ابوبکر بن ابی‌قحافه در تاریخ اسلامی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوبکر بن ابی‌قحافه در قرآن -ابوبکر بن ابی‌قحافه در تاریخ اسلامی - ابوبکر بن ابی‌قحافه در نهج البلاغه

مقدمه

او سه سال پیش از عام الفیل زاده شد. نام جاهلی‌اش عبدالکعبه، در عصر اسلامی به عبدالله تغییر یافت و مشهور به ابوبکر است. به سبب نزدیکی معنای دو واژه بخر (شتر جوان) و فصیل (شتر بچه از مادر جدا شده)، برخی ابوبکر را در کوران مسائل سیاسی پس از رحلت رسول خدا(ص) و به منظور تحقیر وی، ابوفَصیل نامیده، در مقابلِ واژه ابوالفَحل قرار داده‌اند. پدرش عثمان بن عامر بن عمرو از بنوکعب بن اسد، تیره‌ای از بنوتَیم بن مُرَّه قریشی مشهور به ابوقحافه و مادرش، ام الخیر، سلمی دختر صخر بن عامر، دختر عموی ابو قحافه است و نسب هر دو به کعب بن سعد بن تیم از قریش می‌رسد. ابوقحافه و ام‌الخیر در فتح مکه مسلمان شدند جایگاه پَست اجتماعی ابوبکر و تیره‌اش، در مناظره وی با دَغفَل بن حَنظَله، نسب‌شناس معروف عرب و در شعر ابوسفیان و عُمیر بن اَهلب ضَبیّ وصف شده است. ابو قحافه در واقعه فیل، حدود سی سال داشت و مردم مکه را از حمله ابرهه حبشی آگاه کرد .

روایاتی، صدّیق را از القاب أبوبکر دانسته‌اند و در سبب نامیده شدن وی به صدیق اختلاف کرده‌اند. معروف بن خرّبوذ، سبب آن را به دوره جاهلیت برگردانده که عهده‌دار دیه‌های قریش و مورد تصدیق آنان بوده است. بر اساس خبری، او هر آن چه از قرآن را که بر پیامبر نازل می‌شد، تصدیق می‌کرد و به نقلی، رسول خدا(ص) را در رفتن به بیت المقدس (اسراء) تصدیق کرد، در حالی که شمار زیادی از مسلمانان آن را انکار کردند و مرتد شدند.

گویند آیه ﴿وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى﴾. نیز در این خصوص نازل شد. برخی نزول آیه بالا را درباره مُصعب بن عُمیر روایت کرده‌اند، نه ابوبکر. به گفته عبدالله پسر عمرو بن عاص، مسلمانان این لقب را بر او نهادند. امیر مؤمنان نیز با نفی این لقب از ابوبکر، آن را به خود نسبت داد. اَوّاه لقب دیگر ابوبکر، بیانگر رأفت و رحمت اوست. عَتیق بنابر اختلاف، نام یا لقب ابوبکر است: ابن اسحاق و ابن سیرین آن را نام ابوبکر دانسته‌اند. بر اساس روایتی، ابوبکر برادری به نام عتیق داشت که نام وی را پس از مرگش بر ابوبکر نهادند یا به روایتی، برادرانش می‌مُردند و مادرش وی را نزد کعبه آورد و "عتیق من الموت"، نامید. تا نمیرد. اما کسانی عتیق را لقب وی دانسته‌اند و سبب آن را به اختلاف، زیبارویی ابوبکر، سخاوت وی و مادرانش، پاک نسب بودن یا سابقه داشتن در کارهای خیر گفته‌اند. اما عایشه اصرار داشت که رسول خدا وی را عتیق، به معنای آزاد شده خداوند از آتش جهنم نامیده است بر پایه روایت معاویة بن اسحاق، عایشه دختر طلحة بن عبیدالله تیمی در مفاخره‌ای با ام کلثوم دختر ابوبکر (متولد شده پس از مرگ پدر)، طلحه را بهتر از ابوبکر دانست. عایشه همسر رسول خدا(ص) در دفاع از ابوبکر گفت: رسول خدا(ص) وی را عتیق نامید و از آن زمان ابوبکر، عتیق خوانده شد. بر این اساس، نباید از نقش عایشه در انتشار این لقب غافل بود.

صفات ابوبکر

ابوبکر نرم خو، کثیر الشعر (پرمو یا بلندمو)، بلندبالا، سفیدرو، اندکی گوژپشت، با گونه‌های استخوانی، چشمانی فرو رفته، انگشتانی بدون مو و پیشانی‌ای برجسته بود. اندام لاغر او سبب می‌شد تا شلوارش بر تهیگاهش ثابت نماند و پیوسته آویخته باشد. ریش خود را با حنا و رنگ خضاب می‌کرد و سرخی ریش او را به شعله‌های چوب عَرفَج (نوعی درخت بیابانی) تشبیه کرده‌اند. بیشتر منابع، وی را سفیدرو و برخی منابع گندمگون وصف کرده‌اند. به نظر می‌رسد این اختلاف همانند اختلاف رنگ صورت عُمر، به اختلاف تاریخ نگاری راویان حجازی و کوفی بازگردد نقش انگشتری وی "نِعم القادرُ الله؛ بود.

به روایت ابن شهاب زُهری، ابوبکر بردبار، خویشتن‌دار، باوقار و صاحب رأیی استوار بود که رسول خدا(ص) در مشورت، وی را بر دیگران ترجیح می‌داد. از این رو، قریش (پس از رحلت پیامبر) وی را بزرگ شمرد. گرچه تلاش شده ابوبکر را مردی نرم‌خو و ملایم نشان دهند، روایاتی بیانگر تندخویی اوست. ابن عباس در وصف وی گوید: در وی تندی و شدت غضب بود، ابوبرزه گوید: ابوبکر چندان تندخو بود که در اثر غضب بر مردی، رنگ صورتش تغییر یافت. ابوبکر، غلامی را که شتر بارکش‌اش را در بازگشت از حجة الوداع بدون هیچ تقصیری گم کرده بود، با تازیانه زد. رسول خدا(ص) فرمود: بنگرید که این مُحرِمِ (خشمگین) چه می‌کند. آنگاه فرمود: ای ابوبکر! کارها به دست من و تو نیست. عایشه گوید: من با توشه‌ای اندک بر شتری تیزرو سوار بودم و صَفیّه با توشه‌ای زیاد بر شتری کُندرو. رسول خدا(ص) برای تند حرکت کردن شتر صَفیّه، فرمان داد توشه وی به شتر عایشه و توشه عایشه به شتر صَفیّه منتقل شود. عایشه این را دلباختگی رسول خدا(ص) به صَفیّه تفسیر کرد و گفت: آیا تو به پیامبری خود گمان نداری؟ فرمود: مگر تو در آن شک داری؟ گفت: پس چرا به عدالت رفتار نمی‌کنی؟ ابوبکر تندخو، با شنیدن این سخنان به صورت عایشه سیلی زد. آنگاه رسول خدا(ص) فرمود: ای ابوبکر! رهایش کن. حسادت بر شوهرش عقل او را پرانده و چشم او را کور کرده است، به گونه‌ای که پایین دره را از بالای آن تشخیص نمی‌دهد. در خبر دیگری است که چنان به صورت عایشه سیلی زد که خون از بینی او جاری شد. افزون بر تندخویی ابوبکر، عمر از وی با عنوان حسودترین فرد قریش یاد کرده است.

به گفته شعبی، ابوبکر و عمر شاعر بودند و اشعاری از آن دو وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم، ولی عایشه برای تنزیه پدرش از شراب نوشی در مدینه، اصرار داشت ابوبکر نه شاعر بود و نه شعر می‌دانست. عُمَر در نامه‌ای از کارگزارانش خواست بر کسانی که وی را بر ابوبکر برتری می‌دهند، چهل ضربه شلاق یا حد دروغ پردازان زده شود.

رسول خدا(ص)، زبیر، طلحه و عبدالرحمان احول، از دامادهای ابوبکر بودند. نام ابوبکر را در شمار صحابه بشارت داده شده به بهشت و از حواریون رسول خدا آورده‌اند، اما ابن کلبی تنها زُبیر را حواری آن حضرت دانسته است.

ابوبکر در عصر جاهلی

در ماجرای اختلاف قریش در مناصب مکه، ابوبکر از شرکت کنندگان در پیمان مطّیبین و عُمر در شمار شرکت کنندگان در پیمان اَخلاف بود. از این‌رو، در عصر خلفا گفته می‌شد: "ولاية المطييبي خير من ولاية الأحلافي"؛ ابوبکر در جاهلیت، تاجری نرم‌خو و خوش برخورد بود و آگاه‌ترین نسب‌شناس عرب به شمار می‌رفت. جبیر بن مطعم، نسب شناس قریش و عرب، علم نسب را از وی آموخت و او را در تبارشناسی، عالم‌تر از دیگران وصف کرد. سه عامل بالا سبب شد تا مورد احترام، علاقه و مشورت قومش باشد.

مردم مکه، ابوبکر را از بهترین‌های خود می‌دانستند و از وی در مشکلات کمک می‌خواستند. همچنین او در مکه ضیافت‌هایی بی‌نظیر برگزار می‌کرد. به گفته معروف بن خربوذ، وی از اشراف و بزرگان قریش در جاهلیت و عهده‌دار دیات و مورد تصدیق آنان بود. از این‌رو، در همان روزی که مسلمان شد تنی چند مانند عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، طلحة بن عبیدالله و سعد بن ابی وقاص نیز به دعوت وی مسلمان شدند.

مکه، اسلام و حوادث

برخی از وی با عنوان نخستین مسلمان و نخستین نمازگزار با رسول خدا(ص) نام برده‌اند. بر اساس روایت ابواَروی دَوسی، وی نخستین مردمسلمان است و بر اساس روایت شعبی، ابوبکر در گفتگویی با امیرمؤمنان علی(ع)، زمان مسلمان شدن خود را پیش از اسلام حضرت بیان کرد. اما گزارش‌های تاریخی فراوانی، نخستین مسلمان با نخستین مرد مسلمان بودن وی را نفی می‌کند، که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. ابن اسحاق مسلمان شدن وی را پس از اسلام امام علی(ع) و زید بن حارثه روایت کرده است.
2. ابن سعد، نیز در روایت دیگری از علی(ع) با عنوان نخستین مسلمان یاد کرده است.
3. حاکم نیشابوری گوید: تاریخ‌نگاران بدون هیچ اختلافی امام علی(ع) را نخستین مسلمان می‌دانند و روایات زیادی نیز آن حضرت را نخستین نمازگزار با رسول خدا(ص) معرفی کرده‌اند.
4. امام علی(ع) نیز مسلمان شدن و ایمان آوردن خود را پیش از اسلام و ایمان آوردن ابوبکر بیان کرده و فرموده است: هفت سال پیش از دیگران با رسول خدا(ص) نماز خواندم. روایت اخیر را دیگران چنین آورده‌اند: من صدیق اکبر و فاروق اعظم هستم و من پیش از ابوبکر اسلام آوردم و هفت سال پیش از او (یعنی عُمر) نماز خواندم. ابن ابی الحدید گوید: مراد امام از کلمه "او"، عمر است و وی را به سبب تأخیر در مسلمان شدن، قابل نام آوردن و قیاس با خود ندانست؛ از این رو، به آوردن ضمیر بسنده کرد.
5. محمد بن حنفیه و سعد بن ابی وقاص نیز نخستین مسلمان بودن ابوبکر را نفی کرده‌اند. به گفته سعد، وی زمانی مسلمان شد که بیش از پنجاه تن، مسلمان شده بودند.
6. اسماء دختر ابوبکر گوید: همان روزی که پدرم مسلمان شد، من نیز به دعوت او مسلمان شدم و ابن اسحاق، اسماء را هفدهمین مسلمان شمرده است که بر این اساس، ابوبکر نخستین مرد مسلمان نخواهد بود.
7. اسکافی گوید: همه مسلمانان اجماع دارند که امیرمؤمنان علی(ع) پیش از ابوبکر مسلمان شد، اما گویند: در آن زمان کودک بود و این صحیح نیست؛ زیرا کاربرد واژه‌های اسلام، ایمان، کفر، ضلالت، طاعت و معصیت، برای عاقلان و بالغان است و رسول خدا(ص)، علی(ع) را به اسلام دعوت کرد. از آنجا که دعوت رسول خدا و برای اطفال و دیوانگان نبود، دانسته می‌شود که حضرت، بالغ و عاقل بوده است.

روایاتی داستانی و غلوآمیز، سبب اسلام ابوبکر را پیشگویی پیری از عالمان اَزدِ یمن بیان کرده‌اند. براساس این روایات، ابوبکر پیش از بعثت به یمن رفت و عالم یمنی با نگاهی به وی، ویژگی‌های معاونت پیامبری را در او دید که از میان قریش مبعوث می‌شود. آن گاه نشانه‌های بیشتر این معاون را در بدن ابوبکر جستجو و کشف کرد. ابوبکر در بازگشت از یمن و آگاهی از بعثت رسول خدا(ص)، از ایشان دلیلی بر بعثت وی خواست. آن حضرت به ملاقات وی با آن عالم یمنی و گفتار وی اشاره کرد، آنگاه ابوبکر ایمان آورد.

خبر مشابه دیگری، ایمان ابوبکر را به وحی تشبیه کرده است. بر پایه آن، ابوبکر در سفر تجاری به شام، خوابی دیده، آن را برای بحیرای راهب تعریف کرد. بحیرا در تعبیر آن از پیامبری خبر داد که در میان قریش مبعوث می‌شود و ابوبکر، نخست وزارت و سپس جانشینی وی را عهده‌دار می‌گردد. رسول خدا(ص) پس از بعثت، خواب ابوبکر را دلیل بر صحت نبوت خود شمرد و ابوبکر ایمان آورد. همسو با خبر بالا، از رسول خدا(ص) روایت ضعیفی نقل کرده‌اند که ابوبکر و عمر، دو وزیر من از ساکنان زمین هستند.

بر اساس روایتی از محمد بن سائب کلبی، دوستی ابوبکر با رسول خدا(ص) سبب مسلمان شدن وی بود؛ زیرا پیش از بعثت، رفت و آمد زیادی به منزل آن حضرت داشت، با ایشان بسیار گفتگو می‌کرد و از زوایای زندگی پیامبر و گفتار ورقة بن نوفل درباره آن حضرت باخبر و منتظر بعثت ایشان بود! او شریک تجاری حکیم بن حزام شد و پیش از رفتن به سفر نزد او بود که به حکیم خبر دادند خدیجه دست از بت کشیده و شوهرش را پیامبری مانند موسی(ع) می‌داند. ابوبکر نزد رسول خدا(ص) رفت و جویای اخباری در این باب شد و هنگامی که رسول خدا(ص) داستان را برای وی بازگو کرد، ایشان را تصدیق نمود و ایمان آورد. او با فسخ قرارداد تجاری خود با حکیم، آن حضرت را سودآورتر از تجارت وصف کرد و ملازم رسول خدا(ص) شد. بر اساس روایتی مشابه، خدیجه به بت‌ها ناسزا می‌گفت و ابوبکر درباره مقاومت قریش با رسول خدا(ص) سخن گفت و سپس اسلام آورد .

در روایت دیگری، ورقة بن نوفل پولی به وی قرض داد و او را به تجارت شام تشویق کرد. اما رسول خدا(ص) در آن روز سه مرتبه به خانه أبوبکر آمد تا پیامبری خود را به اطلاع وی برساند و چون در منزل نبود، همسر ابوبکر را از پیامبری خود آگاه کرد. این خبر، سبب اسلام ابوبکر و انصراف وی از سفر به شام شد. این دست روایات را شاهدی بر نخستین مسلمان بودن ابوبکر و صدیق بودن وی دانسته‌اند. گفتنی است دیگر منابع آن را نقل نکرده‌اند و بر اساس روایت نخست، باید خدیجه نخستین مسلمان باشد.

با توجه به نکات بالا، اخباری در دفاع از ابوبکر جعل و حتی رسول خدا(ص) و اثبات نبوت وی وامدار ابوبکر معرفی شده است. برخی از این اخبار عبارت‌اند از:

ابوبکر سال‌ها پیش از تولد امیر مؤمنان(ع) و در زمان بحیرای راهب ایمان آورد و خدیجه را به ازدواج رسول خدا(ص) درآورد و به دستور خدیجه رسول خدا را نزد ورقة بن نوفل برد تا آن حضرت به پیامبری خود مطمئن شود.

ابوبکر تنها کسی است که بدون تأمل دعوت رسول خدا(ص) را پذیرفت و به پیشنهاد او، دعوت رسول خدا(ص) آشکار و سبب ورود مسلمانان به خانه ارقم شد. عایشه گوید: تعداد اصحاب رسول خدا(ص) به ۳۸ یا ۳۹ تن رسیده بود که ابوبکر اصرار داشت دعوت رسول خدا(ص) آشکار شود!! و آن حضرت از کمی یارانش نگران بود. اما اصرار ابوبکر همچنان ادامه داشت تا رسول خدا(ص) آن را پذیرفت، آنگاه یاران حضرت در اطراف مسجد الحرام جای گرفتند و ابوبکر سخنرانی کرد. او نخستین خطیبی بود که (در اسلام) آشکارا مردم را به خدا و رسولش فراخواند. مشرکان وی و دیگر مسلمانان را به شدت زدند و در این میان، عتبة بن ربیعه چنان با کفش‌های چرمی‌اش به صورت ابوبکر کوبید که بینی از صورتش تمیز داده نشد. بنو تیم وی را که در آستانه مرگ بود، از چنگال مشرکان نجات دادند. حال عمومی ابوبکر در آخرین ساعات روز اندکی بهبود یافت و جویای اخباری از رسول خدا(ص) شد. چون از سلامت رسول خدا(ص) و اقامتش در خانه ارقم باخبر شد، نزد حضرت آمده، خواست در حق مادرش دعا کند و مادرش در همان جا مسلمان شد. همچنین حمزه در همان روز مضروب شدن ابوبکر و عمر، اندکی پس از آن مسلمان شدند

بر پایه روایتی، هنگامی که ابوبکر و طلحة بن عبیدالله مسلمان شدند، نوفل بن خویلد بن اسد آن دو را به بند کشید و از این‌رو "قرینین" نامیده شدند. بر پایه روایتی دیگر، پیش از اسلام حمزه، جماعتی از قریش به رسول خدا(ص) حمله کردند و در آن میان یکی ردای آن حضرت را کشید. ابوبکر که در نزدیکی آن جمع نشسته بود، برخاست و با گریه و فریاد گفت: آیا کسی را می‌کُشید که از توحید می‌گوید؟ آنان رسول خدا(ص) را رها کرده، ریش أبوبکر را گرفتند و او را زدند و فرقش را شکستند. أسامه از پدرش زید بن أسلم روایت کرده که ابوبکر در جاهلیت به بازرگانی معروف و ثروت وی هنگام بعثت، چهل هزار درهم بود که با آن به آزادی بردگان و تقویت مسلمانان پرداخت. تا اینکه هنگام هجرت، ثروت وی به پنج هزار درهم کاهش یافت، ولی در مدینه نیز همانند مکه رفتار می‌کرد. از این‌رو، رسول خدا(ص) فرمود: "از هیچ مالی مانند ثروت ابوبکر سود نبردم"

در روایتی از کلبی آیه ﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ﴾. درباره ابوبکر نازل شده است؛ زیرا دارایی‌اش را در راه رسول خدا(ص) انفاق کرد. مال ابوبکر در روایات چنان ترسیم شده که گویا خداوند نیز به تردید افتاده، از رسولش پرسید: آیا ابوبکر که این چنین فقیر شد، از من راضی است؟ عایشه، روایات بهره‌مندی رسول خدا(ص) را از مال ابوبکر نقل کرده است. اما با توجه به بهره‌مندی رسول خدا(ص) از اموال خدیجه و أموال پدرانش که از بزرگان قریش بودند، شغل ابوبکر و پدرش و فقر آن دو در جاهلیت، و از طرفی ضعف جدی برخی احادیث عایشه، تردیدی در جعلی بودن این روایات باقی نمی‌ماند، که به مناسبت دستیابی وی به قدرت سیاسی و از سویی به انگیزه مقابله با فضایل امیرمؤمنان(ع) ساخته شده است .

انفاق خدیجه(ع)، از امور غیر قابل تردید بوده، روایت اموال نیز درباره ثروت وی صادر شده است. روایت زیر، جعلی بودن روایات اموال را درباره ابوبکر تأکید می‌کند: در اوایل هجرت که رسول خدا(ص) در سختی معیشت بود، انصار عهده‌دار پذیرایی وی شدند و هیچ گزارشی از مهمانی دادن ابوبکر در آن ایام یا دیگر مواردی که در مدینه انفاق کرده باشد، در دست نیست، بلکه ابوبکر و عمر به سبب گرسنگی، در زمانی وقت نماز به مسجد آمدند و با پیامبر خدا(ص) نزد ابو الهیثم بن تَیّهان رفتند. او برای آنان جو آورد و گوسفندی سر برید.

بر اساس روایت عُروَه از عایشه، پس از آنکه یاران رسول خدا(ص) به حبشه هجرت کردند و (بنی هاشم در شعب ابی طالب محاصره شدند)، آزار و اذیت قریش شدت گرفت و ابوبکر دلگیر شده، از رسول خدا(ص) خواست به حبشه هجرت کند. یکی دو منزل از مکه دور شده بود که ابن دُغُنَّه وی را دید و باوصف ابوبکر به زینت‌بخش عشیره، یاور مردم، انجام دهنده نیکی‌ها و دستگیری عاجزان، وی را در پناه خود به مکه بازگرداند. بدین لحاظ، قریش از آزار او خودداری کرد و ابوبکر با استفاده از این فرصت، مسجدی بر در خانه خود در محله بنو جمح ساخت و در آن به عبادت پرداخت و چنان خواندن قرآن و گریه را به هم می‌آمیخت که کودکان، بردگان و زنان بر در خانه وی جمع می‌شدند و اظهار شگفتی می‌کردند. بزرگان قریش از ابن دُغُنَّه خواستند او در منزل خود عبادت کند تا مردم فریفته نشوند. اما ابوبکر به این سخنان اعتنایی نمی‌کرد تا اینکه ابن دُغُنَّه جوار خود را بازگرفت. ابن اسحاق روایت را با خبر دیگری از قاسم بن محمد بن ابی بکر چنین کامل کرده است که پس از برداشته شدن جوار ابن دُغُنَّه، بی‌خردی از قریش، خاک بر سر وی ریخت و ابوبکر از وی به ولید بن مغیره یا عاص بن وائل شکایت کرد و پاسخ شنید که تو خود کرده‌ای.

عملکرد دیگر ابوبکر در مکه این است که به سبب نسب‌شناس بودنش، رسول خدا(ص) را برای دعوت از قبایل در ایام حج همراهی می‌کرد. او در مناظره‌ای با دَغفَل بن حَنظَلَه، نسب شناس معروف عرب از قبیله بنو بکر بن وائل که برای حج آمده بود، به مفاخره قبیلگی پرداخت و دَغفَل بن حَنظَلَه جوان بر ابوبکر پیروز شده، پستی نسب و قبیله وی را در میان قریش ترسیم کرد این روایت نیز جایگاه والای ابوبکر را در میان قریش نفی می‌کند.

مدینه، هجرت و حوادث

پس از بیعت مردم مدینه با رسول خدا(ص)، کسی از مسلمانان جز امیر مؤمنان(ع)، ابوبکر و زندانیان در مکه نبودند. ابوبکر همراه رسول خدا(ص) به مدینه هجرت کرد و روایات، این همراهی را متفاوت نقل کرده‌اند. بر اساس روایتی ابوبکر در مسیر غار ثور به رسول خدا(ص) پیوست و با نزدیک شدن وی، حضرت پنداشت مشرکان وی را تعقیب می‌کنند. از این‌رو سرعت گرفت، پاپوش حضرت پاره و انگشتش زخمی شد. بانگ ابوبکر وی را شناساند و از آنجا هم‌مسیر شدند، بر پایه روایتی دیگر، رسول خدا(ص) او را تا یافتن هم سفری از رفتن بازداشت و ابوبکر به امید همسفر شدن دو شتر خریده، آنها را پرورش داد و بدین ترتیب برای هجرت آماده شد. روایتی مرسل از عایشه بیان می‌دارد که رسول خدا(ص) پیوسته هر پگاه (یا شامگاه) به منزل ابوبکر می‌رفت تا اینکه دستور هجرت نازل شد. حضرت در اوج گرما به منزل ابوبکر آمد و او را از هجرت آگاه کرد و با عبدالله بن اَرقَط (ساربانی قابل اعتماد) میعادگاهی مشخص کردند. ابوبکر فرزندش عبدالله را مأمور کرد خبرهای روزانه مردم مکه را هر شامگاه برای آنان بازگو نماید و به شبان خود، عامر بن فُهَیرَه، دستور داد آمد و شد گوسفندان را از طریق غار ثور قرار دهد و هر شامگاه نیز اسماء دخترش غذای آنان را تأمین کند. آنگاه رسول خدا(ص) با ابوبکر از دریچه پشت خانه‌اش به سوی غار ثور حرکت کردند و شبانه به غار رسیدند و ابوبکر برای آگاه شدن از درون غار، پیش از رسول خدا(ص) وارد شد. او در غار ترسید و رسول خدا(ص) وی را از گمان‌های بد برحذر داشت و فرمود: «مَا ظَنُّكَ يَا أَبَا بَكرٍ بِاثنَينِ الله ثَالِثُهُمَا»؛ و براساس روایتی از امام باقر(ع)، رسول خدا(ص) برای زدودن ترس ابوبکر، کراماتی نشان داد که او آنها را به سحر تفسیر کرد.

گویند: عبدالله پسر ابوبکر هر شب مخفیانه غذا و به روایتی اخبار مکه را به آنان می‌رساند و عامر بن فهیره، در بازگشت شبانگاهی از چرای گوسفندان، آنان را از شیر گوسفندان می‌نوشاند و اسماء دختر ابوبکر غذای آنان را به غار می‌فرستاد. اما بنابر روایت ابورافع، امیرمؤمنان علی(ع) غذای رسول خدا(ص) را به غار برده، وسایل هجرت آن حضرت را فراهم آورده و مرکب برای ایشان اجاره کرده است. با این حال گویند: بعدها حسان بن ثابت در وصف همراهی ابوبکر شعری سرود که رسول خدا(ص) از شنیدن آن خرسند شد. برخی افزوده‌اند که مقصود از دو تن در آیه ﴿ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾. رسول خدا(ص) و ابوبکر است و بخش پیشین آیه ﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ﴾ اشاره دارد که همه صحابه جز ابوبکر مورد عتاب الهی قرار گرفته‌اند. همچنین آیه ﴿فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ﴾؛ را در‌ شأن او می‌دانند؛ با این استدلال که "سکینه" پیش از این زمان بر رسول خدا(ص) نازل شده بود و به نزول دوباره آن نیاز نبود. اما به استناد ادامه آیه ﴿وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا﴾؛ و همخوانی ضمایر در آیه، سکینه بر پیامبر خدا(ص) نازل شده است؛ به این معنا که انزال سکینه بر کسی نازل شده که خدا وی را با لشکریان ناپیدا تأیید کرده است و حتی مفید بند اخیر آیه را در ذم ابوبکر تفسیر کرده و معتقد است نه تنها آیات بالا شاهدی بر فضیلت ابوبکر نیست، که بیانگر لغزش وی است و آنگاه نظرش را با شواهدی ادبی و قرآنی ﴿قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاكَ رَجُلا لَّكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّي وَلا أُشْرِكُ بِرَبِّي أَحَدًا ﴾، ﴿وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ وَلَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِينِ﴾ تقویت کرده، افزوده است در اصطلاح قرآن، همراه انسان (صاحب) شامل مشرک، مؤمن، فاسق، نیکوکار، باتقوا، حیوان و کودک می‌شود.

در هر صورت، میان علمای شیعه و سنی در اصل همراهی ابوبکر با رسول خدا(ص) اختلاف نیست و نسبت عدم نزول آیه ﴿ثَانِيَ اثْنَيْنِ﴾؛ (اتهام تحریف قرآن) به مؤمن طاق، تردیدی در اصل همراهی ابوبکر ایجاد نکرد؛ زیرا پاسخ وی به این اتهام، سبب شرمساری مخالفانش شد. از این رو، تصور ساختگی بودن حدیث غار در عصر ابوبکر درست نیست، بلکه عمر در سقیفه برای شایستگی خلافت وی به آن استناد کرد. حدیث غار، برجسته‌ترین فضیلت ابوبکر شمرده شده و مجادله‌های کلامی بسیاری در پی داشته است.

پس از تحمل سه روز مشکلات در غار و ناامیدی قریش از دستگیری رسول خدا(ص)، حضرت آماده حرکت شد. ابوبکر دو شتر حاضر کرد. شتر بهتر را در اختیار حضرت قرار داد، ولی پیامبر آن را جز با پرداخت قیمتش نپذیرفت. رسول خدا(ص) سوار بر شتری و ابوبکر و عامر بن فهیره (به منظور خدمتگزاری در راه) نیز بر شتری دیگر سوار شدند و به سوی مدینه حرکت کردند. اما بلاذری بدون اشاره به آماده کردن دو شتر از سوی ابوبکر، روایت می‌کند که ابوبکر برای خود شتری داشت و رسول خدا(ص) نیز برای خود شتری خرید. رسول خدا(ص) و ابوبکر در میان راه گاهی که خسته می‌شدند، شتران خود را عوض می‌کردند. در بین راه، ابوبکر هدایای طلحة بن عبیدالله را از شام، شامل پارچه‌های سفید شامی دریافت کرد. رسول خدا(ص) و أبوبکر لباس‌های سفید شامی را پوشیدند و به مدینه وارد شدند.

مردم در مسیر راه، رسول خدا(ص) را به دلیل جوان بودن نمی‌شناختند و ایشان را راهنمای راه ابوبکر می‌پنداشتند که او شیخی شناخته شده بود. اما این خبر با سال ولادت ابوبکر تعارض دارد. برخی برای حل این مشکل، به این گزارش روی آورده‌اند که موهای ابوبکر بسیار سفیدتر از موهای رسول خدا(ص) بود. اسماء گوید: پدرم شش هزار درهم موجودی خود را به مدینه برد و برای گذران زندگی ما چیزی نگذاشت. در میانه راه، سراقة بن مالک، مزاحم رسول خدا(ص) شد و سپس درخواست نوشته‌ای کرد. ابوبکر به فرمان رسول خدا(ص) نامه‌ای برای وی نوشت، ابوبکر در شمار باسوادان و کاتبان پیش از اسلام نیست و جز در این خصوص، کتابتی از وی گزارش نشده است. بیشتر سیره نگاران، نوشتن این نامه را به عامر بن فهیره نسبت داده‌اند.

رسول خدا(ص) در قبا به خانه کلثوم بن هدم وارد شد، ولی ابوبکر از آنجا خارج شده، به منزل خُبَیب بن إِساف حارثی و به نقلی منزل خارجة بن زید حارثی (از شهدای احد) واقع در سُنح (از محله‌های مدینه در فاصله یک میلی مسجد النبی(ص) و منزلگاه بنو حارث بن خزرج) رفت. او بعدها با دختر خارجه ازدواج کرد و تا زمان رحلت رسول خدا(ص) در میان تیره بنو حارث بن خزرج، واقع در سُنح زیست. گرچه ابن اسحاق از بیان سبب خروج ابوبکر از قبا خودداری کرده، ولی سعید بن مسیب سبب آن را از امام سجاد(ع) پرسیده و آن حضرت فرموده است: ابوبکر از رسول خدا(ص) خواست از قبا به مدینه رود، اما ایشان ورود به مدینه را مشروط به آمدن و همراهی امیرمؤمنان علی(ع) کرد. این کار خشم و نفرت ابوبکر را برانگیخت و به تنهایی وارد مدینه شد. این نخستین مخالفت وی با رسول خدا(ص) و آغاز حسادت و دشمنی وی با امام علی(ع) بود.

به روایتی، رسول خدا(ص) برای آوردن فاطمه(ع). و ام کلثوم از مکه به مدینه، پانصد درهم از ابوبکر گرفت و او نیز در نامه‌ای به فرزندش عبدالله خواست ام‌رومان، عایشه و اسماء را به مدینه بیاورد.

رسول خدا(ص) در مکه میان ابوبکر و عمر پیمان برادری بست، ولی پس از هجرت، مؤاخات مهاجران، جز پیمان خودش با امیرمؤمنان علی(ع) و پیمان حمزه با زید بن حارثه را باطل کرد. رسول خدا(ص) میان وی و سالم مولای حذیفة بن عتبه و به روایتی خارجة بن زید پیمان برادری بست و بنا بر روایاتی ضعیف، آن دو را سروران پیرمردهای بهشت نامید ابوبکر خانه‌ای مقابل خانه عثمان در کوچه بقیع و خانه‌ای دیگر در کنار مسجد مدینه داشت که اسماء بنت عُمیس در آن می‌زیست و بعدها در اختیار آل‌مَعمَر قرار گرفت. ابوبکر پس از هجرت به مدینه، با بلال و عامر بن فهیره در یک منزل زندگی می‌کردند و هر سه در اثر ابتلا به بیماری وبا هذیان می‌گفتند و خود را در آستانه مرگ می‌دیدند. پیامبر خدا(ص) دعا کرد مدینه برای مسلمانان مبارک شود.

ابوبکر در مدینه به بیت المدارس یهود رفت و با فِنحاص، عالم یهودی مدینه گفتگو کرد. او خدا را فقیر و مردم را بی‌نیاز از وی معرفی کرد و ابوبکر او را به شدت زد و گفت: اگر میان ما پیمانی نبود، گردنت را می‌زدم. آیات ﴿إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ﴾. به این ماجرا اشاره دارد. به روایت کلینی، از امام صادق(ع)! ابوبکر و عمر به منظور عیب‌جویی از رسول خدا(ص)، نزد ام سلمه رفتند و از او درباره چگونگی مسائل زناشویی آن حضرت پرسیدند. این کار حضرت را به اندازه‌ای خشمگین کرد که برافروخته، عرق ریزان و دامن‌کشان به منبر رفت و آنان را سرزنش نمود.

غزوات و سرایا

تاریخ نگاران، بدون، هیچ اختلافی، از شرکت ابوبکر در غزوه‌های بدر، احد، خندق، حدیبیه و دیگر نبردهای رسول خدا(ص) خبر داده‌اند، اما هیچ کدام وی و عمر را در ردیف جنگاوران و شجاعان عرب نام نبرده‌اند. اسکافی ضمن نام بردن از شجاعان عرب، گوید: جهاد فضیلت و مراتبی دارد که ابوبکر هیچ‌ یک از آن مراتب را نداشت و امام علی(ع) در درجه بالای همه آن مراتب بود. نقش ابوبکر و عمر در این نبردها، جز در مواردی که از نبرد گریخته‌اند، نظاره‌گری بود، به گونه‌ای که نه با کسی درآویختند، نه کسی را از دور یا نزدیک آسیب زدند و نه کوچک‌ترین آسیبی دیدند. آنان در تدبیر نبردهای عصر رسول خدا(ص) نیز، نه نقشی ایفا کردند و نه کمترین رأی و اندیشه‌ای ارائه دادند. از این روست که عمرو بن عاص در نبرد (ذات السلاسل) به دلیل تدبیر نظامی و با کمترین سابقه مسلمانی بر ابوبکر و عمر، امیر و فرمانده می‌شود و ابوبکر مشاوره و رأی امیرمؤمنان علی(ع) را در جنگ‌های رده می‌پذیرد.

نخستین حرکت نظامی که از ابوبکر در آن یاد می‌شود، سریه عبیدة بن حارث است که ابن اسحاق از او سروده‌ای درباره این سریه و پاسخ ابن زِبَعری را نقل کرده است. ابن هشام بدون أنتساب این اشعار به فرد خاصی گوید: بسیاری از اهل علم انتساب آنها را به ابوبکر و ابن زِبَعری رد می‌کنند. همچنین بنا بر روایت ابن اسحاق، ابوبکر در پاسخ به سرزنش قریش درباره هتک حرمت عبدالله بن جحش به ماه‌های حرام نیز شعری سرود که در آن کارهای قریش به مراتب زشت‌تر از هتک حرمت ماه‌های حرام وصف شده است.

بدر

ابوبکر در جنگ بدر شرکت کرد و با عمر و عبدالرحمان بن عوف به نوبت بر یک شتر سوار می‌شدند. سپاه اسلام در بَطحاء اَزهَر زیر درختی فرود آمد و ابوبکر برای رسول خدا(ص) جایگاه نمازی درست کرد و آن حضرت در آن نماز خواند. هنگامی که رسول خدا(ص) از ورود سپاه قریش برای حمایت از کاروان تجاری مکه باخبر شد، با اصحابش مشورت کرد و ابن اسحاق و واقدی، بدون اشاره به سخنان ابوبکر و عمر، گویند: آنان سخنان خوبی گفتند. رسول خدا(ص) با اعلام آمادگی دیگر صحابه، به قصد نبرد به بدر آمد و همراه ابوبکر، به کسب اطلاعاتی از قریش پرداخت و پس از آراستن لشکر، همراه وی در عریش (سایبان) قرار گرفت و دست تضرع به درگاه الهی بلند کرد. ابوبکر ایشان را به یاری خداوند دلداری می‌داد که حضرت به خواب رفته و سپس برخاست و به ابوبکر بشارت پیروزی مسلمانان را داد.

ترس، عدم تدبیر نظامی و مقاوم نبودن ابوبکر در نبرد (یا به تعبیری محافظه کاری او در خشونت با قریش)، سبب شد رسول خدا(ص) وی را در عریشی که به پیشنهاد انصار برپا شد، نزد خود نگه دارد و در نخستین رویارویی اسلام و شرک، او را از برخورد مستقیم با دشمن دور بدارد. گویند: ابوبکر در نبرد بدر فرمانده میمنه سپاه اسلام بود، اما واقدی با رد آن گوید: فرمانده میمنه و میسره سپاه اسلام و قریش در نبرد بدر مشخص نیست ابوبکر، عبدالرحمان پسر خود را در میان سپاه قریش دید. ندایش کرد و از او درباره اموالش پرسید. عبدالرحمان پاسخ داد: میان من و تو شمشیر است، نه درخواست مال.

بر اساس روایتی، در جنگ بدر به امیرمؤمنان علی(ع) و ابوبکر گفته شد با یکی از شما جبرئیل و با دیگری میکائیل و اسرافیل جنگ را نظاره می‌کند. ابوبکر پس از پیروزی بدر، برخلاف برخی که در پی غنیمت یا در تعقیب دشمن بودند، همراه رسول خدا(ص) در خیمه باقی ماند. در میدان بدر، برخی مهاجران با اُمَیّة بن خَلَف جُمَحی گفتگویی دوستانه داشتند و حتی از کشته شدن وی ممانعت می‌کردند، اما بلال با دیدن اُمَیّة بن خَلَف جُمَحی در میدان بدر از کارش دست کشید، او را با عنوان سرکرده کفر، به انصار شناساند و بدین صورت در کشتن اُمَیّة بن خَلَف جُمَحی شریک شد. ابوبکر در این باره شعری سرود و در آن به خونخواهی بلال از امیه اشاره کرد.

اسیران بدر برای نجات خود به ابوبکر پناه بردند و با تأکید بر روابط خویشاوندی، از او خواستند. رسول خدا(ص) را برای آزادی اسیران ترغیب نماید. درخواست ابوبکر موجب اختلاف صحابه شد و عمر مخالفت بیشتری با آزادی و گرفتن فدیه داشت. برخی از ابوبکر و برخی دیگر از عمر طرفداری کردند، تا آنکه رسول خدا(ص) پس از مدتی سکوت، از دو طرف درگیر تعریف کرد و برای پایان دادن به این نزاع فرمود: "از اسیران فدیه بگیرید، که راهی برای زدودن فقر مردم است یا آنان را بکشید".

پیش از آنکه اجساد مشرکان را به چاه‌های بدر بیفکنند، رسول خدا(ص) از کنار آنها گذشت و ابوبکر نام یکایک ایشان را بیان کرد. به گفته فاکهی در کتاب اخبار مکه به نقل از ابوالقَمُوص ابوبکر در اسلام و جاهلیت باده گساری می‌کرد و در رثای کشته‌های قریش در پیکار بدر این اشعار را سرود: "گویا آن چاه بدر پیش چشم من است که جوانان را در آن سرنگون می‌کنند..." رسول خدا(ص) هنگامی که از اشعار وی باخبر شد، با چهره‌ای برافروخته و دامن کشان نزد ابوبکر آمد. عُمر که در این رویداد با ابوبکر همراه بود، با دیدن چهره حضرت، از خشم ایشان به خدا پناه برد و سوگند یاد کرد هیچگاه شراب نخواهد نوشید نفطویه نیز این روایت را پذیرفته است. ترمذی نیز به نوعی انتساب این اشعار را به خلیفه پذیرفته و نشان داده است که عمر، در مراحل مختلفی خواستار بیانی شفاف درباره شراب بود تا آنکه با نزول آیه ﴿فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾. گفت: دیگر این کار را ادامه نمی‌دهم، اما حکیم ترمذی روایت ابی القموص را مُنکر (= روایتی که راوی آن مورد اعتماد نباشد و تنها یک سند داشته باشد) دانسته است.

طبری روایت ابوالقموص را با تفصیل بیشتری و با جایگزینی کلمه "رجل" به جای نام شخص، چنین بیان کرده که مسلمانان پس از نزول آیه ﴿لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى﴾. همچنان باده گساری می‌کردند، تا آنکه مردی در اثر شراب نوشی، اشعاری در سوگ کشته‌های بدر خواند و در نتیجه، آیة ﴿فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾؛ نازل شد. تاریخ این رخداد و تحریم شراب را به اختلاف، اندکی پیش از نبرد احد تا زمان حجة الوداع گفته‌اند.

ابن حجر، در بررسی نام این افراد (ابوبکر، عمر، ابوعبیده، انس، ابوطلحه، ابوایوب، ابودجانه انصاری، معاذ بن جبل، سهیل بن بیضاء و ابی بن کعب) که در منزل ابوطلحه شراب می‌نوشیدند، روایت عیسی بن طهمان کوفی را از انس آورده که بیان می‌دارد ابوبکر و عمر در آن مجلس بوده‌اند. او با آنکه سند روایت را نیکو دانسته، ذکر روایت را ناپسند شمرده، درصدد توجیه آن برآمده است و به استناد روایت بزار از انس که گفته است "في القوم رجل يقال له أبوبكر"؛ "در آنجا مردی ابوبکر نام بود"، احتمال داده است وی ابوبکر بن شعوب باشد، ولی سرانجام همراهی عمر با ابوبکر را دلیل بر حضور خلیفه اول دانسته است. در نتیجه، اشعار را به وی نسبت داده و این نتیجه را با روایت فاکهی در کتاب اخبار مکه ثابت و استوار شمرده است. این همراهی موجب شده تا برخی آن اشعار را به عمر نیز نسبت دهند.

تصریح عایشه به دوری مردم از ابوبکر "تحامي الناس ابابكر" یا انتساب آن اشعار از سوی مردم به وی نیز نشان می‌دهد سراینده آن ابیات در ذهن عمومی جامعه آن روز، خلیفه اول بوده است. از این رو، به گفته اسماعیلی (محمد بن اسماعیل نیشابوری، نویسنده "معجم الصحابه" عایشه در مقام دفاع از پدرش، پیوسته انتساب هرگونه شعری را در جاهلیت و اسلام به وی تکذیب می‌کرد و دلیل این شایعه را، تشابه اسمی پدرش با ابوبکر بن شعوب می‌دانست. او در تبیین این تشابه افزود: پدرش در مکه زنی به نام ام‌بکر داشت که هنگام هجرت، وی را طلاق داد. او پس از جدایی از ابوبکر، همسر پسرعمویش، ابوبکر بن شعوب شد.

افزون بر آنکه نام ام‌بکر جز در این خبر، در شمار زنان ابوبکر نیامده است، شاعر بودن ابوبکر و همراهی عمر با وی، دفاع عایشه را در جامعه بی‌نتیجه می‌کرد. از این‌رو، او برای تغییر اذهان عمومی، از شیوه سوگند و نفرین بهره برد.

به‌کارگیری لفظ رسول در سروده ابوبکر با توجه به پرهیز مشرکان از این لفظ، اعلام ترک روزه و اصرار بر شراب‌نوشی، تعهد به ترک همیشگی شراب، تحریم شراب پس رخداد توجیه پذیر نبودن تحریم شراب در اثر شراب‌نوشی مشرک و هجوگویی وی، بیانگر مسلمان بودن سراینده آن ابیات است. روایت ابوالقموص نیز حرمت شراب‌نوشی مسلمانان را در مقاطع زمانی گوناگون بررسی کرده و تدریجی بودن حرمت شراب را به دست داده است. از این رو، دفاع عایشه با توجه به مشرک بودن ابن شعوب در آن زمان، نمی‌توانست ذهن عمومی جامعه را تغییر دهد. ابن‌فَتحون این سروده را به ابن شعوب مشرک نسبت داده و گمان کرده ابوبکر نیز بعدها به آنها تمثل جسته است.

در روایت بزار از انس، لفظ ابوبکر در عبارت "في القوم رجل يقال له أبوبكر"؛ بدون قید کنانی آمده است که گویا قید کنانی در برخی روایات، اضافه شده دوره‌های بعدی باشد. همچنین به نظر می‌رسد صحابی نشان دادن ابن شعوب نیز گریزگاهی برای تعطهیر خلیفه اول بوده است.

برخی منابع شیعی نیز باده‌گساری خلیفه اول را یادآور شده‌اند. از این میان، خصیبی و طوسی آن را همراه با روزه خواری خلیفه در اول ماه رمضان گفته‌اند که جمله "اني تارك شهر الصيام" در قصیده ابوبکر، بیانگر آن است. سید حِمَیری نیز در شعری به آن حادثه و حرمت شراب در اثر بدمستی ابوبکر اشاره دارد: "لولا عتيق وسوء سكرته كانت حلالا كسائغ العسل (كسائر الزمن)"؛

دیک الجن نیز برای اثبات کفر ابوبکر، اشعار وی را برای متوکل خلیفه عباسی خواند.

با در نظر گرفتن روایت واقدی در غزوه احد و حضور خلیفه اول در مجلس باده‌گساری، گزارشی از ابوبکر بن شعوب در سیره نبوی در دست نیست. صحابی نگارانی مانند ابن سعد، ابن عبدالبر، ابونعیم، ابن اثیر و ذهبی نیز از وی یاد نکرده‌اند. تنها ابن هشام وی را مسلمان و سپس مرتد معرفی کرده که با گفتار جَرمی تعارض دارد و ابن حجر نیز دلیلی برای اسلام ابن شعوب نیافته و با عبارت "والله اعلم"؛ و "زعم" گفتار ابن هشام را تضعیف کرده است.

رسول خدا(ص) خطبه‌ای در وصف قیامت و پرهیز از دنیا ایراد کرد که با شنیدن آن، ده تن از صحابه (ابوبکر، عبدالله بن عمر، سالم مولای خذیفه، امیرمؤمنان علی(ع)، سلمان، مقداد، ابوذر، عبدالله بن مسعود و معقل بن مقرن) در خانه عثمان بن مظعون (درگذشته پس از نبرد بدر) گرد آمدند و تصمیم گرفتند دنیاگریزی پیشه کنند، به گونه‌ای که پیوسته روزه‌دار و شب زنده‌دار باشند و از برخی لذایذ دنیا دوری کنند. برخی دیگر به منظور ترک شهوت، در پی از بین بردن مردانگی خود برآمدند که آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ﴾. نازل شد و آنان را از این کار بازداشت. همسو نبودن تفکر ابوبکر با دیگر شرکت کنندگان در خانه ابن مظعون، اختلاف روایات در نام تصمیم گیرندگان، افزودن نام سالم مولای حذیفه در برخی روایات، حذف نام عمار از برخی دیگر، عدم تصریح برخی روایات به نام یا تعداد شرکت کنندگان و نبود نام ابوبکر در روایت عکرمه حضور وی را در جمع بالا مورد تردید جدی که قرار می‌دهد و نقل دوم از روایت ابن عباس را تأیید می‌کند گوید: "انها نزلت في علي واصحاب له"؛ بنابر روایتی از امام صادق(ع) نیز نزول این آیه درباره امام علی(ع)، بلال و عثمان بن مظعون است. در روایتی، از عبدالله بن عمرو بن عاص به جای بلال نام برده شده که ابن حجر آن را به دلیل درگذشت عثمان پیش از هجرت عبدالله، صحیح نمی‌داند. شعبی، ابو مخنف و یزید بن ابی حبیب نیز احتجاج امام حسن(ع) با معاویه و استدلال به نزول این آیه را درباره امام علی(ع) نقل کرده‌اند.

أحد

رسول خدا(ص) پس از تصمیم رویارویی با قریش در بیرون از مدینه، به منزل رفت و ابوبکر و عمر آن حضرت را در پوشیدن عمامه و لباس یاری دادند و همان دو از میدان نبرد گریختند. بر اساس برخی روایات، نزول آیه ﴿وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾. درباره مشورت رسول خدا(ص) با ابوبکر و عمر در این غزوه است که با فرض صحت، فرار آن در تأیید می‌شود؛ زیرا ضمایر ﴿هُمْ﴾ در ﴿فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ﴾؛ به نبردگریختگان اشاره دارد. اما بر پایه روایتی منسوب به مقداد، ابوبکر در شمار هفت مهاجری است که در پیکار أحد پایداری کرد و ثابت قدم ماند و به دستور رسول خدا(ص) به گریختگان علامت داد به صحنه کارزار باز آیند. هنگامی که حلقه‌های مِغفَر (زره‌ای به اندازه سر، مشتمل بر حلفه‌های حفاظتی تا گردن که زیر قلنسوه می‌پوشند) در گونه رسول خدا(ص) فرو رفت، ابوبکر خواست آنها را بیرون آورد، ولی ابوعبیده جراح پیشی گرفت و با درآوردن آنها دندانش افتاد و به اثرم (بی‌دندان) معروف شد. هنگامی که عبدالرحمان بن ابی بکر مبارز‌ طلبید، ابوبکر شمشیر کشید و اجازه خواست با وی نبرد کند. رسول خدا(ص) فرمود: شمشیر غلاف کن، به جای خود برگرد و ما را بهره‌مند کن «مَتِّعْنَا بِنَفْسِكَ »؛ ابوسفیان هنگام بازگشت به مکه، خطاببه رسول خدا(ص)، ابوبکر و عمر، أحد را در برابر بدر و پیروزی را نوبتی دانست.

رسول خدا(ص) پس از خواندن نماز بر شهدای احد فرمود: "من بر اینان گواهم". ابوبکر (در نوعی اعتراض خود را برادر آنان و مجاهدی در ردیف ایشان وصف کرد. حضرت خطاب به ابوبکر فرمود: "نمی‌دانم پس از من چه خواهید کرد". ابوبکر در مقابل این پاسخ به گریستن و این گفته بسنده کرد که آیا پس از تو زنده خواهیم بود.

ابوبکر در دفن حمزه همکاری کرد و هر سال بنابر سنت رسول خدا(ص) به زیارت شهدای احد می‌رفت و بر آنان سلام می‌داد. عبدالله بن عمرو بن عوف مُزنی، رسول خدا(ص) را از تصمیم قریش برای حمله‌ای دوباره آگاه کرد. آن حضرت پس از مشورت با ابوبکر و عمر و دریافت نظر آنان بر تعقیب دشمن، با مسلمانان مجروح و زخمی به تعقیب قریش پرداخت. ابوبکر پس از نبرد أحد، دخترکی را بغل کرده، می‌بوسید و می‌گفت: وی دختر سعد بن ربیع انصاری است که از من بهتر بود و در احد به شهادت رسید.

امیرمؤمنان علی(ع) و به نقلی ابوبکر، پرچمدار رسول خدا(ص) در نبرد حمراء الاسد بود.

بنو نضیر

رسول خدا(ص) با ابوبکر، امیرمؤمنان علی(ع) و عمر به قلعه بنو نضیر رفت تا برای پرداخت دیه دو تن از بنوعامر که به دست عمرو بن امیه ضمری کشته شده بودند، از آنان کمک بگیرد، ولی ناگهان به مدینه بازگشت و در پاسخ به ابوبکر، علت آن را پیمان شکنی یهود بیان کرد. فرماندهی مسلمانان را در این غزوه، امیرمؤمنان علی(ع) و به نقلی ابوبکر بر عهده داشت .

رسول خدا(ص) از غنایم بنونضیر، چاه حِجر و نخلستان و رودباری پُر درخت به ابوبکر اقطاع داد. ابوبکر و ربیعة بن کعب اسلمی هر یک اقطاعی دریافت کردند که شاخه‌های بن خرمایی در زمین ربیعه به زمین ابوبکر آمده بود و نزاع آنان را سبب شد. رسول خدا(ص) با حکم « الفرع لمن لا اصل له»؛ به این نزاع پایان داد.

بدر الموعود

سخنان نعیم بن مسعود اشجعی به عنوان نماینده قریش در مدینه، منافقان و یهودیان را خرسند و مسلمانان را نگران کرد، به گونه‌ای که رسول خدا(ص) بیم داشت مسلمانان از حرکت به بدر الفراء خودداری کنند. ابوبکر و عمر با استناد به یاری بدون تردید الهی و گرامی بودن حضرت نزد خداوند، ایشان را به حرکت تشویق کردند و گفتند: در غیر این صورت، مسلمانان به ترس متهم می‌شوند. رسول خدا(ص) تبسمی کرده، سوگند خورد که بیرون خواهد رفت، گرچه کسی وی را همراهی نکند.

بنومصطلق

ابوبکر سال پنجم از اسب سواران غزوه مریسیع (بنومصطلق) و بنابر اختلاف روایات، وی یا عمار بن یاسر پرچمدار مهاجران بود. در بازگشت از مریسیع، گردنبند عایشه مفقود شد که به موجب آن رسول خدا(ص) و مسلمانان تا صبح در محل ماندند و ابوبکر از ناراحتی این پیش آمد، دست خود را به پهلوی عایشه کوبید و آنگاه آیه تیمم نازل شد.

بنابر مشهور اهل سنت و بسیاری از منابع شیعه، عایشه، همسر رسول خدا(ص) در بازگشت از غزوه بنو مصطلق از همراهی با سپاهیان اسلام بازماند و منافقان، شایعه افک را منتشر کردند. عایشه مدتی به منزل أبوبکر رفت و به گفته واقدی ابوبکر وی را سرزنش و برای او آرزوی مرگ کرد. أبوبکر پس از نزول آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الإِثْمِ وَالَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ لَوْلا جَاؤُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُولَئِكَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللَّهِ عَظِيمٌ وَلَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا يَكُونُ لَنَا أَن نَّتَكَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَكَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَن تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ وَيُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لا تَعْلَمُونَ وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّه رَؤُوفٌ رَحِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَن يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ وَلا يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنكُمْ وَالسَّعَةِ أَن يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُوْلَئِكَ مُبَرَّؤُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴾، سوگند خورد کمک خود را به مسطح، گوینده افک بر ضد عایشه، قطع کند که به روایت آیه ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ﴾. و به روایت آیه ﴿وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ﴾. نازل شد. در اینکه ابوبکر مسطح را عفو کرده یا در سرزنش او شعر گفته باشد، منابع اختلاف دارند. علی بن ابراهیم در یکی از دو نقلش، حدیث افک را درباره ماریه همسر دیگر رسول خدا(ص) می‌داند. براساس روایت وی، ماریه برای عایشه و حفصه قابل تحمل نبود. از این رو، شکایت نزد ابوبکر و عمر بردند و سرانجام تصمیم به تهمت گرفتند. روایت حسین بن حمدان خصیبی دخالت ابوبکر را در این حادثه نشان می‌دهد.

نزول آیات نخستین سوره مبارکه تحریم درباره زینب بنت جحش و نزد بیشتر اهل تسنن، درباره خلوت کردن پیامبر خدا(ص) با ماریه و اذیت کردن حفصه و عایشه به حضرت و بشارت حضرت به حکومت ابوبکر و عمر است.

خندق

به روایت علی بن عیسی از پدرش، ابوبکر و عمر در غزوه خندق، در مسیر نبرد و در محل سکونت، پیوسته با یکدیگر بودند و مشارکت آنان در حفر خندق این گونه بود که چون زنبیل نداشتند، خاک‌ها را با لباسشان از خندق بیرون می‌بردند. رسول خدا(ص) در اثر خستگی حفر خندق، بر سنگی تکیه داده، خوابش برد. ابوبکر و عمر به منظور بیدار نشدن حضرت، بالای سر ایشان ایستادند و از نزدیک شدن مردم جلوگیری کردند. ابوبکر گفته است ما از بنو قریظه درباره زنان و فرزندانمان در مدینه بیش از قریش و غطفان می‌ترسیدیم و نگهبانی در مدینه، از عواملی بود که موجب انصراف بنو قریظه از یورش به مدینه شد.

عمرو بن عبدوَدّ در این غزوه از جنگ با امیرمؤمنان علی(ع) خودداری می‌کرد و اظهار می‌داشت که خواهان مصاف با دو سالخورده قریش، یعنی ابوبکر و عمر است. این خبر در بسیاری از منابع سیره نبوی یافت نشد و گویا به منظور بازسازی شخصیت سیاسی و نظامی آنان و بیان جایگاه بلندشان در عرب ساخته شده باشد؛ زیرا نه از سالخوردگان قریش و نه از جنگاوران عرب بودند، هنگامی که امیرمؤمنان علی(ع) سر عمرو بن عبدود را نزد رسول خدا(ص) آورد، ابوبکر و عمر، سر امام را بوسیدند.

بنو قریظه

ابوبکر و عمر از سواران غزوۂ بنو قریظهو خورنده خرماهایی بودند که سعد بن عباده فرستاده بود. هنگامی که ابوبکر شنید زبیر بن باطا (از یهودیان بنوقریظه)، مرگ را به زندگی بدون هم‌کیشانش ترجیح می‌دهد، گفت: او برای همیشه در آتش جهنم خواهد بود.

رسول خدا(ص) پس از غزوه بنو قریظه، برای خونخواهی اصحاب رجیع به قبیله بنو لحیان و از آنجا به عُسفان رفت و ابوبکر را با ده سواره به (کُراع) غَمیم (هشت میلی عُسفان) فرستاد تا قریش بپندارند رسول خدا(ص) به قصد آنان بیرون آمده است، وی تا منطقه غمیم پیش رفت و بدون برخورد با دشمن بازگشت. اما ابن اسحاق بدون اشاره به نام ابوبکر گوید: آن حضرت دو سواره را فرستاد. ابولبابه هنگام محاصره بنو قریظه خوابی دید که ابوبکر آن را به گشایش پس از گرفتاری و غمگینی سخت تعبیر کرد.

غابه

ابوبکر در ربیع الاول سال ششم در غزوۂ غابه (ذی قَرَد) شرکت داشت و خواب مُحرِز بن نَضله را به شهادت وی در راه خدا تعبیر کرد. محرز وی را خواب گزارترین مردم می‌دانست و یک روز پس از آن به شهادت رسید.

حدیبیه

ابوبکر در سفر رسول خدا(ص) برای زیارت خانه خدا همراه ایشان بود و مانند برخی دیگر از ثروتمندان، شترانی برای قربانی به ذو الحُلَیفَه فرستاد. هنگامی که مشرکان از ورود مسلمانان به مسجدالحرام جلوگیری کردند، أبوبکر در پاسخ به مشورت رسول خدا(ص) گفت: راه خود را ادامه دهیم و با کسانی که مانع حرکتمان شوند، بجنگیم و گفتار بدیل بن ورقاء را با فحش "فلان بت لات را به دندان بگیر" پاسخ داد. در ماجرای صلح حدیبیه، عروة بن مسعود ثقفی نماینده قریش بود که در گفتگو با رسول خدا(ص)، به مسلمانان توهین کرد. ابوبکر که پشت سر آن حضرت نشسته بود، به خشم آمد و وی را به لیسیدن میان پای بت لات دشنام داد.

عروة بن مسعود به دلیل منّتی که از وی داشت، از پاسخ ابوبکر خودداری کرد. هنگامی که گفتگوی قریش و رسول خدا(ص) به نتیجه رسید و نزدیک بود صلح نامه نوشته شود، عمر برآشفت و نزد ابوبکر آمد و صلح با قریش را ذلت و خواری خواند، اما ابوبکر آن را فرمان خدا دانست. امیرمؤمنان علی(ع) صلح نامه را نوشت و رسول خدا(ص) کسانی چند، از جمله ابوبکر را بر آن گواه گرفت. (بعدها) ابوبکر می‌گفت: در اسلام فتحی بزرگ‌تر از فتح حدیبیه نبود، اما آن روز مردم توان درک آن را نداشتند.

رسول خدا(ص) در این غزوه، مشرکان مکه را تهدید کرد در صورت ادامه تبهکاری، مردی را که قلبش به ایمان امتحان شده است، به نبرد آنان خواهد فرستاد. برخی، ابوبکر و برخی دیگر عمر را برازنده چنین تعریفی دانستند، اما آن حضرت به خاصف النعل یعنی امیرمؤمنان اشاره کرد.

خیبر

رسول خدا(ص) پرچم سفیدش را برای فتح (قلعه ناعم از قلعه‌های خیبر) به ترتیب به ابوبکر و عمر داد و آنان به رغم تلاشی که کردند، بدون پیروزی بازگشتند و یکدیگر را به ترس متهم می‌کردند. رسول خدا(ص) غضب کرد و اعلام فرمود: "فردا پرچم را به دست کسی (امیر مؤمنان) می‌دهم که دوستدار خدا و رسولش است و هیچگاه از نبرد با دشمن نگریخته است". مفید وصف اخیر را شاهد گریز ابوبکر و عمر از صحنه نبرد دانسته و افزوده است در واقع رسول خدا(ص) آن دو را فراریان جنگی اعلام کرد. ابوبکر با بریدن درختان خرما در خیبر مخالفت بود و به وعده خداوند بر پیروزی مسلمانان استناد کرد.

رسول خدا(ص) یکصد خروار از غله خیبر را به ابوبکر بخشید و زمین‌های خیبر را به یهودیان داد تا در مقابل کار آنان، در نیمی از محصول شریک باشند و ابوبکر در دروان خلافتش به همان ترتیب با آنان عمل کرد. بنابر روایتی از امام باقر(ع)، ابوبکر زمین‌های خود را به یک سوم مزارعه می‌داده است. مردم در دوره رسول خدا(ص)، ابوبکر و عمر، از اموال خود در خیبر سرکشی می‌کردند و ابوبکر نیز گاهی خودش برای سرکشی می‌رفت یا کسی را می‌فرستاد .

بر پایه روایت تردید آمیزی، هنگامی که مسلمانان در بازگشت از خیبر برای استراحت فرود آمدند، بلال داوطلب بیدار کردن مسلمانان برای نماز گردید، ولی چنان خوابش برد که فردای آن روز با حرارت آفتاب و شنیدن استرجاع مردم بیدار شد. مردم و ابوبکر بیش از دیگران وی را سرزنش کردند. رسول خدا(ص) فرمود: "جان‌های ما به دست خداست، اگر می‌خواست آن را می‌گرفت".

در شعبان سال هفتم، ابوبکر سریه‌ای را در ناحیه ضریه، واقع در منطقه نجد بر ضد بنو کلاب تیره‌ای از قبیله هوازن فرماندهی کرد. در همین سال، غَطَفان در منطقه جناب برای حمله به مدینه آماده می‌شد، رسول خدا(ص) با پیشنهاد ابوبکر و عمر، بشیر بن سعد را همراه سیصد تن به نبرد آنان فرستاد. پس از عمرة‌القضا در صفر سال هشتم، خالد بن ولید خواست مسلمان شود و خوابی هم دید که پس از آمدن به مدینه برای ابوبکر تعریف کرد. او سرزمین خشک و تنگ را در آن خواب، به شرک و وسعت و سرسبزی را به اراده مسلمان شدن خالد تعبیر نمود.

در سال هشتم، ابوبکر و عمر در نبرد ذات السلاسل شرکت کردند. آنان در لشکر ابوعبیده جراح به کمک عمرو بن عاص فرستاده شدند و او به دلیل امیر سریه بودن، با لشکریان از جمله ابوبکر و عمر نماز خواند. رافع بن ابی رافع طایی هم‌سفر ابوبکر در این سریه گوید: او عبایی فَدَکی (منسوب به منطقه فدک) داشت که در مسیر حرکت، سایبان و به گاه فرود، فرش وی بود. ابوبکر ضمن سفارشاتی، وی را از امیر شدن حتی بر دو تن از مسلمانان برحذر داشت، اما رافع آن را تنها راه رسیدن به شرف، ثروت و منزلت نزد رسول خدا(ص) و مردم دانست. ابوبکر گفتار خود را تنها نصیحتی خالصانه وصف کرد و ستم بر مردم را ستم بر خدا دانست و خداوند را پناه بندگانش شمرد. رافع پس از آنکه ابوبکر به خلافت رسید، بر اساس این سفارش با وی احتجاج کرد و ابوبکر در پاسخ گفت: ترسیدم مردم در اثر اختلاف تباه شوند. آنان از من خواستند و من چاره‌ای جز پذیرش نداشتم. عبا‌پوشی در صدر اسلام، بیانگر نوعی ساده‌زیستی، تواضع منشی یا فقر مالی بود. ابوبکر طوری به پوشیدن عبای فدکی معروف بود که مردم نجد در حادثه ارتداد می‌گفتند: ما با صاحب عباء (ابوبکر) بیعت نمی‌کنیم و هوازن وی را به سبب پوشیدن عبا، سرزنش و تحقیر می‌کردند. عوف بن مالک اشجعی که نحوه کشتن شتر را بلد بود، با گرفتن یک دهم گوشت، آنها را کشته، گوشت‌شان را میان برخی لشکریان تقسیم کرد و سهم خود را پخت و با ابوبکر، عمر و برخی دیگر خوردند. پس از صرف غذا و توضیح عوف درباره چگونه به دست آوردن گوشت، ابوبکر و دیگران غذای خورده را برگرداندند و وی را در گرفتن اجرت عجول خواندند.

مفید از سریه‌ای پس از غزوة تبوک به نام سلسه نام برده که ابوبکر لشکریان مسلمان را بر ضد بنو سلیم فرماندهی کرد، ولی شکست خورد و بسیاری از مسلمانان کشته شدند. پس از وی، فرماندهی به ترتیب به عمر و عمرو بن عاص واگذار شد که آنان نیز شکست خوردند، تا آنکه امیرمؤمنان علی(ع) سپاه اسلام را مشتمل بر ابوبکر، عمر و عمرو بن عاص فرماندهی کرد و با وجود کارشکنی آن سه تن، پیروزمندانه به مدینه بازگشت و سوره عادیات در این باره نازل شد. بنو سلیم پیش از فتح مکه مسلمان شدند و در فتح مکه شرکت داشتند و سیره نویسان نیز از چنین سریه‌ای نام نبرده‌اند. از این رو، منظور مفید باید همان سریه ذات السلاسل در سال هشتم باشد که روایات شیعه و سنی در نقل آن متفاوت است.

فتح مکه

ابوسفیان برای تمدید پیمان حدیبیه از ابوبکر کمک خواست، ولی او نپذیرفت. وی پیش از فتح مکه، از عایشه درباره تصمیم و آمادگی رزمی رسول خدا(ص) پرسید، که عایشه اظهار بی‌اطلاعی کرد پس از رسول خدا(ص) پرسید، حضرت وی را آگاه نموده، از او خواست چیزی را فاش نکند. ابوسفیان بن حارث پسرعموی رسول خدا(ص) و دشمن هجوی گوی آن حضرت بود. رسول خدا(ص) به حسان بن ثابت دستور داد در هجو ابوسفیان سروده‌ای را تنظیم و با ابوبکر مشورت کند، که این نیز از شواهد شاعر بودن ابوبکر است. ابوبکر در جحفه خوابی دید که رسول خدا(ص) آن را به خروج بیماری هاری از مکه تعبیر فرمود و افزود ابوسفیان بن حارث را نکشید. او پس از سال‌ها ستیزه، با دیدن سپاه اسلام نزد رسول خدا(ص) آمد، اما آن حضرت و دیگر یارانش از جمله ابوبکر از وی روی گرداندند.

رسول خدا(ص) در فتح مکه، سوار بر ناقه قصواء و در حال گفتگو با ابوبکر و اسید بن حضیر از رو به روی ابوسفیان بن حرب عبور کرد. گویند: ابو قحافه هنگام فتح مکه به کوهی پناه برد و از آنجا که کور بود، اسماء دخترش وی را کمک می‌کرد. مسلمانی صورت ابوقحافه را شکست و گردن‌بند اسماء یا به نقل واقدی. قُریبه، شاخرین دختر ابوقحافه را برد. ابوبکر خون از چهره پدر پاک کرده، وی را نزد رسول خدا(ص) آوردو سه مرتبه فریاد کشید و مردم را به خداوند سوگند داد تا گردنبند خواهرش را برگردانند و چون کسی به خواسته وی عمل نکرد، به خواهرش گفت: گردنبندت را درست نگه‌دار که امانت در میان مردم (صحابه) اندک است. ابو قحافه در فتح مکه مسلمان شد و در دوره عمر، با هند مادر معاویة بن ابی سفیان در یک روز مُردند.

دختران ابواُحَیحَه هنگام عبور رسول خدا(ص) از کنار آنان، موهای خود را پریشان می‌کردند و با روسری‌های خود به صورت اسب‌ها می‌زدند. رسول خدا(ص) با نگاه تبسمی به ابوبکر، از شعر حسان یاد کرد و ابوبکر بیتی از آن قصید وی را به این معنا خواند: اسب‌های ما پیاپی حرکت خواهند کرد و زنان با روسری‌های خود به صورت آنها خواهند زد.

پس از فتح مکه، رسول خدا(ص) خوابی دید که ابوبکر در تعبیر آن گفت: سریه‌ای پیش می‌آید که در آن از برخی افراد اخبار پسندیده و از برخی دیگر اخبار کج رفتاری می‌رسد. آنگاه تو، علی(ع) را برای اصلاح امور پیش آمده، می‌فرستی. خالد بن ولید در سریه‌ای به بنو جذیمه اعزام شد و کسانی را بی‌دلیل کُشت. رسول خدا(ص)، امیرمؤمنان(ع) را فرستاد و امور آنان را اصلاح کرد.

در فتح مکه، بلال، سلمان و صهیب با دیدن ابوسفیان (از زنده بودن وی اظهار تأسف کرده) گفتند: شمشیرهای الهی گردن وی را نگرفت، اما ابوبکر وی را شیخ و سید قریش نامید و از گفته آنان خشمگین شده، نزد پیامبر خدا(ص) از آنان شکایت کرد. آن حضرت خشم آن سه تن را، خشم الهی وصف نمود .

حنین

از ابوبکر در غزوه حنین در سال هشتم خبری نیست، جز آنکه فراوانی سپاهیان مسلمان، اعجاب وی را برانگیخت و گفت: کسی به واسطه کمی نیرو بر ما پیروز نخواهد شد. آیه ﴿لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ﴾. در این باره نازل شد. در این نبرد، مسلمانان نخست با شکست سختی روبه‌رو شدند و جز تنی چند پایداری نکردند. منابع اهل سنت ابوبکر را در شمار ثابت قدمان این نبرد و منابع شیعی، وی را نخستین گریخته آن دانسته و گفته‌اند: سبب اصلی شکست مسلمانان، گفتار ابوبکر مبنی بر اعتماد بر کثرت نیروهای رزمی بود. در این نبرد، ابوقتاده مشرکی را کشت و مسلمانی به برداشتن جامه و سلاح وی اصرار داشت. ابوبکر خواسته وی را نادرست دانست و رسول خدا(ص) با تأیید گفته وی، جامه و سلاح آن مشرک را به ابوقتاده داد.

در مسیر حنین به طائف، ابوبکر، سعید بن عاص (ابو حیحه) را به سبب دشمنی‌اش با رسول خدا(ص) لعنت کرد. عمرو و اَبان فرزندان سعید نیز ابو قحافه را لعنت کردند و گفتند نه از میهمان پذیرایی و نه از ظلم جلوگیری می‌کرد. رسول خدا(ص) فرمود: "دشنام به مردگان، سبب آزار زندگان است. مشرکان را به طور عمومی لعنت کنید". بر اساس روایت جابر بن عبدالله انصاری، ابوبکر و عمر از نجوا کردن رسول خدا(ص) با امام علی(ع) در غزوه طائف برآشفتند و آن حضرت در پاسخ به اعتراض آنان فرمود: "خداوند با وی نجوا می‌کند".

ابومحجن در نبرد طائف تیری به عبدالله بن ابی بکر زد که موجب مرگ عبدالله در دوره ابوبکر شد. ابوبکر آن تیر را تا زمان خلافتش نگه داشت و آن را به ابومحجن نشان داده، پرسید: آیا آن را می‌شناسی؟ گفت: چگونه نشناسم، در حالی که خود چوبه‌اش را تراشیده، بر آن پر نصب کرده و پسرت را با آن زده‌ام. عُیَینَة بن حصن فزاری از سوی رسول خدا(ص) با مردم طائف گفتگو کرد، اما به آن حضرت گزارش دروغ داد و أبوبکر با وی به شدت تندی نمود و وی را به سبب رفتار بدش در نبردهای بنونضیر، بنوقریظه و خیبر سرزنش کرد و افزود: اینک نیز که مسلمان شده‌ای، دشمن را بر ضد ما تحریک می‌کنی. عیینه ضمن پوزش خواستن، تعهد کرد دیگر چنین نباشد. در ایام محاصره طائف، رسول خدا(ص) خوابی دید که ابوبکر در تعبیر آن گفت: امسال طائف فتح نخواهد شد. رسول خدا(ص) فرمود: "من نیز چنین تعبیر کرده‌ام". رسول خدا(ص) فرمان داد محاصره طائف لغو شود و مسلمانان بازگردند. اما برخی صحابه، مخالفت و در این باره با أبوبکر و عمر گفتگو کردند. ابوبکر آن را فرمانی الهی و نازل شده از آسمان دانست. رسول خدا(ص) از طائف به جِعِرّانه (یا جعرانه، نام چاهی در مسیر مکه به طائف به فاصله یک بریدی مکه) آمد و به تقسیم غنایم حنین پرداخت و عباس بن مرداس، سهمش را کم شمرد و شعری سرود. پیامبر خدا(ص) سرودۀ وی را با اندک تغییری، که وزن شعر را به هم ریخت، خواند. ابوبکر شعر را همان‌گونه که عباس گفته بود، خواند و رسول خدا(ص) فرمود: "آن دو یکی است". ابوبکر به حضرت گفت: نه شاعری و نه روایت‌گر شعر.

در سال نهم، وفد قبیله بنو تیمم حضرو رسول خدا(ص) رسید و مسلمان شد ابوبکر اصرار داشت رسول خدا(ص) سرپرستی تمیم را به قعقاع بن معبد واگذار کند، ولی تأکید عمر به سرپرستی أقرع بن حابس از همان قبیله، آنان را به نزاع لفظی در محضر رسول خدا(ص) وادار کرد. نزاع چنان بالا گرفت، که آیات: ﴿لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾، ﴿لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ﴾، ﴿تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ﴾. درباره آن دو نازل شده، از پیشی گرفتن بر خدا و رسولش نهی شدند. به گفته ابن ابی ملیکه، آنان به سبب این کار در آستانه هلاکت قرار گرفتند. عبدالله بن زبیر نواده دختری ابوبکر، بدون اشاره به نام جدش، از اظهار پشیمانی عمر پس از نزول این آیه خبر داده است که برخی از این خبر نتیجه گرفته‌اند ابوبکر در پیروی نکردن از رسول خدا(ص)، حتی از عمر نیز سرسخت‌تر بوده است . بنا بر روایتی، امیرمؤمنان علی(ع) نیز‌ شأن نزول آیه بالا را درباره دو تن از مردان قریش (اشاره به ابوبکر و عمر) دانسته است.

در همان سال، ثقیف نمایندگان خود را برای اسلام آوردن و بیعت به مدینه فرستاد. مغیره از ورود آنان با خبر شد و برای بشارت نزد رسول خدا(ص) می‌رفت، که ابوبکر با سوگند و اصرار مغیره را راضی کرد خبر ورود ثقیف را وی به آن حضرت بدهد رسول خدا(ص)، عثمان بن ابی العاص را که جوان‌ترین و در آموختن علم دین حریص‌ترین بود، امارت داد و ابوبکر از علاقه وی به آگاه شدن در امور اسلام و قرآن نزد پیامبر تعریف کرد . این عثمان در مدینه از رسول خدا(ص) و به اختلاف روایات، از ابوبکر یا ابی بن کعب نیز قرآن و مسائل دینی را آموخت.

تبوک

ابوبکر نخستین کسی بود که چهار هزار درهم برای کمک به نبرد تبوک نزد رسول خدا(ص) آورد و در پاسخ آن حضرت که فرمود: آیا برای خود چیزی باقی گذاشته‌ای؟ گفت: خدا و رسولش آگاه‌تر است. عمر که نیمی از اموالش را داده بود، گفت: ابوبکر همیشه در کارهای خیر بر ما پیشی می‌گیرد. او در نبرد تبوک جانشین رسول خدا(ص) در لشکر بود که با مردم نماز می‌خواند و پرچم بزرگ آن حضرت را، به نام پرچم سیاه، حمل می‌کرد.

ابوبکر در مسیر تبوک پیشنهاد داد لشکریان کنار آبی فرود آیند، ولی با مخالفت اصحاب روبه رو شد. در نتیجه، در صحرایی بدون آب فرود آمدند که نزدیک بود مردم و اسب‌ها از تشنگی بمیرند. در همین نبرد عبدالله ذوالبجادین درگذشت و ابوبکر و عمر، رسول خدا(ص) را در دفن شبانه او یاری دادند. پس از بازگشت از تبوک، رسول خدا(ص) با متخلفان به تندی برخورد کرد و مردم را از سخن گفتن با آنان منع فرمود تا آنکه توبه سه تن پذیرفته شد. ابوبکر کوشید در اعلام پذیرش توبه کعب بن مالک بر زبیر پیشی بگیرد؛ از این رو، با فریادی بلند از پشت بام پذیرش توبه وی را خبر داد.

امیری حج

در سال نهم، أبوبکر در مقام امیرالحاج از سوی رسول خدا(ص) همراه سیصد تن از مدینه به قصد مکه حرکت کرد. او در این سفر، پنج شتر قربانی همراه داشت و دستور یافت برخلاف مشرکان، روز عرفه را در عرفات (و نه در مشعر) وقوف کند. همچنین پس از غروب آفتاب از عرفات و پیش از طلوع آفتاب از مشعر بیرون رود. ابوبکر در ذو الحُلَیفَه مُحرم شد و سحرگاهان در منطقه عَزج، امیرمؤمنان علی(ع) را بر ناقه قصوای رسول خدا(ص) دیده، گمان کرد از امیری حج برکنار شده است . در این میان، سوره مبارکه برائت در اعلام بیزاری از مشرکان نازل شد که از رسول خدا(ص) خواستند آن را برای ابوبکر بفرستد تا بر حاجیان بخواند. حضرت فرمود: « لاَ يُؤَدِّي عَنِّي إِلاَّ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي »؛ آنگاه علی(ع) را برای ابلاغ سوره برائت و لغو پیمان‌ها به مکه فرستاد. روایات در بازگشت یا ادامه سفر ابوبکر گوناگون است: بنا بر روایتی، ابوبکر در بازگشت یا همراهی امیرمؤمنان(ع) آزاد بود، ولی بازگشت را برگزید. ابن عباس گوید: امیرمؤمنان(ع) فرمان داشت او را به مدینه بازگرداند و او پس از بازگشت، سبب عزل خود را پرسید و رسول خدا(ص) فرمود: « لاَ يُؤَدِّي عَنِّي إِلاَّ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي »؛ بر پایه روایتی، ابوبکر به مکه آمد و سه خطبه در بعد از ظهر روز هفتم ذی حجه، روز عرفات و بعد از ظهر روز عید قربان در منی ایراد کرد.

ابوبکر یک سال پیش از رحلت رسول خدا(ص)، با کاروانی همراه نعیمان و سویبط بن حرمله برای تجارت به بصری رفت.

حجة الوداع

ابوبکر، بر اساس روایت دخترش اسماء، شتری برای حمل زاد و توشه خود همراه داشت که با آن، زاد و توشه رسول خدا(ص) را نیز حمل می‌کرد. شتر با خوابیدن غلام ابوبکر افسارش را کشیده، به راه افتاد و گم شد. ابوبکر خشمگین شده، غلامش را می‌زد و رسول خدا(ص) سفارش می‌کرد چنین نکند، تا آنکه صفوان بن معطل شتر را باز آورد.

ابوبکر و بیماری رسول خدا(ص)

ابوبکر و عمر به فرمان رسول خدا(ص) باید برای نبرد با روم در لشکر اسامه حاضر می‌شدند، ولی به دلایلی، از جمله به سبب نگرانی از بیماری رسول خدا(ص) تخلف کردند و مورد لعن آن حضرت قرار گرفتند. هنگام شدت یافتن بیماری حضرت، عایشه و حفصه هر یک در تلاش برای امام جماعت شدن پدر خود بودند که در نهایت به امامت ابوبکر انجامید. رسول خدا(ص) برای خنثی کردن هدف آنان، به زحمت به مسجد آمد، أبوبکر را کنار زد، نماز را دوباره خواند، همسران مربوطه را با تعبیر زنان همراه یوسف سرزنش نمود و ابوبکر، عمر و برخی دیگر از حاضران در مسجد را فراخواند و درباره تخلف از حضور در لشکر اسامه توضیح خواست. آن گاه برای نوشتن هدایت نامه‌ای قلم و کاغذ خواست که عمر حضرت را به هذیان گویی متهم کرد بلاذری گوید: پس از این اتهام، چنان همهمه و گفتگوی در میان حاضران بالا گرفت که رسول خدا(ص) رنجیده خاطر و اندوهگین شده، آنان را از نزد خود بیرون راند و برای آنان چیزی ننوشت. فردای آن روز که بیماری حضرت شدت یافت، فرمود: برادر و یارم را صدا کنید. عایشه و حفصه هر یک پدر خود را فراخواندند، که با بی‌اعتنایی رسول خدا(ص) روبه رو شدند، اما ام سلمه گفت: رسول خدا(ص)، علی(ع) را می‌خواهد. با این حال عایشه گوید: رسول خدا(ص) به من فرمود: پدر و برادرت را نزد من بیاور تا برای آنان نامه‌ای بنویسم، می‌ترسم کسی چیزی بگوید یا آرزویی داشته باشد. البته خدا و مؤمنان خواستار ابوبکر هستند. بنابر روایت مشابهی، ایشان از عبدالرحمان پسر ابوبکر خواست استخوان کتفی بیاورد تا برای جلوگیری از اختلاف درباره ابوبکر فرمانی بنویسد. آنگاه فرمود: خدا و مؤمنان از اختلاف درباره ابوبکر جلوگیری می‌کنند. از عایشه پرسیدند در صورت تمایل، رسول خدا(ص) چه کسی را برای جانشینی تعیین می‌کرد؟ گفت: ابوبکر و سپس عمر و پس از وی ابوعبیده جراح.

ابوبکر در تعبیر خواب رسول خدا(ص) که برای بالا رفتن از نردبانی با وی مسابقه گذاشته و آن حضرت دو پله و نیم جلوتر بود، گفت: من دو سال و نیم پس از شما زنده می‌مانم. نماز جماعت در آخرین روزهای زندگانی رسول خدا(ص)، مسئله مهمی بود که بر اساس اخباری سرنوشت خلافت را رقم زد و روایات شیعه و اهل سنت در این باره بسیار متفاوت است. بر پایه روایات اهل سنت، رسول خدا(ص) با شدت یافتن بیماری‌اش، فرمان داد ابوبکر با مردم نماز بخواند. عایشه ابوبکر را نازک‌دل و هنگام خواندن قرآن بسیار گریه کننده وصف کرده، عذر آورد. اما ابوبکر نماز صبح را با مردم خواند و حضرت از این کار بسیار خرسند شد. به روایتی، عمر با مردم نماز خواند و حضرت اعتراض کرده، فرمان داد ابوبکر همان نماز را دوباره بخواند. به روایتی دیگر از عایشه، رسول خدا(ص) در سمت راست ابوبکر قرار گرفت و نمازش را نشسته خواند و پس از آن، ما را به زنان اطراف یوسف(ع) تشبیه فرمود. عایشه در تبیین هدف خود از این عذرخواهی گوید: می‌دانستم که مردم جانشین رسول خدا(ص) را دوست نمی‌دارند و در آینده دشمن وی خواهند بود؛ از این رو، خواستم این کار بر عهده دیگری باشد. بر اساس روایت دیگری، خود ابوبکر پیام عذری برای عایشه فرستاد که پیر و از عهده‌دار شدن امر جانشینی ناتوان است و خواست تا وی عمر را معرفی کند و در این باره از حفصه نیز کمک بخواهد . این منابع، نماز ابوبکر را به اختلاف سه روز و نُه روز و سه نماز و هفده نماز روایت کرده‌اند.

رحلت رسول خدا(ص) به شدت مورد انکار عُمر و عثمان قرار گرفت، ولی ابوبکر پس از بازگشت از سُنح، به مسجد آمد و بدون هیچ التفاتی، به منزل عایشه رفته، پارچه از رخسار مبارک حضرت برکشید، بوسه‌ای بر آن زد و در مقابل مردم ظاهر شده، با استدلال به آیات ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ﴾.. ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ﴾. ﴿وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ﴾. ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ﴾. رحلت آن حضرت را اعلام داشت. گویا عمر هیچ آگاهی از نزول این آیات نداشت و با شنیدن آنها از زبان ابوبکر بود که رحلت آن حضرت را باور کرد. روز سه‌شنبه پس از تمام شدن بیعت با ابوبکر، درباره مکان دفن رسول خدا(ص) اختلاف شد و با نقل این روایت از ابوبکر که "ما قبض نبي الا دفن حيث يبقض"؛ رسول خدا(ص) را در زیر همان بستر بیماری‌اش دفن کردند. اما خبری از عایشه بیان می‌دارد که برخی صحابه چنان سرگرم انتخاب جانشین و غافل از دفن رسول خدا(ص) بودند که شنیدن صدای بیل‌ها آنان را از دفن پیکر آن حضرت باخبر کرد. واقدی، قصایدی از ابوبکر در سوگ رسول خدا(ص) و گریه وی بر آن حضرت نقل کرده است: يا عين فابكي ولا تسأمي وحق البكاء على السيدز

بلاذری نیز قصیده دیگری از وی آورده که برخی منابع آن را از ام سلمه نقل کرده‌اند.

سقیفه و بیعت

بنا بر نقل مشهور تاریخ نگاران، ابوبکر دوشنبه دوازده ربیع الاول سال یازدهم و بر اساس منابع شیعی، ۲۸ صفر پس از رحلت رسول خدا(ص) به خلافت رسید. برخی خلافت ابوبکر و پادشاهی یزدجرد ساسانی را در یک سال دانسته‌اند. با اینکه مهاجران و انصار در حقانیت امیرمؤمنان علی(ع) تردیدی نداشتند، بیشتر انصار در سقیفه گرد سعد بن عُباده جمع شدند. دو تن از انصار به نام‌های عویم بن ساعده و مغن بن عدی، ابوبکر و عمر را از تجمع بزرگان انصار در سقیفه باخبر کردند. ابوبکر همراه عمر و ابوعبیده جراح به سقیفه آمدند. عمر پس از سخنرانی خطیب انصار، خواست سخن بگوید، ولی ابوبکر وی را بازداشت و خود در پاسخ انصار، خطبه‌ای بهتر از آنچه عمر در نظر داشت، ایراد کرد. او در خطبه‌اش نخست از أنصار به نیکی یاد کرد، آنگاه مهاجران را، به استناد خویشاوندی با رسول خدا(ص)، قبیله برتر عرب بودن و پیروی مردم از آنان، شایسته خلافت دانسته، ابوعبیده و عمر را که در دو سوی وی نشسته بودند، برای بیعت معرفی کرد، ابوعبیده، ابوبکر را به استناد یار غار رسول خدا(ص) بودن، سزاوار خلافت دانست و عمر می‌گفت: کسی همچون ابوبکر در میان شما نیست که گردن‌ها برای وی کشیده شود. اما انصار همچنان از بیعت با ابوبکر خودداری کرده، با نوعی عقب نشینی از مواضع سیاسی، طرح شورایی شدن خلافت را مطرح کردند که موجب همهمه حاضران شد. ابوبکر خلافت را برای مهاجران و وزارت را برای انصار پیشنهاد داد و وعده داد در حکومت از آنان استفاده خواهد کرد. آنگاه پس از گفتگویی تند، عمر برای جلوگیری از بالا گرفتن اختلاف‌ها با ابوبکر بیعت کرد. کینه‌های دیرینه اوس، و خزرج و حسادت بشیر بن سعد بر مقام یافتن سعد بن عباده، وی را بر آن داشت تا نخستین انصاری بیعت کننده با ابوبکر باشد. درگیری دیرینه و کینه‌های کهنه اوس و خزرج، رقابت مهاجر و انصار، حسادت تیره‌های قریش بر برتری بنی هاشم، دشمنی قریش با امیرمؤمنان علی(ع) و انصار، ویژگی‌های شخصی و شخصیتی ابوبکر، و هم‌یاری جناح‌های میانی قریش، از علل و عوامل به خلافت رسیدن ابوبکر شد. اما آنچه پیروزی ابوبکر را تثبیت کرد، ورود قبیله اَسَلم به مدینه و بیعت آنان با ابوبکر بود، به گونه‌ای که کوچه‌های شهر را پُر کردند و عمر که امر بیعت را ناشدنی می‌دید، با دیدن آنان به پیروزی اطمینان یافت. مفید گوید: گروهی از اعراب (اسلمی‌ها) با وعده عمر برای اعطای خواروبار، مردم مدینه را به بیعت اجباری وادار کرده، با چوب و چماق به جان آنان افتادند.

همان‌گونه که گذشت، استدلال أبوبکر مبنی بر پیوند خویشاوندی با رسول خدا(ص)، از عوامل پیروزی وی بر انصار بود. امام علی(ع) در رد این استدلال فرمود: "به درختی استدلال کردند که میوه آن را تباه نمودند". عباس بن عبدالمطلب نیز به ابوبکر گفت: رسول خدا(ص) از درختی است که ما شاخه‌های آن هستیم و شما پیرامون آن.

روز بعد از سقیفه، مردم برای بیعت عمومی در مسجد گرد آمدند و نخست عمر با بیان ویژگی‌های ابوبکر، خواستار بیعت عمومی شد. پس از بیعت، ابوبکر برای ایراد نخستین خطبه‌اش بر منبر، پله‌ای پایین‌تر از رسول خدا(ص) نشست و ضمن اشاره به ناتوانی خود و چیرگی شیطان بر وی، ملاک انتخاب خلیفه را مبنی بر عدم لزوم برتری وی بر دیگران بیان کرد و همچنین استراتژی خلافت را تبیین و برنامه‌های حکومتی‌اش را ارائه نموده، به احقاق حق ضعیفان و استمرار حرکت جهادی وعده داد.

ابوبکر پس از رسمیت یافتن خلافتش، پولی میان مردم تقسیم کرد که برخی آن را به نوعی رشوه در دین یا ترسی از بازگشت از بیعت تفسیر کرده، نپذیرفتند. او خود را خلیفة رسول خدا(ص) شمرد و از عنوان خلیفة الله بودن برآشفت.

شمار زیادی از انصار پس از بیعت با ابوبکر، اظهار پشیمانی کردند و یکدیگر را بر انجام آن سرزنش نموده، از امام علی(ع) برای خلافت نام می‌بردند. این مسئله، مهاجران و سران طلقا را به شدت آزرده خاطر کرد و بی‌خردان و فتنه جویانی از قریش، عمرو بن عاص را برای مبارزه با انصار تحریک کرده، او را زبان گویای قریش و نماینده آنان در جاهلیت و اسلام معرفی کردند. آنان در احتجاج با قریش، موقعیت اجتماعی ابوبکر را در میان قریش، بسیار ضعیف‌تر از سعد بن عباده در میان انصار بیان کردند. امام حسن(ع) نیز در اعتراض به ابوبکر شصت ساله، از او خواست از منبر پدرش، امیرمؤمنان(ع) پایین بیاید. عباس بن عبدالمطلب نیز پیش‌تر به قصد جلوگیری از هر گونه ادعایی درباره خلافت، به امیرمؤمنان(ع) پیشنهاد بیعت شخصی، به طور آشکارا داد تا کسی از وی برنتابد، اما امام(ع) نپذیرفت .

شماری از مهاجر و انصار هوادار امیرمؤمنان(ع)، از جمله عباس بن عبدالمطلب و پسرش فضل، زبیر، خالد بن سعید بن عاص، مقداد، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، براء بن عازب و ابی بن کعب، با بیعت ابوبکر مخالفت کرده، انجمنی در محله بنوبیاضه تشکیل دادند تا از بیعت عمومی با ابوبکر جلوگیری کرده، (دست کم) انتخاب خلیفه را به مهاجران واگذارