پایه دیدگاه مشهور شیعه، ظواهر قرآن حجت‌اند و پس از اطمینان درباره نبود مخصّص و قید، باید همان معنای ظاهری آیات را حجت و سند شرعی دانست و به آن استناد کرد. خداوند، قرآن را برای هدایت مردم ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و با زبان عربیِ روشن و فهم‌پذیر برای انسان فرستاده است ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ﴾؛ ﴿قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ و در صورتی که معانی ظاهری آن حجت نباشند، نقض غرض پیش می‌آید که با حکمت الهی سازگار نیست. اَصالت و مرجعیت قرآن از دیدگاه پیشوایان معصوم شیعه به اندازه‌ای است که آن را معیار سنجشِ درستی و نادرستی سنت دانسته و تأکید کرده‌اند روایات ناسازگار با آیات قرآن، اعتبار و ارزش استنادی ندارند و باید کنار گذاشته شوند..

سنت

دومین منبع، سنت نبوی (سخن، رفتار و تقریر پیامبر) است و قرآن و روایات بر حجیت آن دلالت دارند. قرآن کریم بیشتر به بیان آموزه‌های کلی و بنیادین و تشریع احکامِ کلی پرداخته و تفسیر و تبیین لازم و تعلیم جزئیات و شرایط آنها را بر عهده پیامبر اکرم(ص)نهاده است ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾؛ برای نمونه، قرآن فقط اصل وجوب نماز، روزه، خمس، زکات، حج، امر به معروف و نهی از منکر و برخی احکام کلی آنها را بیان کرده است؛ اما درباره چند و چون، شرایط و احکام جزئی آنها سخن نگفته است برای نمونه: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾، ﴿أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾،﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾؛ ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾؛ ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾؛ ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ و جزئیات و شرایط آموزه‌های یاد شده در سنت نبوی آمده‌اند. بر همین اساس، دین اسلام قطعاً بدون سنت نبوی، ویژگی جامع و کامل بودن خود را از دست می‌دهد. با توجه به وجوب اطاعت مطلق از پیامبر اکرم(ص)، مردم باید همه سخنان آن حضرت در تبیین و تفسیر قرآن و بیان جزئیات احکام را نیز بپذیرند. ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾، ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾

درباره مسائل سیاسی، قضایی و نظامی هم خداوند به فرمانبرداری از پیامبر اکرم(ص) دستور مؤکد داده است ﴿وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا﴾،﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾، ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾، ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾، ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾، ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوَى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَإِذَا جَاءُوكَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَيَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَيْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾، ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾

همچنین قرآن کریم پیامبر اکرم(ص)را الگوی نیکو برای مسلمانان خوانده و به پیروی از وی فرمان داده ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾، ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾ و بدیهی است که الگو بودن آن حضرت و دستورِ پیروی مطلق از وی، افزون برگفتار، حجت بودن کردار و حتی سکوت و امضای او را می‌طلبد. شیعیان همچنین با استناد به آیاتی مانند آیه تطهیر ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾، اولواالامر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ و روایاتی مانند حدیث ثقلین و سفینه، سنت دوازده امام معصوم(ع) را نیز حجت و از منابع دینی خود به شمار می‌آورند. براساس این آیات، اهل‌بیت(ع)از هرگونه خطای فکری و رفتاری معصوم‌اند و اولواالامر که طبق روایات همان امامان دوازده‌گانه شیعه‌اند

از سوی خدا منصب ولایت و حکومت دارند و اطاعت از آنان واجب است. وجوب پیروی مطلق از اولواالامر اقتضا می‌کند که آنها از هرگونه لغزش فکری و رفتاری عصمت داشته باشند و اگر چنین نباشد لازم می‌آید که خداوند به پیروی از آنان در صورت انجام گناه نیز فرمان داده باشد و این خود مستلزم تناقض است؛ زیرا از یک سو امر و از سوی دیگر نهی وجود دارد. براساس پاره‌ای از روایات نبوی هم، پیروی از امام معصوم(ع) به صورت مطلق واجب است. شیعیان، سنت صحابه را حجت و از منابع اندیشه دینی نمی‌دانند؛ اما اهل‌سنت با استناد به برخی آیات، مانند آیات ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ و ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ که بر برتری امت مسلمان و امت میانه بودن آنها دلالت دارند بر مستقیم بودن و عدالت صحابه استدلال کرده و در نتیجه سخن، رفتار و تقریر آنان را نیز حجت و از منابع اندیشه دینی خود می‌دانند. شیعه این استدلال را نمی‌پذیرد؛ زیرا اولاً افعل تفضیل (خیر)، برتری نسبی امت اسلامی بر امت‌های گذشته و نه برتری مطلق یکایک مسلمانان، از جمله صحابه، نسبت به هر فردی از امت‌های گذشته را بیان می‌کند. ثانیاً صِرف برتری نمی‌تواند دلیل بر حجیت همه گفتارها و کردارهای آنان باشد. ثالثاً آیه عام است و به اصحاب اختصاص ندارد و بر فرض پذیرش، باید سنت غیر صحابه نیز حجت باشد. رابعاً در موارد فراوانی گفتار و رفتار صحابه با یکدیگر متناقض بود و هرگز همه امور متناقض نمی‌توانند حجت باشند. افزون بر اینکه صحابه، معصوم نبودند و خود آنان مخالفت مجتهد صاحب نظر با دیدگاه مجتهد دیگر را جایز، بلکه واجب دانسته‌اند و این با حجیت سنت آنان سازگاری ندارد..

عقل

شیعیان با الهام گرفتن از قرآن و روایات، عقل را سومین منبع فکری خود می‌دانند. قرآن کریم در زمینه‌های فراوانی بر عقل و عقلانیت تأکید کرده است؛ برای نمونه، از یک سو برای اثبات توحید در ربوبیت ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ و معاد ﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾ و جز آن استدلال عقلی کرده و مردم را به تعقل درباره پدیده‌هایی چون آفرینش آسمان‌ها و زمین، هدفمندی آفرینش، آمد و رفت شب و روز، مسخر بودن شب و روز و ماه و خورشید و ستارگان برای انسان ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾، ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾، ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ و بهتر بودن جهان آخرت نسبت به دنیا برای پرهیزگاران فراخوانده است ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُ الْكِتَابِ أَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِيهِ وَالدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ و از سوی دیگر، اصل شناخت آموزه‌های دینی را در گرو تعقل دانسته ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لَا يَعْقِلُونَ﴾ و بر خردورزی درباره حکمت کارهای خداوند ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾، آموزه‌های الهی و فلسفه آنها و درستی و نادرستی باورهای دینی تأکید کرده است ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾، ﴿لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿قُلْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلَا أَدْرَاكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ همچنین کسانی را که عقل خود را به کار نمی‌گیرند به شدت نکوهش کرده است. ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾

هر چند استفاده از نیروی عقل و خرد در ۴ حوزه فهم، تبیین، شناخت (کشف) و اثبات بخشی از حقایق و معارف دینی مورد تأکید کتاب و سنت، به ویژه سنت شیعی است، توجه شیعیان امامیه به عقل به عنوان منبع جداگانه در کنار کتاب و سنت به دوران پس از غیبت کبرا (حدود۳۳۰ق) باز می‌گردد. با آغاز این دوره و عدم دسترسی به امام معصوم از یک سو و پیدایش برخی پرسش‌ها و چالش‌های جدید و نبود پاسخِ روشن آنها در ظاهر کتاب و سنت، علمای شیعه به مرور، دو رویکرد کلی را در پاسخ به این پرسش‌ها و چالش‌ها در پیش گرفتند:

گروهی موسوم به "اخباری" و "نص‌گرا" با اعتقاد به توقیفی بودن آموزه‌های دینی و ناتوانی عقل از ادراک و دستیابی به آنها بر پرهیز از هرگونه کاربرد عقل در فهم، تبیین و شناخت آموزه‌های دینی تأکید و بر تکیه بر کتاب و سنتِ تنها اصرار ورزیدند.

گروه دوم موسوم به "اصولی" و "عقل‌گرا" با استناد به آیات، روایات و اصول عقلانی بر توانمندی و به‌کارگیری عقل و اجتهاد در دین تأکید کردند.تاریخ نصگرایی و عقلگرایی و نزاع میان آنها هر چند با فراز و نشیب و تحولاتی همراه بود، با پیروزی نهایی عقلگرایان به پایان رسید و عقل به عنوان سومین منبع اندیشه دینی شیعه در کنار کتاب و سنت جای گرفت.

در میان اهل سنت نیز گروهی موسوم به "اصحاب رأی"، عقل را به گونه مطلق حجت دانسته و گروه دیگری موسوم به "ظاهریه" برای آن هیچ حجیتی قائل نیستند. شیعیان با الهام از کتاب و سنت، عقل را در حوزه‌های گوناگون معرفت دینی به کار گرفته‌اند: از یک سو متکلمان اصل حُسْن و قبح عقلی را پذیرفته و ضرورت دین و بعثت پیامبران، وجود خداوند و برخی صفات وی مانند عدل الهی را برپایه آن استوار ساخته و تبیین کرده‌اند. از سوی دیگر، فقیهان امامیه قاعده ملازمه میان حکم عقل و شرع را تأسیس و بر نقش ابزاری عقل در فهم کتاب و سنت تأکید کرده‌اند؛ برهمین اساس، مستقلات و ملازمات روشن عقلی راهگشای مفسران و مجتهدان در تفسیر قرآن و استنباط احکام قرار گرفته‌اند؛ همچنین با بیان حکمت و فلسفه احکام و آموزه‌های دینی به تبیین عقلانی آنها پرداخته‌اند..

اجماع

شیعه بر خلاف اهل‌سنت برای اجماع، حجیتی مستقل قائل نیست و آن را تنها در صورتی که کاشف از نظر امام معصوم(ع) باشد حجت می‌داند. معیار در کشف نظر معصوم را قاعده لطف یا ملازمه عادی گفته‌اند. میان اجماعی که کاشف از رأی معصوم نباشد و حکم خداوند هیچ ملازمه‌ای نیست؛ اما اهل‌سنت درباره حجیت مستقل اجماع به کتاب، سنت و عقل استناد کرده‌اند. علمای شیعه استدلال‌های آنان را نقد کرده‌اند. اهل‌سنت مواردی دیگر، مانند قیاس، استحسان، مصالح مرسله، قاعده استصلاح، سدً و فتح ذرایع و شرایع گذشته را نیز از منابع اجتهاد و اندیشه دینی یاد می‌کنند؛ اما شیعیان این منابع را معتبر ندانسته و منبع بودن آنها را نقد کرده‌اند.

آموزه‌های کلامی شیعه

کلام شیعه، از مذاهب کلام اسلامی و عهده‌دار اثبات، تبیین و دفاع از آموزه‌های این علم به روش اهل‌بیت(ع)است و بر کاربرد عقل و نقل (کتاب و سنت) در مسائل اعتقادی تأکید می‌کند.

اندیشه‌های کلامی شیعه، در دوره حضور امامان(ع) رویکرد عقلی - نقلی داشت؛ اما پس از دوران غیبت کبرا دچار تحول شد و متکلمان شیعی رویکردهای گوناگون نصگرایی، عقل‌گرایی و خردگرایی فلسفی را در پیش گرفتند. شیخ صدوق، شیخ مفید و خواجه نصیرالدین طوسی به ترتیب از بنیانگذاران و شخصیت‌های برجسته سه رویکرد یاد شده‌اند. کلام شیعه، نخستین مذهب کلامی اسلام است که مباحث آن به دست امام علی(ع) آغاز شد و به وسیله امامان بعدی و شاگردان آنها به تدریج تبیین شد و توسعه و تدوین یافت. در قرن پنجم شیخ مفید آن را ساختارمند کرد. در قرن هفتم خواجه نصیر آن را با روشی نو متحول ساخت و از قرن هشتم تا چهاردهم با شرح و تلخیص بیشتر آثار کلامی، دوره رکود خود را گذراند. اندیشه‌های کلامی شیعه در برابر کلام معتزله، اشاعره و ماتریدیه قرار دارند و بیشترین تفاوت آن با دیگر مکاتب کلام اسلامی در روش بحث (عقلی - نقلی) و مسائل مربوط به آموزه امامت است.

در این نوشتار، مهم‌ترین مسائل و مباحث کلامی شیعه با استنادهای قرآنی را در حوزه خداشناسی، راهنماشناسی (نبوت، امامت) و معاد بررسی می‌کنیم.

خداشناسی

راه‌های خداشناسی و مراتب و شاخص‌های توحید و شرک از جمله مباحث مهم مربوط به خداشناسی‌اند که شیعیان در آن با اهل‌سنت اختلاف و دیدگاه‌های ویژه خود را دارند.

راه‌های خداشناسی

دانشمندان شیعه با استناد به آیات و روایات، خداشناسی را دارای ۴ راه فطری، عقلی، تجربی (حسی) و نقلی دانسته‌اند: خداشناسی فطری هر چند تبیین‌هایی گوناگون دارد، همگی در این جهت مشترک‌اند که انسان دارای سرشت و آفرینشی ویژه است و خداوند گرایش و بینش‌های خاصی را همراه با آفرینش وی در خمیرمایه وجودی او نهادینه کرده است. براساس این دیدگاه، انسان برای پی بردن به وجود خداوند نیازمند استدلال‌های پیچیده عقلی نیست، بلکه با کاوش در درون خویش، به ویژه در شرایط بسیار سخت و بحرانی و ناامیدی از اسباب مادی نیز به وجود خدا پی می‌برد. در این باره به آیه "ذر" ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ﴾ و "فطرت" ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و مانند آنها ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿وَإِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ﴾ استناد شده است.

راه دیگر خداشناسی، روش تجربی به معنای مشاهده و شناخت پدیده‌های مادی آفرینش با کمک اندام‌های حسی و دقت و اندیشه در ویژگی‌ها و روابط بسیار منظم و شگفت‌انگیز میان آنهاست. این راه، انسان را به شناخت وجود خداوند و ویژگی‌های او، مانند علم، حکمت و قدرت می‌رساند. برهمین اساس قرآن کریم انسان را به تأمل در آیات تکوینی خداوند، مانند آفرینش آسمان‌ها و زمین و درپی هم آمدن شب و روز ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾، تفاوت زبان‌ها و رنگ‌های آدمیان ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ﴾، آفرینش جفت برای انسان ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾، رویش انواع گیاهان و درختان میوه ﴿وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ و دنیای پرندگان ﴿أَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاءِ مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا اللَّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ فرا می‌خواند.

سومین راه خداشناسی، عقل و استدلال عقلی است. اصل وجود خدا و برخی ویژگی‌ها و افعال او به کمک مقدمات، اصول و روش‌های عقلی نیز امکان‌پذیرند. برهان وجوب و امکان از ادله عقلی وجود خداست. براساس این برهان، همه پدیده‌های ممکن نیازمند علت هستی بخشی هستند؛ علتی که در هستی خود به غیر نیاز نداشته باشد و آن همان خداست. قرآن کریم نیز به نوعی از وابستگی و نیازمندی وجودی موجودات به خداوند و بی‌نیازی مطلق خدا سخن گفته و برمعلول و مخلوق بودن موجودات تأکید کرده است. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾ این آیات را اشاره به آن دسته از براهین عقلی دانسته‌اند که مبنای آنها وابستگی ممکنات به خداوندی است که به هیچ موجودی وابستگی ندارد.

راه چهارم بهره‌گیری از آموزه‌های نقلی (کتاب و سنت) است. بیشتر بیانات قرآن درباره خدا، بیان صفات ذاتی و فعلی اوست و گاهی به گونه ضمنی، به اصل وجود خداوند نیز توجه شده است. همه این آیات، معرفت به وجود یا صفات الهی را در حد عناوین کلی، مانند صانع، خالق و ناظم، افاده می‌کنند؛ برای نمونه، درباره اینکه آیا قرآن کریم برای وجود خدا استدلال کرده است یا نه، دیدگاه‌هایی هستند که در دو دسته کلی جای می‌گیرند: شماری از مفسران، به‌ویژه آشنایان با دانش کلام، مانند فخر رازی، بسیاری از آیات قرآن، از جمله تقریباً همه آیات مربوط به نشانه‌های الهی در جهان آفرینش را، ناظر بر اثبات وجود خدا دانسته و مفاد آنها را به صورت براهینی درآورده‌اند که بیشتر آنها به برهان نظم باز می‌گردند.

به اعتقاد گروهی دیگر از مفسران، قرآن کریم، وجود خدا را بی‌نیاز از استدلال دانسته و در صدد اثبات آن برنیامده است. به اعتقاد ایشان، آیات مورد استناد دسته اول یا در مقام اثبات توحید و نفی شرک‌اند، یا اینکه اساساً شکل برهانی ندارند، بلکه برخی از مفسران با پیوست کردن مقدماتی دیگر، آنها را به شکل برهان درآورده‌اند. در جمع یا تقریب دو دیدگاه یادشده می‌توان گفت هرچند آیات قرآن در صدد اثبات وجود خدا نبوده‌اند، می‌توان از بیانات قرآن، غیرمستقیم، استدلال‌هایی برای وجود خدا به‌دست آورد..

توحید و شرک

دعوت به توحید و پرهیز از شرک از یک سو نخستین و بنیادی‌ترین آموزه ادیان الهی ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ﴾، ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾، از جمله دین اسلام ﴿وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾، ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و مورد تأکید امامان اهل‌بیت(ع)و دانشمندان شیعه است و از سوی دیگر معیارهای آن یکی از چالش‌برانگیزترین بحث‌ها و مورد اختلاف میان فرقه‌های دینی و مذهبی است.

توحید دو بخش نظری و عملی دارد: توحید نظری به معنای باور قطعی به یگانگی خداوند در ذات، صفات و افعال و توحید عملی به معنای داشتن اندیشه‌ها، احساسات و عواطف، گفتار و کردار موحدانه است. مراتب مختلف توحید کاملاً با یکدیگر پیوند ناگسستنی دارند.

توحید نظری

توحید نظری دارای سه شاخه توحید ذاتی، صفاتی و افعالی است.

توحید ذاتی: توحید ذاتی به معنای اعتقاد به یگانگی و بی‌مانند بودن ذات و وجود خداوند از یک سو و بسیط و بدون ترکیب از اجزاء بودن وی از سوی دیگر است. قرآن کریم با آیاتی چون ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ بر بی‌همتایی خداوند تأکید می‌کند. برخی مفسران، آیه ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را بیانگر بساطت ذاتی و آیه ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾ را نافی شریک و همتای خدا دانسته‌اند.

توحید صفاتی: صفاتِ منسوب به خداوند دوگونه‌اند: نخست، صفاتی که با توجه به نوعی از کمال، از ذات الهی انتزاع می‌شوند: مانند حیات، علم و قدرت که به آنها "صفات ذاتیه" گفته می‌شود. نوع دوم صفاتی هستند که از نوع رابطه میان خدا و آفریدگان او انتزاع می‌شوند، مانند خالقیت و رزاقیت که "صفات فعلیه" خوانده می‌شوند. توحید صفاتی به معنای اعتقاد به یگانگی صفات ذاتی با خود ذات الهی و نفی صفات زاید بر ذات است. براین اساس، خداوند ذاتاً دارای صفاتی مانند علم و حیات و قدرت است.

از جمله آموزه‌های مرتبط با صفات خدا و توحید صفاتی، مسأله بداء و عدل الهی است و شیعیان در این باره دیدگاه ویژه‌ای دارند؛ به گونه‌ای که با این اعتقاد و دیدگاه شناخته می‌شوند:

بداء: یکی از باورهای شناخته شده شیعه که به گونه‌ای با صفت علم خداوند پیوند دارد، آموزه کلامی "بداء" است. از آیات و روایات برمی‌آید که علم الهی به همه پدیده‌ها به صورتی که عیناً در خارج، تحقق می‌یابند در مخلوقی به نام "لوح محفوظ" هست و هر کس به اذن الهی، با آن ارتباط یابد از رخدادهای گذشته و آینده آگاه می‌شود؛ همچنین الواح نازل‌تری هستند که حوادث را به صورت ناتمام و مشروط، منعکس می‌کنند و کسانی که بر آنها اشراف یابند اطلاعات محدودی به دست می‌آورند. آیه ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ را ناظر به این دو گونه سرنوشت و مقدرات الهی دانسته‌اند. در واقع، مقدرات الهی دو گونه‌اند: برخی حتماً واقع می‌شوند و تغییر ناپذیرند و برخی دیگر از همان آغاز به گونه مشروط، مقدر شده‌اند. مقدّرات مشروط و غیر حتمی متأثر از اعمال انسان و جوامع بشری تغییر پذیرند. این تغییر در زبان روایات، "بَداء" نامیده شده است.

ماجرای ذبح حضرت اسماعیل ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ﴾ ، افزایش مدت زمان ملاقات حضرت موسی(ع) با خدا از ۳۰ روز به ۴۰ روز ﴿وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ و برداشته شدن عذاب قوم حضرت یونس ﴿وَلَوْ جَاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ﴾ نمونه‌هایی از بداء در قرآن‌اند. بداء از باورهای اختصاصی شیعه است و دیگر فِرَق مسلمان هر چند به آن تصریح نکرده و گاه با آن مخالفت نیز می‌کنند، ناخواسته به محتوای آن اعتراف داشته‌اند. اثرگذاری توبه، دعا و عمل صالح در تغییر سرنوشت انسان از این قبیل است و آیات فراوانی بر آن دلالت دارند. ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾، ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾، ﴿وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ﴾، ﴿فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا﴾، ﴿وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا﴾ مهم‌ترین اشکال مخالفان شیعه این است که گمان می‌کنند لازمه اعتقاد به بداء نسبت دادن جهل به خدا درباره مقدرات جدید است، درحالی که پذیرش بداء، به معنای پذیرفتن هیچ گونه تغییر و تبدّل در ذات خدا نبوده و نسبت نادانی یا ناتوانی به خداوند را نیز در پی ندارد. خداوند از آغاز نسبت به مقدراتِ مشروط و عوض شدن آنها آگاه است؛ اما گاهی مشروط بودن آن را به پیامبران و اولیای خویش خبر می‌دهد و گاهی هم خبر نمی‌دهد و آنان گمان می‌کنند از مقدرات حتمی است. برخی از دانشمندان که بداء را مربوط به امور تکوینی و نسخ را در امور تشریعی می‌دانند، گفته‌اند همان‌گونه که نسخ احکام و شرایع حکمت دارد و مستلزم نسبت جهل به خدا نیست، بداء نیز چنین است .

عدل الهی: عدل الهی با توجه به اهمیت آن، از اصول عقاید و از مشخصات مذهب کلامی شیعه به شمار می‌رود. این موضوع، از اختلافات مهم دو گروه کلامی اشعری و معتزلی است. دیدگاه شیعه با دیدگاه معتزله هماهنگ است و این دو گروه در برابر اشاعره، "عدلیه" خوانده می‌شوند. نقطه اصلی اختلاف عدلیه و اشاعره به مسئله "حسن و قبح عقلی افعال" باز می‌گردد. به اعتقاد اشاعره، افعال به ویژه افعال الهی به خودی خود و بدونِ بیان شرعی (کتاب و سنت) دارای حسن و قبح ذاتی نیستند، بلکه حسن و قبح آنها اعتباری و شرعی است و هر کاری را خداوند انجام یا به آن فرمان دهد، حَسَن و هرکاری را که انجام یا به آن فرمان ندهد قبیح است.

به اعتقاد اشاعره از جهت معرفت‌شناسی هم، عقل به خودی خود و بدونِ بیان شرعی نمی‌تواند ضوابطی را برای افعال در نظر گرفته و به خوب و بد بودنِ افعال، به ویژه افعالِ تکوینی و تشریعی خداوندحکم کند؛ اما به اعتقاد عدلیه، افعال، صرف نظر از انتساب تکوینی و تشریعی آنها به خداوند در ذات خود دارای حسن و قبح‌اند و عقل انسان هم تا اندازه‌ای می‌تواند جهتِ حسن و قبح افعال را ادراک و ساحت الهی را از انجام افعالِ قبیح تنزیه کند. عدلیه به شماری از آموزه‌های قرآن کریم برای تأیید دیدگاه خود استناد می‌کنند.

در برخی آیات، بیهوده پنداشتن آفرینش الهی نکوهش و بر هدفمندی آن تأکید شده است: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾؛ نیز ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى﴾، ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ﴾ استدلال بر هدفمندی آفرینش و توبیخ بیهوده‌انگاری آن در صورتی درست است که عقل انسان بتواند قبیح بودن آفرینش بدون هدف را ادراک کرده و به همین دلیل خداوند را حکیم و از آن منزّه بداند.

تأکید قرآن بر خردورزی ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و معرفی آن به عنوان یکی از راه‌های نجات از آتش جهنم ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾ و سرزنش تعقل نکردن ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ هم نشان می‌دهد که انسان می‌تواند خوب و بد بودن بسیاری از مسائل را با عقل ادراک کرده و هدایت شود.

قرآن کریم همچنین مساوی بودن گناهکاران با مؤمنانِ صالح در دنیا و آخرت را انکار و ساحت خداوند را از چنین حکمی منزه می‌داند:﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾؛ ﴿أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ﴾؛ ﴿أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ﴾ این انکار نشان می‌دهد که مؤمنان و گناهکاران با هم برابر نیستند و همسان پنداشتن آنان، فی‌نفسه قبیح است و عقل آن را ادراک و کسی را که چنین کند نکوهش می‌کند و خداوند از همین ادراک عقلی برای اثبات نامساوی بودن آنان بهره گرفته است.

اما براساس دیدگاه اشاعره، امکان دارد خداوند مؤمنانِ صالح و گناهکاران را مساوی قرار دهد و حکمت و واقعیتی به جز اراده و جعل خداوند مانع آن نمی‌شود. تأکید بر اینکه خداوند هرگز به فحشاء فرمان نمی‌دهد ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾، نهی از برخی کارها به سبب فحشاء بودن آنها ﴿وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا﴾؛ ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾ و نیز بدیهی انگاشتن پاداش احسان در برابر احسان ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾ از دیگر آموزه‌های قرآنی‌اند که نشان می‌دهند این امور پیش از تعلق نهی و امر الهی به آنها به خودی خود دارای حسن و قبح‌اند و عقل می‌تواند آن را ادراک کند.

با پذیرش حسن و قبح عقلی افعال، حکمت و عدل الهی در حوزه‌های گوناگون ثابت می‌شود و به اقتضای صفات ذاتی خداوند همه کارهای او باید حکیمانه و عادلانه باشد و هیچ صفتی که اقتضای ظلم یا لغو و بیهودگی باشد در او وجود نداشته باشد. برهمین اساس، آفرینش جهان از جمله انسان باید به گونه‌ای باشد که مجموعاً بیشترین کمال و خیر ممکن را داشته باشد. انسان باید دارای اختیار باشد تا بتواند با انتخاب کارهای خوب و ترک کارهای بد به سوی کمال خود قدم بردارد. از سوی دیگر، حکمت الهی می‌طلبد که شناختِ صحیح راه‌های خیر و شر را در قالب تکالیف گوناگون در اختیار انسان قرار دهد و این تکالیف با توانمندی‌های او متناسب باشند. در غیر این صورت امکانِ انجام دادن نخواهند داشت و کارهای بیهوده‌ای خواهند شد. در ادامه، عدالت در مقام داوری میان بندگان و دادن پاداش و کیفر ضرورت می‌یابد تا انسان به نتایج کارهای خوب و بد خود برسد.

توحید افعالی: توحید افعالی نتیجه منطقی توحید ذاتی و بدین معناست که اولاً خداوند در کارهای خود مانند آفرینش، روزی دادن و اداره امور جهان هستی به هیچ کس و هیچ چیزی نیاز ندارد. ثانیاً هیچ موجودی جز خدا در انجام دادن کارهای خود مستقل نیست. همه کارها، اثرگذاری‌ها و تغییر و تحول‌های موجودات دیگر با اراده الهی و به کمک نیروهای خدادادی انجام می‌گیرند. فقط خداست که مستقلاً و بدون نیاز به دیگری در همه چیز و در همه جا اثر می‌گذارد. البته توحید افعالی هرگز به معنای آن نیست که هیچ موجودی هیچ‌گونه نقشی در آفرینش و تدبیر جهان هستی ندارد و چنین اعتقادی شرک است، بلکه به معنای نفی تأثیر استقلالی وخودسرانه دیگران است، برای همین، قرآن کار فاعل‌های طبیعی مانند آتش و غیر طبیعی مانند انسان، فرشته و جن و نیز افعالی مانند باریدن باران را به خدا نسبت داده و اصرار دارد که مردم این استناد را ادراک کرده، پذیرفته و همواره به آن توجه کنند. عدم ادراک درستِ این معنا از یک سو غلوگرایی و از سوی دیگر گرایش‌های تکفیری را در میان پیروان ادیان الهی پدید آورده است.

توحید در آفرینش، ربوبیت و الوهیت مهم‌ترین شاخه‌های توحید افعالی‌اند. توحید در آفرینش یعنی آفریدگار همه هستی فقط خداست و هیچ کس و هیچ چیز شریک وی در آفرینش نیست. ﴿قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ﴾ توحید در ربوبیت یعنی مالکیت، اختیار، تدبیر و اداره همه جهان هستی تنها به دست خداست و هیچ آفریننده‌ای بی‌اذن و اراده او نمی‌تواند در این زمینه دخالت کرده و اثرگذار باشد. شئون ربوبیت دو دسته‌اند: أ. ربوبیت تکوینی که شامل اداره امور همه موجودات و تأمین نیازمندی آنها به صورت تکوینی است. اغلب عقاید شرک‌آمیز در طول تاریخ در ربوبیت تکوینی بوده است و بسیاری از اقوام به ناحق باور داشتند که خداوند پس از آفرینش، تدبیر و اداره جهان یا بخشی از آن را به برخی از آفریده‌های خود واگذارده است و جهان، رَبّ‌ها و کارگردانان گوناگون دارد. ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾ مشرکان عرب نیز فرشتگان را به ناحق دختران خدا، مقرّبِ درگاه وی و از کارگردانان جهان دانسته و بت‌ها را به عنوان تندیس‌های آنها و برای تقرب به آنان می‌پرستیدند و شفیع خود در نزد خدا می‌دانستند ﴿أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ﴾، در حالی که واقعاً چنین نبود و این‌گونه باورها فاقد هرگونه مستند وحیانی و زاییده ذهن بشر بودند.

توحید در ربوبیت تکوینی هرگز به معنای نفی وساطت در تدبیر جهان و شرک دانستن آن نیست، بلکه به معنای نفی تأثیر استقلالی و خودسرانه دیگران است، برای همین، قرآن کریم زنده کردن پرندگان و مردگان و شفای بیماران را به حضرت عیسی(ع)نسبت می‌دهد و در عین حال با تکرار ﴿بِإِذْنِي﴾ آن را با اراده و قدرت خدا می‌داند ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾؛ اما مسیحیتِ رایج با ادراک نادرست از این موضوع، این کارها را دلیل الوهیت عیسی(ع)پنداشته است؛ همچنین با پذیرش وساطت در تدبیر و برخلاف پندار وهابیان.

اعتقاد شیعیان به ولایت تکوینی پیامبر(ص) و پیشوایانِ معصوم اهل‌بیت(ع)هرگز شرک‌آمیز و ناسازگار با توحید نیست. برپایه اعتقاد به ولایت تکوینی، خداوند براساس حکمت خویش، به برخی از بندگان برگزیده خویش قدرت تصرف در عالم طبیعت را داده است و آنان می‌توانند بر خلاف قوانین عادی طبیعت کارهایی مانند زنده کردن مردگان و شفا دادن بیماران را انجام دهند. البته این قدرت خدادادی به حضرت عیسی(ع)، پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان معصوم شیعه نیز اختصاص ندارد و درباره دیگران، حتی اشیای بی‌جان هم گزارش شده است: بنی‌اسرائیل بخشی از بدن گاو ذبح شده را به دستور خدا به بدن مرده زدند و او به قدرت خدا زنده شد. ﴿فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ چشمان نابینای حضرت یعقوب(ع)به وسیله پیراهن یوسف(ع) شفا یافت. ﴿فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ براین اساس و برخلاف پندار وهابیان، اعتقاد شیعیان به شفابخش بودن پیشوایان معصوم و تربت امام حسین(ع) که با اذن و قدرت خدا انجام می‌گیرد با توحید هیچ منافاتی ندارد.

همچنین منوط دانستن همه پدیده‌ها به اذن و اراده و قضا و قدر الهی هرگز به معنای نفی تأثیر و علیّت از اسباب و واسطه‌ها نیست. ادراک نادرست این مطلب به سبب عدم رشد عقلی و فکری از یک سو و استفاده نکردن از تعالیم پیشوایان معصوم و مفسران حقیقی قرآن از سوی دیگر، زمینه پیدایش دو گرایش فکری موسوم به جبرگرایی و تفویض در میان مسلمانان شد. گروهی (جَبریه) نسبت مستقیم افعال اختیاری انسان به خدا در قرآن (برای نمونه: ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛ ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ﴾ را به معنای سلب هرگونه مسئولیت و اختیار از انسان در این باره دانسته‌اند. جبرگرایی به نفی مسئولیت و اختیار انسان و در نتیجه بیهوده شدن هر نوع نظام تربیتی، اخلاقی و حقوقی از جمله نظام تشریعی ادیان الهی می‌انجامد؛ زیرا بدون اختیار، جایی برای تکلیف، نکوهش و ستایش و کیفر و پاداش نخواهد بود. در مقابل، گروهی دیگر (مُفوِّضه) که به کاستی‌های جبرگرایی پی برده بودند به سبب ناتوانی در جمعِ میان توحیدِ کامل و نفی جبر و نیز محروم بودن از آموزه‌های پیشوایان معصوم اهل بیت(ع)در دام تفویض افتاده و افعال اختیاری انسان را از دایره فاعلیت الهی خارج دانستند.

شیعه با بهره‌گیری از آموزه‌های پیشوایان معصوم(ع) با نفی جبر و تفویض به چیزی میان آن دو معتقد است. براساس دیدگاه شیعه (امر بین الامرین) از یک سو انسان در پرتو قدرت خدادادی نسبت به کارهای خود فاعلی مختار و مسئول است و از سوی دیگر در مرتبه بالاتر، تأثیر عالی و استقلالی در کارهای وی از آنِ خداست.

ربوبیت تشریعی به موجودات ذی شعور، مختار و مکلّف (جن و انس) اختصاص دارد و مسائلی مانند فرستادن پیامبران، نازل کردن کتاب‌های آسمانی، تعیینِ تکالیف دینی و وضع احکام و قوانین را در برمی‌گیرد. توحید در تشریع یا قانونگذاری، یعنی اینکه حق قانونگذاری برای تعریف و تنظیم رابطه انسان با خود، خدا، دیگران و محیط زیست و نیز حق اِعمال و اجرای قوانین (حاکمیت) تنها از آنِ خداست ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ و اوست که باید بگوید انسان چه باید بکند و چه نباید بکند و چه کسانی و با چه شرایطی باید بر جامعه حاکم شوند و چه کسانی حق حاکمیت ندارند و هیچ کس و هیچ نهادی حق ندارد بی‌اذن خدا و در عرض تشریع الهی و برخلاف آن قانونگذاری یا اعمال قانون و حاکمیت کند. هر چند واژه تشریع به معنای قانونگذاری در قرآن به کار نرفته، مفهوم "حکم" یا "ولایت" و مشتقات آنها از جمله به معنای "قانونگذاری"، "داوری و قضاوت" و "سرپرستی امور جامعه" به کار رفته است و بخشی از آیات دربردارنده این مفاهیم، بر توحید در قانونگذاری و حاکمیت دلالت می‌کنند. برای نمونه: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾، ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

برخلاف پندار وهابیان، اعتقاد به حق قانونگذاری پیامبران و امامان (ولایت تشریعی) و لزوم اطاعت از آنها با توحید در ربوبیت تشریعی منافاتی ندارد، بلکه از شئون توحید است؛ زیرا خدا چنین حقی را به آنان داده و اطاعت از آنان همان اطاعت خداست: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ براساس روایات نقل شده از پیامبر خدا(ص) و امامان اهل‌بیت(ع)، مراد از ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ یاد شده در این آیه دوازده امام معصوم(ع) است. حدیث ثقلین نیز به نوعی بر این معنا دلالت دارد. البته این اعتقاد که کسی بی‌اذن خداوند حق قانونگذاری دارد یا می‌تواند برخلاف آموزه‌های الهی قانونگذاری کند با توحید در ربوبیت تشریعی سازگار نیست.

همچنین برخلاف اندیشه فرقه‌هایی مانند خوارج، توحید در حاکمیت منافاتی با آن ندارد که خداوند بندگان برگزیده خود را به عنوان "حاکم" و "ولیّ" مردم نصب کند و منصب حکومت را به آنان دهد؛ برای نمونه، قرآن از تفویض این مقام به داوود(ع) خبر می‌دهد ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ﴾، چون تدبیر امور جامعه و اجرای قوانین نیازمند برقراری ارتباط مادی و طبیعی با مردم است و چنین ارتباطی از سوی خدا امکان ندارد و باید همواره گروهی از مردم براساس چارچوب و موازین شرعی به تأسیس حکومت و تعیین حاکم اقدام کنند.

نتیجه توحید ذاتی و افعالی، توحید در الوهیت است؛ یعنی با توجه به یگانگی اللّه در ذات، صفات و افعال، کسی جز او شایسته پرستش و معبود شدن نیست. توحید در الوهیت حد نصاب توحید است و کسی که آن یا یکی از مراتب پیش از آن را قبول نداشته باشد در دایره مشرکان قرار می‌گیرد و اهل توحید و رستگاری نخواهد بود، برای همین، توحید در الوهیت شعار اساسی اسلام است: ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾؛ ﴿إِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ﴾.

توحید عملی

نتیجه توحید در الوهیت، توحید در عبودیت یا یکتاپرستی است؛ یعنی انسان عملاً هم کسی جز اللّه را نپرستد، چون کسی جز او شایسته پرستش نیست: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ﴾؛ ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ توحید در عبودیت، هدف نهایی بعثت انبیاست ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ﴾ و ادیان الهی انسان‌ها را در یافتن کسی که شایسته پرستش است یاری می‌کنند.

توحید در استعانت و خشیت از مراتب بعدی توحید عملی و نتیجه توحید افعالی است؛ یعنی انسان در همه کارها تنها بر خدا توکل کند و از وی یاری بطلبد: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ و به جز از وی از کسی هراسی به دل راه ندهد. ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾ وقتی در جهان هستی هیچ فعل و انفعال و تأثیر و تأثری بیرون از دایره خواست و اراده خداوند نباشد و همه موجودات در کارهای خویش نیازمند او باشند، فقط باید از او یاری جسته شود زیرا زمام همه امور به دست اوست.

وهابیان، توسل به پیامبران در زمان حیات آنان را جایز، اما توسل به حق و حرمت و جایگاه آنان و دیگر پیشوایان معصوم پس از مرگ آنها و واسطه قرار دادن آنان در نزد خداوند برای برآورده شدن نیازها را شرک و با توحید در استعانت ناسازگار می‌دانند و چنین می‌پندارند که توسل‌کننده در صورت توبه نکردن باید کشته شود. آنان چنین توسلی را مانند کار بت‌پرستانی می‌دانند که برای تقرب به درگاه خداوند بت‌ها را می‌پرستیدند. ﴿أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ﴾.

اما به اعتقاد شیعیان، توسل به اولیای الهی پس از مرگ آنها نیز با توحید منافاتی ندارد و توسل به آنان هرگز مانند بت‌پرستی نیست، زیرا اولاً شیعیان برخلاف بت‌پرستان هرگز الوهیت اولیای الهی و اثرگذاری مستقل آنان را باور ندارند و آنها را "عبادت" نمی‌کنند؛ اما مشرکان فرشتگان را دختران خدا و بت‌ها را نماد فرشتگان دانسته و برای بهره‌مندی از شفاعت ایشان نزد خداوند آنها را می‌پرستیدند ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ﴾. ثانیاً مرگ پایان حیات انسان نیست و همه انسان‌ها به ویژه پیامبران، اولیای الهی و شهدا در برزخ و آخرت حیاتی فراتر از حیات دنیایی خواهند داشت. ﴿وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ آیات و روایات، نشان‌ دهنده حیات برزخی مردگان و شنوا بودن آنها نسبت به سخنان زندگان هستند. قرآن از روزی خوردن مردگان در عالم برزخ ﴿لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا إِلَّا سَلَامًا وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾ و عذاب کافران سخن می‌گوید ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ﴾ و پیامبرانی مانند حضرت صالح و شعیب(ع) پس از عذاب و نابودی قوم خویش آنها را مخاطب سخنان خود قرار دادند. ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلَكِن لاَّ تُحِبُّونَ النَّاصِحِينَ﴾، ﴿فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ فَكَيْفَ آسَى عَلَى قَوْمٍ كَافِرِينَ﴾

توسل، در کتاب و سنت ریشه دارد. قرآن کریم، افزون بر سفارش کلی به توسل ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، توسل‌هایی را گزارش کرده است؛ توسل به نام‌های نیک خداوند ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ و حبل اللّه ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ و نمونه‌هایی مانند توسل به دعای پیامبر اکرم(ص) ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾؛ ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ﴾ و اعمال صالحی مانند بازسازی خانه خدا، ایمان و دعای خیر مؤمنان برای پذیرش اعمال و آمرزش گناهان. ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾؛ ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾؛ ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾.

شفاعت نیز برخلاف دیدگاه وهابیان، با توحید منافاتی ندارد. اعتقاد به اینکه کسانی با تعیین و اذن الهی و در چارچوب مورد نظر خداوند نسبت به افراد معینی وساطت کنند تا آنان در روز قیامت بیش از آنچه خودشان ابتدا استحقاق دارند از رحمت خداوند برخوردار و آمرزیده شوند، با توحید منافاتی ندارد. وهابیان، شفاعت را با استناد به آیاتی مانند آیه ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَؤُلَاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ رد کرده و می‌پندارند این کار مانند کار بت‌پرستانی است که بت‌ها را شفیع خود نزد خدا دانسته و با انگیزه برخورداری از شفاعت به پرستش آنها می‌پرداختند، در حالی که شیعیان هرگز تأثیر استقلالی اولیای الهی را باور ندارند و آنها را نمی‌پرستند.

به اعتقاد شیعه، حق شفاعت در اصل فقط از آنِ خداست ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾؛ ﴿قُلْ لِلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعًا لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ و تنها کسانی می‌توانند شفاعت کنند که خداوند این حق را به آنان داده است. ﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾ از سوی دیگر، خداوند حق شفاعت را فقط به برگزیدگان و مقربانی چون فرشتگان ﴿وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾، موحدانِ آگاه به کار شفاعت شوندگان ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾، پیامبران، قرآن، اهل‌بیت(ع) و مؤمنان می‌دهد و آنها نیز فقط براساس ضوابط تعیین شده از سوی خدا و نه به دلخواه خویش می‌توانند شفاعت کنند. ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ﴾ آنچه در قرآن نفی و شرک خوانده شده، اعتقاد به شفاعتِ استقلالی است. ﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾، ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴾

شاخه دیگر توحید عملی، توحید در اطاعت است؛ یعنی انسان فقط باید فرمانبردار فرمان‌های خدا باشد و نباید اطاعت کسی در عرض اطاعت خدا قرار گیرد. زیربنای توحید در اطاعت، توحید در تشریع و حاکمیت است. روشن است که اطاعت از پیامبران و دیگر پیشوایان معصوم چون در طول اطاعت خدا و با اذن الهی است، با توحید در اطاعت منافات ندارد، برای همین، خداوند به آن فرمان داده و آن را اطاعت خویش خوانده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾،﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا﴾؛ ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾، چنان‌که اطاعت بی‌چون و چرای یهود و نصارا از احبار و راهبان را به سبب اینکه برخلاف فرمان خدا بود نوعی شرک در عبادت معرفی کرده است. ﴿اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ احبار و راهبان بی‌اذن الهی و برخلاف تعالیم خدا به حرمت و حلیّت حکم می‌دادند و مردم نیز از آنان پیروی می‌کردند.

نبوت

بخشی از عقاید شیعیان درباره نبوت و پیامبران الهی با دیگر گروه‌های اسلامی مشترک و بخشی نیز متفاوت است. ضرورت بعثت و نیز عصمت پیامبران از نمونه‌های اختلاف است.

ضرورت بعثت پیامبران

اشاعره هر چند فرستادن پیامبران برای هدایت انسان‌ها را دارای "حُسن" و کاری شایسته می‌دانند، براساس انکار حسن و قبح عقلی به وجوب و ضرورت فرستادن آنها اعتقاد ندارند؛ اما متکلمان شیعه و معتزله، فرستادن پیامبران برای هدایت مردم را ضروری دانسته و از جمله به حکمت خداوند استدلال می‌کنند. براساس این استدلال، هدف آفرینش انسان رسیدن وی به کمال نهایی است که تنها از راه بندگی و اطاعت ارادی و آگاهانه خدا به دست می‌آید. برای فراهم شدن زمینه گزینش آزادانه انسان، دو راه پیش روی وی نهاده‌اند که یکی به سعادت و دیگری به شقاوت می‌انجامد.

انسان برای گزینش آگاهانه راه راست، افزون بر زمینه‌ها و شرایط گوناگون، نیازمند شناخت صحیح درباره کمال نهایی و راه رسیدن به آن است و از آنجا که شناخت حسی و عقلانی به رغم نقش مهم آنها در زندگی انسان، برای شناخت راه کمال و سعادت حقیقی در همه ابعاد فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و دنیوی و اخروی کافی نیست، حکمت الهی می‌طلبد که در این زمینه، شناخت درست و تضمین ‌شده‌ای را در اختیار انسان قرار دهد که همان راه وحی است. در غیر این صورت، آفرینش انسان گزاف و بیهوده خواهد بود. استدلال یاد شده از برخی آیات به دست می‌آید؛ از جمله اینکه قرآن کریم دلیل فرستادن پیامبران را تمام کردن حجت بر مردم می‌داند و اینکه آنان در صورت گمراه شدن نتوانند سبب آن را نفرستادن پیامبران معرفی کنند: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾؛ ﴿وَلَوْ أَنَّا أَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَنَخْزَى﴾؛ ﴿وَلَوْلَا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ اگر شناخت حسی و عقلی برای هدایت مردم کافی بود، مردم نمی‌توانستند در صورت گمراه شدن به نفرستادن پیامبران استدلال کنند؛ زیرا خداوند می‌توانست به دادن عقل و ابزارهای شناخت حسی و کافی بودن آن برای هدایت آنان استدلال کند. همین که قرآن بدون فرستادن پیامبران حجت را بر مردم تمام نمی‌داند، شاهد آن است که ادراکات عقلی و حسی برای شناخت کمال انسان و راه رسیدن به آن کافی نیستند.

عصمت پیامبران

کارآمد بودن راه وحی، عصمت انبیای الهی را ضرورت می‌بخشد تا آموزه‌های وحیانی بدون هرگونه تحریف و دستبرد عمدی و سهوی به دست مردم برسند و در جامعه تحقق یابند. برهمین اساس، عصمت پیامبران، افزون بر دریافت وحی، در ارتباط با گناه و نافرمانی عمدی و نیز از سر سهو و نسیان هم مطرح است. البته گستره آن در دو حوزه اخیر مورد اختلاف است. شیعه دوازده امامی بر این باور است که پیامبران از آغاز تا پایان عمر، از همه گناهان کبیره و صغیره معصوم‌اند و حتی از سر اشتباه و فراموشی نیز گناه نمی‌کنند و این، از عقاید شناخته شده شیعیان است؛ اما برخی گروه‌های دیگر، معصوم بودن را در حوزه گناهان کبیره، بعضی دیگر از هنگام بلوغ و برخی هم فقط از زمان نبوت می‌پذیرند. شیعیان به پیروی از ائمه اطهار(ع) همواره با شیوه‌های گوناگون، آموزه عصمت پیامبران را تعلیم داده و درباره آن با مخالفان به احتجاج پرداخته‌اند. آنان در گام نخست برای اثبات اصل عصمت پیامبران به استدلال‌های عقلی و نقلی پرداخته‌اند. یکی از مستندات قرآنی عصمت پیامبران آیاتی است که پیامبرانی مانند ابراهیم، اسحاق، یعقوب، یوسف و موسی(ع) را با عنوان "بندگانِ مُخلَص خدا" یاد می‌کند. ﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الأَيْدِي وَالأَبْصَارِ إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ﴾؛ ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾؛ ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾ مُخْلَص به معنای خالص شده برای خداست و بندگان مُخْلَص کسانی هستند که ابلیس به رغم سوگند برای گمراه ساختن همه فرزندان آدم(ع) آنها را استثنا کرده و توان گمراه کردن آنان را ندارد ﴿قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ و این، به معنای مصونیت و معصوم بودن آنان از گمراهی و آلودگی است.

همچنین قرآن کریم، اطاعت از پیامبران را به صورت مطلق لازم دانسته ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغًا﴾ و اطاعت مطلق از آنان در صورتی درست است که با اطاعت خدا ناسازگار نباشد وگرنه دستور اطاعت مطلق از خداوند در کنار اطاعت مطلق از کسانی که در معرض گناه و گمراهی باشند تناقض‌آمیز خواهد بود.

شیعیان همچنین در زمینه عصمت پیامبران به چالش‌های پیش روی آن پاسخ گفته‌اند. بخشی از این چالش‌ها با استناد به ظاهر برخی آیات قرآن کریم از همان سده نخست اسلامی مطرح بوده است. پاسخ‌ها و نقدهای شیعیان در ذیل آیات مربوط به چشم می‌خورد. احتجاج امام رضا(ع) از معروف‌ترین نمونه‌ها در این زمینه است: در مجلس مناظره‌ای که مأمون عباسی تشکیل داده بود، علی بن محمد بن جَهْم، عقیده امام رضا(ع) را درباره عصمت انبیا(ع) پرسید. هنگامی که آن حضرت بر معصوم بودن آنان تأکید کرد، ابن‌جهم با اشاره به آیاتی از قرآن کریم که براساس ظاهر آنها، برخی پیامبران دچار لغزش و خطا شده‌اند، نظر امام(ع)را در این باره جویا شد. امام رضا(ع) ضمن تخطئه برداشت وی از آیات یادشده، با استناد به قرآن فرمود: تفسیر درست کتاب خدا را فقط راسخان در علم می‌دانند ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾؛ آن‌گاه با بیان معنای درست آیات، ثابت کرد که آیات مورد استناد، با عصمت انبیا ناسازگار نیستند. در این مناظره، مواردی پاسخ داده شده‌اند؛ مانند نافرمانی آدم(ع) و خوردن از شجره ممنوعه، پندار پرستش اجرام آسمانی به وسیله ابراهیم(ع)، داستان داوود نبی(ع)و زن اوریا، ماجرای ترک محل تبلیغ از سوی حضرت یونس(ع) و ازدواج پیامبر اکرم(ص) با زینب دختر جَحْش که با استناد به آیات مربوط به آنها به عنوان چالش‌های عصمت پیامبران یاد شده‌اند. این ماجراها و همانند آنها در تفاسیر اسلامی بازتابی گسترده یافته‌اند. بخش دیگر چالش‌ها درباره عصمت پیامبران در پی ورود اسرائیلیات به تفاسیر و اثرگذاری آنها بر تفسیر بخشی از آیات مربوط به پیامبران پدید آمده است. هر چند بخشی از مفسران اهل‌سنت نیز به نقد این اسرائیلیات پرداخته‌اند، مفسران شیعه با توجه به اعتقاد حداکثری درباره عصمت پیامبران در صف مقدم مدافعان قرار دارند و تلاش بیشتری کرده‌اند.

امامت

در اصطلاحِ کلام اسلامی، امامت به معنای جانشین پیامبر اکرم(ص) برای اداره جامعه اسلامی است. انتصابی یا انتخابی بودن، ویژگی‌ها و گستره وظایف امام مورد اختلاف است. از دیدگاه شیعه، امامت به معنای پیشوایی و ریاست فراگیر بر جامعه اسلامی در همه امور دینی و دنیایی است و امام حتماً باید دارای سه ویژگی نصب الهی، علم خدادادی و عصمت باشد. افزون بر این موارد، شیعیان درباره ضرورت امام معصوم، نصب امام علی(ع)، عصمت و علم امام و وجود امام مهدی نیز دیدگاه ویژه‌ای دارند که به ترتیب بررسی می‌شوند:

ضرورت امام معصوم

استدلال شیعه در بیان ضرورت وجود امامِ معصوم و لزوم ویژگی‌های سه‌گانه او ترکیبی از مبانی عقلی و قرآنی دارد. با توجه به حکیم بودن خداوند، آفرینش همه موجودات از جمله انسان کاملاً هدفمند است و تحقق هدفِ آفرینشِ انسان در گروِ هدایت وحیانی اوست. ﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾، برای همین، خداوند پیامبران را فرستاد تا افزون بر تبلیغ، تبیین و ترویج دین و مبارزه با باورها و ارزش‌ها و دیگر نمودهای کفر و شرک، انسان‌های مستعد را تربیت کرده و در صورت فراهم بودنِ شرایط، قوانین سیاسی و اجتماعی دین را اجرا کنند. از آنجا که دین اسلام، همگانی و جاودانه است ﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لَا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾ و پس از پیامبر اکرم، پیامبر دیگری نخواهد آمد ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾، ختم نبوت در صورتی با حکمت بعثت انبیا سازگار خواهد بود که آخرین دین الهی پاسخگوی همه نیازهای انسان باشد و بدون تحریف تا پایان جهان بماند. مصونیت قرآن از تحریف، تضمین شده است ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾؛ اما همه احکام و معارف از ظاهر آیات قرآن به دست نمی‌آیند و معمولاً قرآن هم در صدد بیان تفصیلی جزئیات احکام و معارف نیست و تعلیم و تببین آن را بر عهده پیامبر(ص) نهاده است ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾ تا وی با برخورداری از علم الهی (به جز وحی قرآنی) آنها را برای مردم بیان کند؛ اما محدود بودن و شرایط دشوار دوران رسالت فرصت نداد که آن حضرت همه احکام و معارف الهی مورد نیاز برای عموم مردم را بیان کند. همان اندازه هم که برای اصحاب بیان کرد ضمانتی برای در امان ماندن از تحریف و فراموشی نداشت؛ به گونه‌ای که حتی درباره چگونگی وضو گرفتن آن حضرت اختلاف شد. وقتی آموزه‌ای که بیش از دو دهه، هر روز چندین بار پیش چشم مردم انجام می‌گرفت و هر روز مورد نیاز آنها بود و انگیزه چندانی هم برای تغییر و تحریف عمدی آن نبود چنین در معرض اختلاف باشد، خطر اشتباه در نقل و تحریف آگاهانه درباره آموزه‌های دقیق و پیچیده، به ویژه آموزه‌هایی که با منافع و خواهش‌های نفسانی افراد و گروه‌ها همخوانی ندارد به مراتب بیشتر خواهد بود. آمدن نام صدها تن از دروغ‌پردازان و جعل‌کنندگان حدیث و نیز وجود احادیث جعلی در منابع شیعه و سنی مؤید این معناست. با توجه به این نکات، دین اسلام زمانی می‌تواند پاسخگوی پرسش‌های همه بشر تا پایان جهان باشد که در متن آن برای تأمین این نیاز و دیگر مصالح ضروری جامعه که پس از رحلت پیامبر(ص) در معرض خطر قرار می‌گرفت راهی پیش‌بینی شده باشد. این راه، همان نصب جانشین شایسته برای رسول خداست؛ جانشینی که افزون بر نصب الهی باید دارای دو ویژگی مهم علم خدادادی و عصمت نیز باشد؛ اما اهل‌سنت هیچ یک از ویژگی‌های یادشده را برای خلفا قائل نیستند و مواردی از لغزش‌ها، اشتباهات و ناتوانی خلفای سه‌گانه در پاسخگویی به پرسش‌های مردم را در منابع معتبر خود آورده‌اند..

تعیین امام علی(ع) برای امامت

به عقیده اهل‌سنت، پیامبر اکرم(ص)کسی را برای جانشینی و امامت پس از خود نصب نکرد و این کار را بر عهده مسلمانان نهاد؛ اما شیعیان بر این باورند که آن حضرت، امام علی(ع)را به فرمان خداوند به امامت و جانشینی پس از خود برگزید. در این باره به آیات و نیز روایات فراوانی که شیعه و سنی در تفسیر آنها گزارش کرده‌اند استناد می‌شود. بخشی از آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، موسوم به "آیه اکمال" از این جمله است. علمای شیعه با استناد به روایات اهل‌بیت(ع) و نیز شماری از علمای اهل‌سنت براین باورند که این آیه هنگام بازگشت از حجه‌الوداع و چند ماه پیش از رحلت پیامبر اکرم(ص) در غدیرخم نازل شد و پس از اشاره به ناامیدی کافران از آسیب‌پذیری اسلام تأکید می‌کند که امروز دین شما را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم. با توجه به روایات فراوانی که درباره شأن نزول این آیه وارد شده‌اند، این "اِکمال و اِتمام" که با ناامیدی کافران توأم بوده با نصب جانشین برای پیامبر(ص) از سوی خداوند تحقق یافته است؛ زیرا دشمنان اسلام می‌پنداشتند پس از رحلت پیامبر اکرم، به ویژه با توجه به اینکه فرزند پسری نداشت، اسلام بی‌سرپرست بماند و از بین برود؛ اما با نصب جانشین برای وی امید آنان بر باد رفت.

پیامبر(ص) همه حج‌گزاران را در غدیر خم گرد آورد و ضمن ایراد خطبه‌ای مبسوط دست علی(ع)را بالا برد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ». سپس همه حاضران با وی بیعت کردند. بر اساس روایتی، ابوبکر و عمر از جای برخاسته و پرسیدند: آیا این ولایت مخصوص علی(ع) است؟ پیامبر فرمود: مخصوص علی و اوصیای من تا روز قیامت است و چون درباره اوصیای وی پرسیدند، به امام حسن و امام حسین و نُه نفر از فرزندان امام حسین(ع)اشاره کرد. براساس روایات، پیامبر اکرم(ص) قبلاً مأمور شده بود امامت علی(ع)را رسماً اعلام کند؛ اما از بیم سرپیچی مردم و حمل آن بر نظر شخصی، وی در پی فرصتی مناسب بود تا زمینه این کار فراهم شود، تا اینکه آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ نازل شد و به پیامبر مژده داده شد که از پیامدهای آن مصون خواهد ماند. علمای شیعه و بسیاری از اهل‌سنت نزول این آیه را نیز هنگام بازگشت از حجه‌الوداع در منطقه "غدیر" و درباره اعلان جانشینی امام علی(ع) دانسته‌اند. البته در این روز امامت علی(ع) به صورت رسمی اعلام و برای آن بیعت گرفته شد و گرنه پیامبر اکرم(ص) بارها به صورت‌های گوناگون در دوران رسالت، جانشینی علی(ع) را گوشزد کرده بود؛ از جمله در همان سال‌های آغازین بعثت، هنگامی که آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ نازل شد؛ همچنین هنگامی که آیه اولواالامر نازل شد و اطاعت کسانی با عنوان ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ را به گونه مطلق واجب کرد و همسنگ اطاعت پیامبر قرار داد ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، جابر بن عبداللّه انصاری درباره هویت آنان پرسید و پیامبر(ص)آنها را خلفای خود و پیشوایان مردم پس از خویش خواند که نخستینِ آنها علی(ع)است و پس از وی ۱۱ امام معصوم شیعه را ذکر کرد. آیه ولایت نیز از آیات مورد استناد است. براساس این آیه، "ولیِّ" مؤمنان فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را بر پاداشته و در رکوع زکات می‌دهند: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ برپایه روایت‌های فراوان شیعه و سنی، پس از آنکه امام علی(ع)در رکوع نماز، انگشتر خود را به نیازمند داد، این آیه در شأن وی نازل شد. علمای شیعه "ولیّ" را به معنای سرپرست و صاحب اختیار گرفته‌اند؛ ولایتی که فقط از آنِ خدا، پیامبر و امیرمؤمنان امام علی(ع)است. مستند دیگر، آیه تبلیغ است که براساس آن خداوند از پیامبر خواست آنچه را بر وی نازل شده است به مردم ابلاغ کند و اگر چنین نکند، پیام خدا را نرسانده است. ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ افزون بر آیات یادشده، روایاتی مانند حدیث وزارت، منزلت و ثقلین نیز برای اثبات امامت امام علی(ع) مورد استناد قرار گرفته‌اند.

عصمت امام

به عقیده شیعه، امام باید دارای علم خدادادی و عصمت باشد تا بتواند آموزه‌های دینی را با همه ابعاد و ظرافت‌های آن بیان کند و متأثر از انگیزه‌های نفسانی و شیطانی مرتکب تحریف عمدی در دین نشود؛ همچنین بتواند نقش تربیتی پیامبر اکرم(ص) در تربیت انسان‌های مستعد را عهده‌دار شود و در صورت مساعد بودن شرایط اجتماعی، حکومت و اداره امور جامعه را برعهده گرفته و قوانین اجتماعی اسلام را جاری کند.

شیعه در این زمینه به آیات و روایات استناد می‌کند؛ از جمله پس از اثبات الهی بودن منصب امامت، عصمت آنان را از آیه ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ استنباط می‌کند. براساس این آیه، امامت، منصب و عهد الهی و جدای از نبوت است و به ظالمان نمی‌رسد و کسی که به گناه آلوده می‌شود از نظر قرآن ظالم است. همچنین لزوم اطاعتِ مطلق از اولواالامر و قرار گرفتن آن در کنار اطاعت از خدا و پیامبر(ص) ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ نشان می‌دهد که ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ کسانی‌اند که در بیان معارف دین و کردار و گفتار خویش معصوم‌اند.

در روایات شیعه، ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ به پیشوایان معصوم اهل‌بیت(ع) و در برخی روایات اهل‌سنت به امام علی(ع) و امام حسن و امام حسین(ع) تفسیر شده است. عصمت ائمه اهل‌بیت(ع) به آیه تطهیر نیز مستند شده است: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ شیعیان با استناد به روایات شأن نزول، مراد از اهل‌بیت(ع)را فقط ۵ تن آل عبا یعنی پیامبر اکرم(ص)، امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن و امام حسین(ع) دانسته و معتقدند برخلاف ادعای شماری از اهل‌سنت، ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ به ادله گوناگون شامل زنان پیامبر و دیگران نمی‌شود. از آنجا که اراده تشریعی خداوند برای تطهیر بندگان، به اهل‌بیت اختصاص ندارد، روشن می‌شود که مراد از تطهیر اهل‌بیت(ع) تطهیر تکوینی و تخلف‌ناپذیر الهی است و با توجه به واژه ﴿إِنَّمَا﴾ به آنان اختصاص دارد و تطهیر مطلق و نفی هرگونه رجس و پلیدی همان عصمت است. هیچ گروهی از مسلمانان ادعای عصمت هیچ یک از بستگان پیامبر اکرم را ندارند، به جز شیعه که به عصمت فاطمه زهرا(س) و امامان دوازده‌گانه اهل‌بیت معتقد است. حدیث ثقلین نیز بر عصمت امامان اهل بیت دلالت می‌کند. این روایت، اهل‌بیت پیامبر(ص) را همسنگ قرآن قرار داده و تأکید می‌کند که هیچ‌گاه از آن جدا نمی‌شوند و مسلمانان در صورت پیروی از قرآن و اهل‌بیت(ع)هرگز گمراه نمی‌شوند. ارتکاب کوچک‌ترین گناه، حتی اگر از سَرِ سهو باشد، عملاً موجب جدایی از قرآن و گمراهی می‌شود. حدیث سفینه نیز بر عصمت دلالت دارد.

علم امام(ع)

به اعتقاد شیعیان، امام باید نسبت به همه مردم برتری علمی داشته باشد و داناترین فرد به کتاب خدا و سنت نبوی و از دانش خدادادی در این زمینه برخوردار باشد. برهمین اساس، امامان اهل‌بیت(ع)افزون بر علومی که بی‌واسطه یا با واسطه از پیامبر(ص) گرفته بودند نوعی دانش غیر عادی نیز داشتند که خداوند به صورت "الهام" و "تحدیث" به آنان داده بود؛ همانند الهامی که خضر ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا﴾، ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا﴾ ،ذوالقرنین ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾، حضرت مریم ﴿وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ و مادر موسی(ع) ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾؛ ﴿إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى﴾ از آن برخوردار بودند. براساس برخورداری چنین علمی است که برخی امامان در سنین کودکی و بدون یادگیری از دیگران از همه چیز آگاه بودند و به امامت رسیدند. این علم، با وحی به پیامبران متفاوت است و شیعه برخلاف ادعای مخالفان هرگز به نزول وحی نبوی به امامان خویش معتقد نیست.

علم الهی امام از برخی آیات به ضمیمه روایات استفاده می‌شود. قرآن کریم در واکنش به تکذیب رسالت پیامبر اکرم(ص) از شخص یا اشخاصی با تعبیرِ ﴿وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ و به عنوان شاهد بر حقانیت آن حضرت یاد می‌کند: ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ کسی که شهادت او قرین شهادت خداوند قرار گرفته و داشتن علم الکتاب، او را شایسته چنین شهادتی کرده، دارای مقامی بس ارجمند است. آیه‌ای دیگر نیز به این شاهد اشاره دارد و او را "تالی" رسول خدا شمرده است: ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ با توجه به واژه ﴿مِنْهُ﴾، این شاهد از خاندان پیامبر(ص) است و طبق برخی روایات شیعه و سنی مراد از شاهد یادشده، علی بن أبی‌طالب است. هنگامی که شخصی بهره‌مند از بخشی از علم الکتاب توانست در یک چشم برهم زدن، تخت ملکه سبأ را از یمن نزد سلیمان آورد ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ﴾، داشتن همه علم الکتاب آثار بسیار بزرگ‌تر و بیشتری خواهد داشت. براساس روایات، امامان دیگر نیز از همه علم الکتاب برخوردار بوده‌اند..

مهدویت

شیعیان در کنار برخی باورهای مشترک با اهل‌سنت درباره آموزه مهدویت، برخی باورها و اندیشه‌های متفاوت نیز دارند. آموزه مهدویت بخشی از موضوع امامت و از زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌رود.

تشکیل جامعه جهانی بر پایه باورها و ارزش‌های الهی و دادگستری در سراسر زمین از اهداف مهم پیامبر اکرم(ص) بود و آن حضرت در حد امکان در این باره تلاش کرد؛ اما به سبب فراهم نشدن شرایط، نتوانست حکومت و جامعه جهانی مورد نظر خود را تشکیل دهد؛ ولی خداوند وعده تشکیل چنین جامعه‌ای را در کتاب‌های آسمانی داده است و می‌توان آن را تحقق هدف نهایی از بعثت پیامبر خاتم دانست: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾ به اعتقاد شیعه، امامت، متمم نبوت و تحقق‌بخش حکمت خاتمیت است، از همین‌رو می‌توان نتیجه گرفت که هدف یادشده به وسیله آخرین امام تحقق خواهد یافت و از این رو برپایه برخی روایات شیعه، چیره شدن کامل دین حق بر همه ادیان در زمان ظهور امام مهدی روی خواهد داد. افزون بر روایات متواتر شیعه و سنی

درباره حکومت جهانی و دادگستری امام مهدی، شماری از آیات قرآن نیز بر این موضوع تطبیق و تأویل شده‌اند؛ برای نمونه، خداوند در تورات و زبور نوشته است که صالحان، وارث زمین خواهند شد: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ برپایه روایات، تحقق کامل این وعده الهی در زمان ظهور امام مهدی(ع)خواهد بود. آیه ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾ نیز در این باره تأویل شده است. این آیه هرچند درباره رهایی بنی‌اسرائیل از دست فرعون و به قدرت رسیدن آنان است، تعبیر ﴿نُرِيدُ﴾ به یک اراده مستمر الهی اشاره دارد. برهمین اساس، آیه یاد شده در احادیث بر ظهور امام مهدی و حکومت جهانی آن حضرت تطبیق شده است. آیه ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ هم از وعده خداوند درباره خلافت مؤمنان صالح و خداپرستی آنها در امنیت کامل خبر داده است. برپایه روایات، مصداق کامل این وعده در زمان ظهور امام مهدی(ع) تحقق خواهد یافت.

رجعت:رجعت از آموزه‌های اختصاصی شیعه و با اندیشه مهدویت مرتبط است. براساس این آموزه، در زمان ظهور امام مهدی گروهی از مؤمنانِ صالح و اولیای برجسته الهی زنده می‌شوند تا دولت حق را که همواره در انتظارش بودند مشاهده کرده و به ثواب یاری کردن اولیای الهی دست یابند. از سوی دیگر، گروهی از منافقان و منکران برجسته دولت حق نیز زنده می‌شوند تا کیفر کردار ناپسند خود را در این دنیا هم ببینند. به جز برخی که رجعت را به معنای بازگشت دولت حق تأویل کرده‌اند، بیشتر قریب به اتفاق شیعه، آن را به همان معنای ظاهری بازگشت اشخاص دانسته‌اند. آموزه رجعت در کتاب و سنت ریشه دارد و روایات آن متواتر معنوی است. براساس آیه ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾، خداوند در یکی از روزها از میان هر امتی گروهی از تکذیب کنندگان آیات الهی را برانگیخته و همه آنها را در یک جا گرد خواهد آورد. مفسران شیعه، با استناد به روایتی از امام صادق(ع) حشر یاد شده در این آیه را مربوط به زمان رجعت دانسته و ارتباط آن با حشر روز قیامت را رد و نقد کرده‌اند؛ زیرا در روز قیامت همه افراد امت‌ها و نه گروهی از آنان برانگیخته خواهند شد. ﴿وَعُرِضُوا عَلَى رَبِّكَ صَفًّا لَقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَكُمْ مَوْعِدًا﴾. آیات قبل و بعد از آیه ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾ که درباره حوادث دنیا سخن می‌گویند مؤیدی دیگرند بر اینکه آیه یاد شده به زنده شدن در این دنیا (رجعت) اشاره دارد. اهل‌سنت، اعتقاد به رجعت را نادرست می‌دانند؛ به گونه‌ای که روایتِ راویانِ معتقد به آن را نامعتبر می‌شمارند. آنها رجعت را ناممکن می‌خوانند. شیعیان در پاسخ، زنده شدن گروهی در دنیا و زمان رجعت را ممکن و آن را مانند معاد جسمانی دانسته و به دو دسته آیات استناد می‌کنند: دسته نخست، آیاتی که در پاسخ به منکران معاد از قدرت خداوند بر زنده کردن مردگان سخن می‌گویند. ﴿وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ﴾ دسته دوم آیاتی که از زنده شدن افراد و گروه‌های گوناگون در اقوام پیشین حکایت می‌کنند. عُزَیْر نبی ﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، هزاران نفرِ گریزان از بیماری طاعون ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ۷۰ نفر از یاران حضرت موسی(ع) ﴿وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و زنده شدن فرزندان حضرت ایوب(ع) ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾ از این قبیل‌اند.

عدالت صحابه: بیشتر اهل‌سنت هر مسلمانی را که پیامبر اکرم(ص) را دیده یا همراهی کرده باشد، صحابی آن حضرت به شمار آورده و با استناد به آیات و روایات، همه آنها را عادل، از اولیای الهی و برترین آفریدگان خدا پس از پیامبر می‌دانند. به اعتقاد آنان، پیامبر(ص) بین ۱۱۴۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰۰ صحابی داشته است؛ اما فقط حدود ۸۰۰۰ نفر آنان با اسم و کنیه شناخته شده‌اند و بیشترشان به سبب بادیه‌نشین بودن ناشناخته بودند و تنها یک بار در حجه‌الوداع پیامبر(ص)را ملاقات کردند.

شیعیان درباره صحابه دیدگاهی میانه دارند و اعتقاد به عدالت همه آنها را با آیات قرآن، سنت نبوی و گزارش‌های تاریخی ناسازگار می‌دانند. آنان نه مانند جمهور اهل‌سنت همه صحابه را عادل می‌دانند و نه مانند غُلات همه را تکفیر می‌کنند. به اعتقاد شیعه، صحابی بودن هر چند فضیلت است، هرگز موجب عصمت و عدالت نمی‌شود. شمار چشمگیری از علمای نامدار اهل‌سنت نیز همین دیدگاه را دارند. شماری از اصحاب، کسانی بودند که قرآن آنها را به سبب مخالفت با احکام الهی، دروغ خواندن وعده‌های خداوند و اذیت کردن پیامبر اکرم(ص) صریحاً فاسق و بیماردل خوانده و لعنت کرده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾؛ ﴿وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا﴾؛ همچنین گروهی از منافقانِ ناشناخته در میان آنها وجود داشتند. ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾ بنابراین در میان صحابه، افزون بر افراد و شخصیت‌های عالم، عادل و با تقوای فراوان، شماری از منافقانِ ناشناخته، افراد سرکش و اهل گناه نیز بودند و برای همین، اعتقاد به عادل بودن همه اصحاب درست نیست.

آموزه‌های فقهی شیعه

شیعه در کنار مشترکات فراوان، در بخش چشمگیری از آموزه‌های فقهی نیز با اهل‌سنت اختلاف دارد. اختلاف‌ها اغلب در جزئیات و شرایط احکام و بازتاب تفاوت در منابع استنباط احکام‌اند. اهل‌سنت در کنار قرآن، سنت (قول و فعل و تقریر پیامبر و صحابه) و اجماع، قیاس، استحسان، سدّ ذرایع و مصالح مرسله را نیز از منابع احکام می‌دانند؛ اما شیعیان فقط قرآن، سنت (قول و فعل و تقریر پیامبر(ص) و دیگر پیشوایان معصوم) و عقل را از منابع شناخت احکام می‌شمارند. به اعتقاد شیعه امامیه، حق تشریع فقط از آنِ خداست ﴿قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾ و خداوند چنین حقی را تنها به پیامبر اکرم(ص)داده است. پس از پیامبر اکرم(ص) طبق نص و تصریح ایشان، ائمه معصومِ اهل‌بیت(ع) برای تشریع و تبیین احکام الهی منصوب شده‌اند. حدیث ثقلین از جمله مستندات این دیدگاه است؛ اما اهل‌سنت به سبب اعتقاد نداشتن به امامت و عصمت، بخش مهمی از آموزه‌های کلامی و فقهی خویش را از کسانی مانند ابوحنیفه، احمد بن حنبل، مالک و محمد شافعی گرفته‌اند که دست‌کم یک قرن پس از پیامبر می‌زیسته‌اند.

وضو

چگونگی شستن دست‌ها و نیز مسح یا شستن پاها در وضو مورد اختلاف شیعه و سنی است. این اختلاف، در چگونگی تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و برخی روایات ریشه دارد. به اعتقاد علمای شیعه، دست‌ها باید از آرنج تا نوک انگشتان، از بالا به پایین شسته شوند. آنها در این باره به ظاهر آیه و نظر عرف استناد کرده و معتقدند ﴿إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ به معنای "دست‌ها را تا آرنج بشویید" محدوده شستن و نه چگونگی آن را بیان می‌کند و ﴿إِلَى﴾ قید برای دست‌ها و تعیین محدوده دست است، چون "دست"، به انگشتان تا مچ و مچ تا بازو هم گفته می‌شود و اگر دست میان مراتب یادشده مشترک نبود، به گفتنِ ﴿إِلَى﴾: "تا" نیازی نبود.

در عرف هم، شستن از بالا به پایین رایج و راحت‌تر است؛ مثلاً هنگامی که پزشک به بیمار می‌گوید پای خود را تا زانو با آب سرد بشویید، مرادش این نیست که از پایین تا زانو، بلکه مرادش شستن پا تا محدوده زانوست و بیمار به شیوه رایج در عرف از بالا به پایین می‌شوید.

اما اهل‌سنت ﴿إِلَى﴾ را قیدِ شستن دانسته و معتقدند باید دست‌ها را از پایین به بالا (از سر انگشت‌ها تا آرنج) شست، در حالی ‌که این گونه شستن متعارف نیست. افزون بر اینکه بر فرضِ ﴿إِلَى﴾ قیدِ شستن باشد، چنین نیست که انتهای شستن را برساند، بلکه احتمال دارد به معنای "با" باشد (﴿إِلَى﴾ به معنای مَعَ)؛ یعنی دست‌ها را همراه با آرنج بشویید. این‌گونه کاربردهای لفظی در قرآن و ادبیات عرب وجود دارد. ﴿فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾؛ ﴿وَآتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا﴾. براساس روایاتِ رسیده از امامان اهل‌بیت(ع) پیامبر اکرم(ص) نیز هنگام وضو دستانش را از بالا به پایین می‌شست؛ اما در روایات اهل‌سنت، در این باره توضیحی نیامده است.

درباره مسح کردن یا شستن پاها نیز شیعیان با استناد به آیه یادشده و روایات صحیح پیامبر(ص)و اهل‌بیت(ع)معتقدند که باید هنگام وضو پاها را مسح کشید. مفسران شیعه واژه ﴿وَأَرْجُلَكُمْ﴾ را که بلافاصله پس از ﴿بِرُءُوسِكُمْ﴾ آمده است عطف به جای آن و محلاً منصوب دانسته و معتقدند باید مانند سر مسح شوند؛ اما شماری از مفسران اهل‌سنت با توجه به نصب ظاهری ﴿أَرْجُلَكُمْ﴾ آن را عطف بر ﴿وُجُوهِكُمْ﴾ و مفعولِ ﴿فَاغْسِلُوا﴾ در جمله پیشین دانسته و بر این باورند که باید پاها شسته شوند.

ابن‌حزم از علمای اهل‌سنت در رد این دیدگاه می‌گوید: ﴿أَرْجُلَكُمْ﴾ چه با نصب خوانده شود و چه مجرور، عطف بر ﴿بِرُءُوسِكُمْ﴾ است؛ زیرا جایز نیست موضوعی مستقل میان معطوف و معطوف علیه فاصله شود. براساس روایات معتبر، پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) نیز روی پاها را مسح می‌کشیدند.

در مقابل، روایات مورد استناد اهل سنت برای شستن پاها اغلب سندهای ضعیفی دارند و با آیه قرآن و روایت صحیح نیز معارض‌اند.

نماز

علمای شیعه ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را جزئی از قرآن و نخستین آیه سوره‌های آن دانسته و برهمین اساس خواندن آن را در حمد و سوره نماز، واجب می‌دانند. آنها در این باره به روایت‌هایی معتبر از اهل‌بیت(ع)استناد می‌کنند . روایت‌هایی متعدد از اهل‌سنت نیز مؤید این معنایند. البته اهل‌سنت در این باره اختلاف دارند: شماری از آنان، به ویژه بیشتر شافعی‌ها بَسْمَلَه را جزئی از قرآن و گروهی دیگر با نفی جزئیت، آن را فقط برای جداساختن دو سوره می‌دانند. با این حال، بیشتر سنی‌های حنفی خواندن آن را پیش از سوره حمد واجب؛ اما مالک آن را به خودی خود مکروه، اما برای پرهیز از اختلاف مستحب می‌داند. شیعیان همچنین گفتن ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ در حمد و سوره نماز را واجب و نیز بلند گفتن آن در نماز مغرب و عشاء و صبح را بر مردان واجب و در ظهر و عصر مستحب می‌دانند؛ اما بیشتر اهل‌سنت بلند گفتن آن را در نماز صبح و مغرب و عشاء مستحب می‌دانند.

برپایه فقه شیعه، خواندن هر یک از نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء در وقت اختصاصی خود فضیلت ویژه‌ای دارد، از این رو جداخواندن دو نماز به حکم اولی، بهتر است؛ اما با توجه به دشواری در تفریق، به ویژه در نماز جماعت، پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصوم اهل‌بیت(ع)جمع میان دو نماز را در شرایط عادی نیز جایز دانسته‌اند. بیشتر اهل‌سنت جمع میان دو نماز را جز در مواردی مانند سفر، بارش باران، بیماری و وقوف در عرفه و مزدلفه جایز نمی‌دانند. آنها با استناد به آیه ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾) و ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا﴾ براین باورند که نماز را باید در وقت مخصوص به خود خواند. آنها همچنین در این باره به برخی روایات استناد کرده‌اند.

به نظر علمای شیعه، دو آیه یاد شده فقط بر اهمیت نماز و توجه ویژه به وقت آن تأکید می‌کنند و این معنا با جواز جمع میان دو نماز منافاتی ندارد، چنان‌که جمع میان دو نماز در سیره رسول اکرم نیز به چشم می‌خورد. روایات مورد استناد اهل‌سنت نیز در صورت پذیرش، با احادیث فراوانِ نقل شده از پیامبر اکرم(ص) در منابع اهل سنت منافات دارند. براساس این روایات، پیامبر اکرم(ص)بدون عذر و باران نیز میان دو نماز جمع کرده است. دیدگاه فقهای شیعه درباره نماز مسافر نیز با دیدگاه بیشتر اهل‌سنت متفاوت است: شیعیان مانند حنفی‌ها، شکسته بودن نماز مسافر را واجب؛ اما مالکی‌ها، شافعی‌ها و حنبلی‌ها جایز می‌دانند. هر چند هر گروهی برای اثبات دیدگاه خویش به کتاب، سنت و اجماع استناد کرده‌اند،به نظر می‌رسد سبب اصلی اختلاف، ریشه در تفسیر واژه ﴿جُنَاحٌ﴾ در آیه زیر دارد: ﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِينًا﴾ براساس ظاهر آیه و برداشت بیشتر اهل‌سنت، جوازِ شکسته خواندن نماز در سفر به وجود خطر جانی از سوی دشمنان مشروط است. ﴿جُنَاحٌ﴾ در لغت به معنای گناه است. با توجه به معنای ﴿فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ﴾ (بر شما گناهی نیست)، اهل‌سنت دلالت جمله یادشده بر تخییر را قوی‌تر از دلالتش بر تعیین قصر دانسته‌اند؛ زیرا نفی جناح با واجب و مستحب و مباح، بلکه با مکروه نیز سازگار است؛ اما شیعیان با استناد به روایات اهل‌بیت(ع) سفرِ بی‌خطر را نیز موجب شکسته شدن نماز دانسته و کامل خواندن آن را جایز نمی‌دانند. براساس این دیدگاه، مقید شدن حکم قصرنماز به مسئله "خوف" می‌تواند قید غالبی یا برای تأکید بیشتر باشد. در روایتی از امام باقر(ع) تعبیر ﴿فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ﴾ برای رفع توهم تحریم خوانده شده است، از این‌رو قرآن با تعبیر ﴿فَلَا جُنَاحَ﴾ این توهم را از بین می‌برد. چنین تعبیری درباره سعی میان صفا و مروه و رفع توهم تحریم آن نیز به کار رفته است، در حالی که هیچ یک از فقهای مسلمان جایز بودن سعی در حج یا عمره را از آن برداشت نکرده و همه به واجب بودن آن معتقدند. ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾.

از دیگر اختلافات فقهی، خواندن سوره‌های سجده‌دار در نماز است: شیعه امامیه خواندن این سوره‌ها و سجده کردن برای آنها در نماز را باطل کننده نماز می‌داند؛ زیرا خواندن این سوره‌هاسجده واجب دارد ﴿وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ﴾ و سجده کردن مستلزم زیادت در نماز و ترک آن مستلزم ترک واجب است؛ اما ابوحنیفه خواندن آنها را جایز و سجده کردن میان نماز را با استناد به آیات ﴿ فَمَا لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ﴾ واجب می‌داند. مذاهب دیگر اهل‌سنت، خواندن سوره‌های سجده‌دار در نماز و سجده برای آن را جایز می‌دانند..

روزه مسافر

شیعیان با استناد به صریح آیات قرآن ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ و نیز روایات نبوی و اهل‌بیت(ع) روزه گرفتن مسافر را جایز نمی‌دانند؛ اما اهل‌سنت، با استناد به شماری از روایات و با تقدیر گرفتن کلمه‌ای در آیه مربوط، روزه گرفتن مسافر را جایز دانسته و درباره اینکه آیا افطار کردن بهتر است یا روزه گرفتن، به اختلاف‌گراییده‌اند. تفسیر اهل‌سنت درباره آیه و برداشت جواز روزه از آن، اشکالات جدی دارد و روایات مورد استناد آنها در تعارض با قرآن و با چالش مواجه است. افزون بر آن، با شماری دیگر از روایات اهل‌سنت که بر وجوب افطار در سفر دلالت دارند در تعارض است..

خمس

خمس، یک پنجم برخی از دارایی‌ها را گویند که باید طبق دستوردین پرداخت: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. برداشت شیعه و اهل‌سنت از واژه "غنیمت" که در آیه آمده ﴿غَنِمْتُمْ﴾ متفاوت است: فقیهان و مفسران شیعه با استناد به معنای لغوی ریشه "غ - ن - م" و روایات امامان اهل‌بیت(ع)، واژه غنیمت را به معنای هر گونه درآمد و سود دانسته‌اند. بر همین اساس، افزون بر غنایم جنگی، پرداخت خمسِ معادنی مانند طلا و نقره، گنج و سود حاصل از تجارت، کشاورزی و نیز هرگونه کسب و کاری دیگر را به شرط زاید بودن بر هزینه سالیانه زندگی، واجب می‌دانند.

کاربرد واژه ﴿مَغَانِمُ﴾ به معنای مطلق سود و فایده در قرآن نیز مؤید دیدگاه شیعه است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾؛ اما اهل‌سنت با استناد به سیاق آیات و نزول آیه خمس درباره غنایم جنگ بدر، غنیمت در آیه را فقط شامل غنایم جنگی دانسته‌اند. البته پاره‌ای از روایات اهل‌سنت نیز نشان می‌دهند که پیامبر اکرم(ص) خمس را بر هرگونه سودی از جمله عنبر و مروارید قرار داده است. آنها گنج را نیز با شرایطی خاص از موارد وجوب خمس دانسته و درباره وجوب خمسِ فی‌ء، انواع معدن و زمینِ خریداری شده به وسیله شخص ذمّی از مسلمان اختلاف دارند. موارد مصرف خمس نیز مورد اختلاف شیعه و سنی است.

ازدواج موقت

به گفته همه دانشمندان شیعه و بیشتر اهل سنت، آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ بر حلال بودن ازدواج موقت دلالت می‌کند. با این تفاوت که به اعتقاد اهل‌سنت، این آیه پس از مدتی با آیات دیگری مانند آیه ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ و ﴿ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ﴾، برخی روایات و اجماع مسلمانان نسخ و ازدواج موقت حرام گردید؛ اما علمای شیعه ضمن نقد مستنداتِ این دیدگاه، نسخ آیه یادشده را رد کرده و معتقدند شماری دیگر از روایات اهل‌سنت نشان می‌دهند که ازدواج موقت در زمان پیامبر اکرم(ص) میان برخی اصحاب رایج بوده و آن حضرت هم تا پایان عمر خویش از آن نهی نکرده است. شماری از اصحاب و تابعیان شناخته شده نیز آن را جایز دانسته‌اند. روایت‌های فراوانی از امامان اهل‌بیت(ع)هم بر مشروع بودن آن در زمان پیامبر(ص)و پس از وی تا قیامت دلالت دارند. اجماعی هم در این زمینه نیست و چنان‌که گفته شد، به جز شیعه، دیگران هم آن را جایز دانسته‌اند.

در مقابل، شماری از مفسران اهل‌سنت آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ را مربوط به ازدواج دائم دانسته‌اند؛ اما به گفته علمای شیعه واژه "استمتاع" هرگاه مطلق و بی‌قرینه به کار رود بر ازدواج موقت دلالت دارد. دوم اینکه طبق آیه باید به مجرد عقد، مهریه پرداخت شود و این به ازدواج موقت اختصاص دارد؛ اما در ازدواج دائم پرداخت همه مهریه به مجرد عقد واجب نیست..

تقیه

تقیه نزد شیعیان جایگاهی ویژه دارد و روشی فطری و عقلانی به شمار می‌رود که در زندگی فردی و اجتماعی خود به کار می‌برند. هر چند افرادی مانند ابن‌تیمیه آن را نوعی نفاق، الحاد و روش یهودیان دانسته‌اند، مشروعیت آن به وسیله قرآن، سنت نبوی و اهل‌بیت(ع) و نیز صحابه، تابعیان و بسیاری از علمای بزرگ اهل‌سنت تأیید شده است. تقیه بدین معناست که انسان مؤمن برای حفظ جان، مال و ناموس خود، دین و باورهای دینی خود را از دشمنان پنهان کرده و در ظاهر و زبانی و موقت با آنها و باورها و رفتارهایشان همراهی کند. صریح‌ترین مستند تقیه، آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ است. خداوند در این آیه ضمن نهی مؤمنان از برقراری ارتباط دوستانه با کافران، کسانی را که چنین کنند تهدید کرده که پیوندشان به طور کلی با خدا گسسته می‌شود و از ولایت خدا بیرون خواهند رفت و در ادامه کسانی که از ترس دشمنان با آنها پیوند دوستانه برقرار کنند استثنا می‌شوند.

مفسران، تقیه یاد شده در این آیه را به زمان چیرگی کافران بر مؤمنان مربوط دانسته و گفته‌اند که به صدر اسلام اختصاص ندارد. آیه ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ نیز بر مشروع بودن تقیه دلالت دارد. در این آیه از خشم و عذاب خدا نسبت به کافران یاد، اما کسانی که از سر اجبار سخن کفرآمیز می‌گویند، ولی در دل ایمان استواری دارند، استثنا شده‌اند. این آیه درباره گروهی از مسلمانان، از جمله عمار یاسر نازل شده است که به سختی مورد شکنجه مشرکان مکه قرار گرفتند و عمّار به اجبار و برای رهایی خود به پیامبر(ص) ناسزا گفت و از بت‌ها به نیکی یاد کرد. گروهی گفتند که عمّار کافر شده است. پیامبر(ص) وقتی از عمّار شنید که هیچ‌گونه تزلزلی در ایمانش پدید نیامده است، فرمود: اگر باز هم تو را شکنجه دادند تو نیز دوباره چنین کن.

سومین آیه‌ای که بر مشروعیت تقیه دلالت دارد، درباره مؤمن آل فرعون است. او که از درباریان فرعون بود و گویا پس از پیروزی حضرت موسی(ع) بر ساحران به وی گروید، ایمان خود را پنهان می‌کرد. وی با همین پنهان‌کاری توانست افزون بر حفظ جان خویش، حضرت موسی(ع) را به موقع از دسیسه فرعونیان برای کشتن وی آگاه ساخته و جان او را نیز نجات دهد: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾..

لعن کردن

شیعیان با استناد به آموزه‌های کتاب و سنت، ضمن اعتقاد به حرمت سبّ و ناسزاگویی نسبت به مؤمن و کافر، لعن کردن کسانی را که در قرآن و سنت لعن شده‌اند، جایز می‌دانند؛ اما اهل‌سنت فقط لعن منافقان شناخته شده و کافرانی را روامی‌دانند که در حالت کفر از دنیا رفته‌اند. برهمین اساس و با اعتقاد به عدالت همه اصحاب پیامبر اکرم(ص)، شیعیان را با اتهام لعن همه اصحاب، به کفر و خروج از دین متهم کرده و به قتل آنان فتوا داده‌اند. این گونه فتواها همواره در طول تاریخ دستاویزی برای آزار و اذیت شیعیان و کشتار آنان بوده است، در حالی که شیعیان هرگز درباره همه اصحاب پیامبر(ص)دیدگاه یکسانی ندارند.

لعن کردن، نوعی ابراز انزجار، برائت جستن و محکوم کردن کسانی است که در برابر جریان و جامعه توحیدی ایستاده و با ایجاد مانع و انحراف، آن را تهدید می‌کنند. قرآن با سلسله مراتبی، از لعن ابلیس که نماد شرارت و پلیدی و بزرگ‌ترین دشمن خدا و خداپرستان است شروع کرده ﴿وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ﴾ و پس از آن به لعن افراد و گروه‌هایی می‌پردازد که هر یک با پیروی از شیطان به نوعی در مسیر دعوت و جامعه توحیدی مانع‌ تراشی می‌کند. ابتدا همه کافرانی را لعنت می‌کند که به جای پیروی از خدا و پیامبر او، از سران و بزرگان خویش پیروی کرده و گمراه شدند ﴿ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لّا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولا وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلا﴾؛ کافرانی که حدود الهی را زیر پا نهاده و از کارهای ناپسند خویش دست برنمی‌داشتند ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ كَانُواْ لاَ يَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ﴾ و نیز کافرانی که به خداوند دروغ بسته و مانع راه خدا شده و به جهان آخرت کفر می‌ورزند. ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُوْلَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الأَشْهَادُ هَؤُلاء الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ پس از آنها افراد و گروه‌هایی در درون جامعه اسلامی لعنت شده‌اند: منافقان ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ﴾، مردانی که همسر خویش را به آلوده ‌دامنی متهم می‌کنند ﴿ وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُن لَّهُمْ شُهَدَاء إِلاَّ أَنفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِن كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾، اذیت و آزار کنندگان پیامبر اکرم ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا﴾، کسانی که به زنان پاکدامن تهمت آلوده‌دامنی می‌زنند ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، کسی که عمداً مؤمنی را می‌کشد ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾ و سُست ‌باورانی که فسادانگیزی کرده و حرمت خویشاوندی را می‌شکنند. ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ﴾ برخلاف کسانی که لعن مسلمان را جایز ندانسته و آن را فقط درباره کافران و منافقانِ شناخته شده جایز می‌دانند، بعضی از عناوین عمومی لعن شده در قرآن بر مسلمانان نیز تطبیق می‌کند. براساس یک تفسیر، مراد از منافقان، بیماردلان و شایعه‌کنندگانی که قرآن آنان را لعن کرده است ﴿لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا﴾، همان گروه منافقان‌اند؛ اما بر پایه تفسیر مشهور دیگری، مراد از بیماردلان، مسلمانان سُست‌ ایمانی است که زنا کرده یا به آن گرایش داشتند. ظاهر آیه‌ای که بر لعنت اذیت‌کنندگان پیامبر اکرم(ص) دلالت می‌کند ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا﴾ نیز عام است و هر گونه اذیتی را دربرمی‌گیرد.

برخی سخنان ناروا درباره پیامبر اکرم(ص) ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِيهًا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلا سَدِيدًا﴾، ورود بی‌اجازه به خانه آن حضرت، سرگرم گفت‌وگو شدن و ترک نکردن خانه وی پس از خوردن غذا و نیز سخن گفتن با همسران وی بدون در میان بودن پرده، از مصادیق اذیت کردن پیامبر اکرم(ص) است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾.

برخلاف دیدگاه برخی مفسران که اذیت‌ کنندگانِ پیامبر(ص)را اشاره به یهود و نصارا و منافقان دانسته‌اند، برخی از مسلمانان مخاطب قرآن‌اند. براساس برخی روایات نیز، پیامبر اکرم(ص) از جمله خطاب به یکی از اصحاب به نام عمرو بن شاس اذیت کردن علی(ع) را مایه اذیت خود خواند. لِعان نیز به عنوان یک حکم شرعی به مسلمانان اختصاص دارد. براساس این حکم، مردی که همسر خود را بدون وجود شاهد به زنا متهم کند بار پنجم می‌گوید: اگر دروغ گفته باشد، لعنت خدا بر او باد. ﴿وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدَاءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ این آیه درباره یکی از یاران پیامبر(ص) نازل شد و او و همسرش در حضور آن حضرت ملاعنه کردند.

گروه دیگری که در قرآن لعن شده‌اند، ظالمان‌اند. بررسی مصادیق ظلم و ظالم نشان می‌دهد که گروهی از مؤمنان هم از دیدگاه قرآن می‌توانند ظالم و در نتیجه سزاوار لعنت الهی باشند. مؤمنانی که با کافران ارتباط دوستانه دارند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾؛ ﴿إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ یا دیگران را مسخره کرده و با لقب‌های زشت خوانده و از آن توبه نمی‌کنند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و نیز کسانی که حدود الهی را زیر پا نهاده و خدا را نافرمانی می‌کنند از این قبیل‌اند. ﴿الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ يَخَافَا أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ کسی که براساس احکام الهی داوری نکند نیز ظالم و ستمگر است: ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ این آیه هرچند درباره یهودیان است، قاعده‌ای عمومی است. براساس روایتی از پیامبر اکرم(ص)اگر کسی درباره دو درهم نیز به ستم حکم کرده و بر اجرای آن فرمان دهد مشمول این آیه خواهد شد. در صدر اسلام نیز برخی یاران پیامبر(ص) یکدیگر را به حکم بر اساس غیر ما انزل اللّه متهم می‌کردند. کسان دیگری نیز هستند که در قرآن لعن شده‌اند. برای نمونه: ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾؛ ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾؛ ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ﴾ عناوین منطبق بر اینان، گاهی بر برخی از مسلمانان تطبیق شده‌اند؛ همچنین آیات مربوط به عناوین یادشده درباره افراد مسلمان نازل شده‌اند.

به اعتقاد برخی از اهل سنت، لعن کسی از سوی خداوند یا پیامبر اکرم(ص) دلیل بر جواز آن برای دیگران نیست، در حالی‌که در قرآن و سنت به جواز لعن توسط دیگران هم تصریح ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾ و به لعن برخی از گنهکاران صریحاً امر شده است. برخی از فقهای اهل‌سنت، لعن کردن کسی توسط پیامبر اکرم(ص) را دلیل مشروعیت لعن به وسیله دیگران و این کار را لازمه عمل به سفارش قرآن کریم مبنی بر پایبندی به سنت آن حضرت ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ دانسته‌اند..

صلوات فرستادن

قرآن کریم مسلمانان را به فرستادن سلام و صلوات به پیامبر اکرم(ص) فرمان می‌دهد: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ برپایه روایات متعددی که از طریق شماری از اصحاب و در منابع شیعه و سنی گزارش شده‌اند، در پی نزول این آیه، برخی از اصحاب درباره چگونگی صلوات فرستادن بر وی پرسیدند و آن حضرت بر گفتن « اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ». تأکید و ضمن ناقص خواندن صلوات بدون یاد کرد از "آل‌محمد" از آن نهی کرده است. این روایات که شمار فراوانی از آنها در منابع اهل‌سنت آمده‌اند، همواره مورد استناد دانشمندان شیعه برای اثبات دیدگاه خویش درباره صورت مطلوب صلوات فرستادن بوده‌اند. آنها هنگام صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم(ص) در تشهد نماز و جز آن، با عبارت «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» بر خاندان آن حضرت نیز صلوات می‌فرستند. افزون بر روایات یاد شده، برخی آیات قرآن نیز نشان می‌دهند که صلوات، به پیامبر اکرم(ص)اختصاص ندارد و خداوند و فرشتگان بر همه مؤمنانی که هنگام مصیبت صبر می‌کنند یا اهل ذکر فراوان و تسبیح‌گوی خداوند در هر بامداد و شامگاهان باشند نیز صلوات می‌فرستند. ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمْوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلا هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا﴾ اهل بیت(ع) از مصادیق برجسته این گروه از مؤمنان هستند و طبق آیات یاد شده، حتی به تنهایی و جدای از پیامبراکرم(ص)نیز می‌توان بر آنها صلوات فرستاد. شافعی‌ها و حنبلی‌ها نیز با اعتقاد به وجوب صلوات در تشهد نماز، این‌گونه صلوات می‌فرستند؛ اما مالکی‌ها و حنفی‌ها اصل صلوات در تشهد را مستحب می‌شمارند. برخی از اهل‌سنت با استناد به نیآمدن "آل‌محمّد" در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾، صلوات را ویژه پیامبر(ص) و صلوات فرستادن بر "آل محمد" را ساخته و پرداخته شیعیان دانسته‌اند. آنان براساس برخی آیات ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ برای اصحاب و خاندان پیامبر(ص) طلب غفران و رضوان الهی کرده و گاه در سخنان و نوشته‌های خود همراه با «آل‌محمد»، بر همسران و اصحاب آن حضرت نیز صلوات می‌فرستند..

اندیشه‌های تفسیری و علوم قرآنی شیعه

مفسران و دانشمندان شیعه، در برخی از مباحث تفسیری و علوم قرآنی نیز دیدگاهی متفاوت با اهل‌سنت دارند:

تأیید مصحف عثمانی

برخلاف گفته برخی مخالفان و خاورشناسان، شیعیان متن قرآنِ موجود را معتبر دانسته و قرآن جداگانه‌ای با عنوان مصحف شیعی و مصحف امام علی(ع) که دارای آیات بیشتری باشد، ندارند و وجود برخی روایات شیعی درباره "مصحف امام علی" و ویژگی‌های آن و نیز "جامع بودن ائمه" نسبت به همه قرآن هرگز به این معنا نیست، بلکه بدین معناست که مصحف امام علی(ع) در مواردی مانند ترتیب سوره‌ها، قرائت، شأن نزول و مانند آنها دقیقاً به همان صورتِ نازل شده بود و تفسیر آیات را نیز در برداشت و هیچ کس مانند آن حضرت و دیگر پیشوایان معصوم(ع) به علوم قرآن و تفسیر آن آگاهی کامل و جامع ندارد.

پیشوایان، دانشمندان، قاریان، حافظان و هنرمندان شیعه نقش بسیار برجسته‌ای در تنظیم، شکل‌گذاری، زیباسازی، ثبت و ضبط قرآن موجود و صورت‌بندی آن داشته‌اند. پس از پیامبر اکرم(ص)، امام علی(ع)نخستین کسی بود که اندیشه گردآوری قرآن را مطرح ساخت و به این کار پرداخت. یاران و دوستداران آن حضرت مانند عبداللّه بن مسعود، ابی بن کعب، ابوالدرداء و مقداد بن اسود نیز دارای مهم‌ترین مصاحف بودند. یاران و دوستداران آن حضرت در توحید مصاحف و پس از آن نیز نقش برجسته‌ای ایفا کردند. پیشنهاد توحیدِ مصاحف در زمان عثمان را نخستین بار حذیفة بن یمان از شیعیان علی(ع) داد. هنگام استنساخ مصاحف، ابی بن کعب مرجع رفع اختلاف‌های مربوط به املا و ضبط کلمات بود. شکل‌گذاری و نقطه‌گذاری مصحف موجود به دست ابوالأسود دوئلی و دو شاگرد او نضر بن عاصم و یحیی بن یعمر انجام گرفت. ضبط حرکات قرآن به شکل کنونی توسط خلیل بن احمد فراهیدی انجام شد. افزون بر گروهی از ائمه بزرگ قرائت، دست کم ۴ تن از قرّاء هفت‌گانه نیز شیعه بودند.

قرائت کنونی قرآن، قرائت حفص است که از شاگردان امام صادق(ع) بود و آن را از عاصم روایت کرده است. عاصم از بزرگان شیعه بود و قرائت را از شیخ خود سلمی گرفت. سلمی نیز از یاران امام علی(ع)بود و از وی گرفته بود.

جمع قرآن

توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب کنونی آیات و سوره‌های قرآن از مسائل مهم در بحث جمع قرآن کریم است. دانشمندان شیعه به اتفاق بر این باورند که تنظیم آیات قرآن و آغاز و انجام سوره‌ها به دستور پیامبر اکرم(ص) صورت گرفته است. در این باره به ادله چندی از جمله روایاتی معتبر استناد می‌شود که بر چینش آیات به دست پیامبر اکرم(ص) با راهنمایی جبرئیل،تلاوت برخی سوره‌ها با ترتیب کنونی آیات آنها در نماز به وسیله آن حضرت و نیز بیان ثواب تلاوت سوره‌ها همراه با ذکر نام آنها از زبان رسول خدا(ص) دلالت دارند. به رغم وجود این اتفاق نظر و روایات، علامه طباطبایی بر این باور است که روایات یاد شده توقیفی بودن ترتیب همه آیات را ثابت نمی‌کنند. شماری از دانشمندان متقدم و متأخر

شیعه، همانند شماری از عالمان اهل سنت بر این باورند که قرآن کریم با ترتیب کنونی سوره‌ها در زمان پیامبر اکرم(ص) و با نظارت آن حضرت گردآوری شد. براساس این دیدگاه که به ادله نقلی و عقلی مستند شده، قرآن با ترتیب کنونی در نوشت‌افزارهای گوناگون بوده و پس از وفات پیامبر در میان دو جلد قرار گرفته است. این گروه از دانشمندان، ترتیب سوره‌های قرآن را توقیفی و روایات جمع قرآن پس از رسول خدا را به سبب ضعفِ سند و اضطراب و تهافت و تناقضِ مضامین، نامعتبر دانسته و بر این باورند که قرآن کریم اساس دین و دعوت پیامبر اکرم(ص) و معجزه جاوید او و راهنمای فکری و رفتاری مسلمانان است و پذیرفتنی نیست که رسول خدا بدون راهنمایی و اقدام درباره تنظیم و قرائت درست، آن را پراکنده به حال خود رها کرده باشد؛ به ویژه اینکه آن حضرت آینده‌نگر و نگران آینده امت خویش بود. در مقابل، برخی دیگر از علمای شیعه همانند شماری دیگر از اهل‌سنت بر این باورند که قرآن کریم پس از پیامبر اکرم(ص) گردآوری شده و ترتیب کنونی سوره‌ها براساس اجتهاد اصحاب بوده است. بر پایه دیدگاه سوم، بسیاری از سوره‌های قرآن در زمان پیامبر اکرم(ص)چیده شده‌اند و تنها ترتیب برخی از سوره‌ها مانند سوره توبه در دوران پس از پیامبر بوده است.

تحریف‌ناپذیری قرآن

بیشتر علمای شیعه با استناد به کتاب و سنت و عقل، بر تحریف‌ناپذیری قرآن کریم تأکید و ادله معتقدان به تحریف قرآن را نقد کرده‌اند. در مقابل، برخی گروه‌های منسوب به شیعه، مانند غُلات و نیز بعضی از دانشمندان اَخباری مسلکِ شیعه به تحریف قرآن کریم و حذف بخشی از آیات آن معتقد بوده‌اند. مستند اصلی این دیدگاه، برخی روایات موجود در منابع شیعه و سنی و نیز تفاوتِ مصحف‌های منسوب به شماری از اصحاب پیامبر اکرم(ص) است. شماری از علما و نویسندگان اهل‌سنت، به ویژه وهابیان و نیز برخی خاورشناسان با استناد به دیدگاه این گروه و نیز روایات تحریف، اعتقاد به تحریف قرآن را به عموم شیعیان نسبت داده و از عقاید آنان به شمار آورده‌اند، در حالی که چنین نسبتی نادرست است؛ زیرا در منابع اهل‌سنت نیز روایات و گزارش‌هایی هستند که بر تحریف قرآن دلالت دارند و برخی از دانشمندان آنها هم با استناد به همین روایات، از تحریف قرآنسخن گفته‌اند؛ اما اکثر قریب به اتفاقاهل‌سنت با رد این دیدگاه و نقد مستندات آن بر مصونیت قرآن از هر گونه تحریف تأکید می‌کنند.

تفسیر قرآن

تفسیر قرآن و کوشش برای فهم درست آن به مثابه نخستین و معتبرترین منبع دینی مسلمانان از همان آغاز نزول تا به امروز مورد اهتمام پیامبر اکرم(ص)، پیشوایان معصوم(ع) و مسلمانان بوده است. معارف و علوم قرآن کریم از جهت آسانی و دشواری فهم آنها از الفاظ و عبارت‌های آن سطوح مختلفی دارند: مرتبه‌ای از آن برای همه آشنایان با زبان عربی فهم‌پذیر است. ﴿وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ﴾ بخشی نیاز به تدبر و تلاش علمی مناسب دارد و تنها آشنایان با قواعد و فنون و صنایع ادبی زبان عربی و برخی علوم مورد نیاز می‌توانند به آن دست یابند؛ اما فهم کامل معارف، علوم و احکام آن فقط برای پیامبر اکرم(ص)و امامان معصوم(ع) امکان‌پذیر است. مجموع سخنان پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) که در بیان معنای‌آیات قرآن گفته شده و نیز کوشش‌های علمی مسلمانان برای تفسیر قرآن سبب پیدایش علم تفسیر با مکاتب و روش‌های تفسیری گوناگون شده است.

در این میان شیعیان بیشترین پیشینه را در اندیشه‌های تفسیری و علوم قرآنی دارند. امام علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، حضرت زهرا(س) و شاگردان و یاران امام علی(ع) مانند سلمان، ابوذر، مقداد، ابن‌عباس، ابن‌مسعود و جابر بن عبداللّه انصاری از جمله نخستین مفسران قرآن و پیشگامان تفسیر و علوم قرآنی پس از پیامبر اکرم(ص) بودند.

شیعیان با استناد به آیات قرآن و روایات متواتری چون حدیث ثَقَلین بر این باورند که ۱۲ پیشوای معصومِ اهل‌بیت(ع) پس از پیامبر اکرم(ص)، جانشینان الهی وی و عهده‌دار تعلیم و تفسیر قرآن کریم‌اند. آنان برگزیده خدا، برخوردار از علم الهی، آگاه به همه معانی ظاهر و باطن قرآن و مصون از هرگونه خطا در فهم و تبیین آن هستند. برهمین اساس باید پس از رسول خدا(ص)برای فهم کامل و درست و شناختِ جزئیات معارف و احکامی که در قرآن سربسته بیان شده‌اند، به آنها مراجعه کرد و در شناخت عام و خاص، مطلق و مقید و قرینه‌های بازدارنده از ظهور آیات و نیز آگاهی از تأویل و معانی باطنی و فراعُرفی آیات و مکتب و روش تفسیری درست به روایاتِ معتبرِ رسیده از آنان استناد جست. البته شماری از مفسران، این دست روایات را تنها در تفسیر آیات احکام و شماری دیگر در تفسیر همه آیات قابل استناد می‌دانند. این گونه روایات و مرجعیت و مقام علمی امامان اهل‌بیت(ع) مورد بی‌اعتنایی مفسران اهل سنت قرار گرفته است.

هر چند از پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان معصومِ شیعه نظریه جامع و صریحی درباره مکتب و روش تفسیری صحیح و مورد تأیید آنان گزارش نشده است، از رهنمودهای کلی آنها می‌توان به برخی ویژگی‌ها در این باره پی برد. برخی از ویژگی‌های مکتب تفسیری اهل‌بیت(ع) عبارت‌اند از: تدّبر در آیات محکم و استمداد از معصومان در تفسیر آیات متشابه، تفسیر ظاهر آیات با روش عقلایی و عرفی، نهی و نکوهش از تفسیر بدون علم و اطمینان، پرهیز از تفسیر به رأی، اختصاص ندادن آیات به برخی مصادیق حتی شأن نزول و تفسیر برخی خطاب‌های قرآن براساس مَثَل معروف "به در می‌گوید تا دیوار بشنود"، چنان که با مطالعه و دقت در روایات نبوی و اهل‌بیت(ع)می‌توان ویژگی‌های روش تفسیری شیعه و مورد تأیید اهل‌بیت(ع) را برشمرد.

در این روش تفسیری، بر این موارد تأکید شده است: مفاهیم عرفی کلمات، ویژگی‌های ادبی کلام، سیاق آیات، فضای صدور کلام، آیات دیگر قرآن، ویژگی‌های گوینده، آموزه‌های عقلی بدیهی و قطعی، ویژگی‌های مخاطب، بیان پیشوایان معصوم(ع)، برخی اجماع‌های امت و بیان معنای باطنی برخی آیات.

باطن قرآن

باطن قرآن به معانی و مصادیق پنهان آیات در دو مرتبه عرفی و فراعرفی گفته می‌شود. معانی پنهان مانند معنای آیات متشابه، معنای حروف مقطعه و اشاره سوره نصر به رحلت پیامبر اکرم(ص) و مصادیق مانند مصداق بودن بنی‌امیه برای ﴿فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ معانی و مصادیق عرفی برای عموم فهم‌پذیر و فرا عرفی ویژه راسخان در علم است.

شیعیان با استناد به روایات فراوان بر این باورند که همه آیات قرآن افزون بر معنای ظاهری، معنای باطنی هم دارند و پیامبر اکرم(ص)و امامان معصوم(ع)به همه این معانی آگاه‌اند. بخشی از روایات یاد شده از معنای باطنی داشتن آیات خبر داده و بخشی دیگر معنای باطنی بعضی از آیات را بیان کرده‌اند. برپایه این روایات، همه آیات قرآن معنای باطنی دارند که با معنای ظاهری آنها تفاوت دارند. این معانی برای همگان قابل تحمل و پذیرش نیستند و برخی از آنها فقط در فهم راسخان در علم (پیشوایان معصوم) می‌گنجند و برای دیگران فهم‌پذیر نیستند.

باطن قرآن و معانی و مصادیق پنهان آیات دارای دو مرتبه عرفی و فراعرفی است و معیار درستی آن، دو چیز است: نخست اینکه در چارچوب یکی از دلالت‌های عرفی کلام بگنجند یا روایت معتبری از پیامبر(ص) یا امام معصوم(ع) آن معنای باطنی را برای آیه گفته باشد. دوم اینکه معنای باطنی با ضروری دین، دلیل عقلی قطعی یا صریح و ظاهر آیه یا روایت معتبری تعارض نداشته باشد. به گفته برخی مخالفان، شیعه برای هماهنگ کردن قرآن با عقاید خویش به باطن‌گرایی در تفسیر قرآن و تأویل روی آورده و با منحصر دانستن آگاهی از آن به امامان خویش به تعطیل شدن عقل دیگران در فهم و تفسیر قرآن رأی داده است؛ همچنین همه یا بیشتر آیات قرآن را درباره امامان، دوستان و دشمنان آنها وارد دانسته‌اند، در حالی که اعتقاد به وجود معنای باطنی برای قرآن، در روایات شیعه و سنی ریشه دارد.

مفسران اهل‌سنت نیز آن را پذیرفته و جمعی از آنان مانند میبدی در کشف الاسرار، نیشابوری در غرائب القرآن و آلوسی در روح المعانی به معانی باطنی هم اشاره کرده‌اند. البته باطن‌گرایی محض هرگز مورد تأیید شیعه دوازده امامی نیست. براساس این گرایش که به شیعیان اسماعیلیه نسبت داده شده است، معنای ظاهری قرآن مراد خداوند نیست و تنها باید معنای باطنی آن را به دست آورد.. این نسبت با توجه به نبود منابع تفسیری کامل از آنان و نیز تأکید بر اعتبار همزمان ظاهر و باطن قرآن در برخی نوشته‌های آنها چندان اثبات‌پذیر نیست؛

همچنین شیعیان تفسیر آیات برپایه قواعد ادبی و اصول عقلایی محاوره را برای غیر معصوم نیز جایز می‌دانند. وجود تفسیرهای اجتهادی فراوان در میان شیعه که بدون بهره گرفتن از روایات نیز به تبیین معنای قرآن پرداخته‌اند مؤید این معناست. ناظر بودن بیشتر آیات قرآن به امامان اهل بیت و دوستان و دشمنان آنها نیز که برگرفته از روایات است، بعید به نظر نمی‌رسد؛ زیرا بیشتر آیات قرآن در ستایش مؤمنان و پرهیزگاران و نکوهش کافران، منافقان، ستمگران، فاسقان و فاجران‌اند و مصداق کامل و آشکار گروه نخست، امامان معصوم(ع)و پیروان راستین آنها و از مصادیق آشکار دسته دوم دشمنان آنها هستند.

ناسخ و منسوخ

شیعیان درباره چند و چون آیات ناسخ و منسوخ نیز دیدگاهی متفاوت دارند. اهل‌سنت گاهی شمار آیات نسخ شده را تا ۳۰۰ آیه نیز گفته و نسخ را دارای سه گونه نسخ لفظ و حکم، نسخ لفظ بدون حکم و نسخ حکم بدون لفظ دانسته‌اند. برخی از علمای شیعه سه گونه یاد شده برای نسخ را درباره قرآن پذیرفته‌اند؛ اما بیشتر آنان به ویژه معاصران، ضمن پذیرش امکان عقلی و شرعی اصل نسخ و وجود آن در قرآن، درباره چگونگی تشریع و سازگاری آن با جاودانگی آموزه‌های قرآن استدلال کرده؛ اما حجم مورد نظر اهل‌سنت درباره آیات نسخ شده و همه گونه‌های آن را نپذیرفته‌اند. به اعتقاد این گروه، فقط نسخِ حکم بدون نسخ تلاوت در قرآن وجود دارد و گونه اول و دوم سر از تحریف در می‌آورد. افزون بر آن، مستندات دو گونه اخیر، خبرهای واحدند و موضوع مهمی مانند نسخ در قرآن با خبر واحد ثابت نمی‌شود. برخی مانند آیت اللّه خویی حتی نسخ حکم بدون نسخ تلاوت را نیز نپذیرفته‌اند. این گروه از دانشمندان، ادله مورد استناد برای نسخ بسیاری از آیات را نقد کرده‌اند.

منابع

1. اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶
2. سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان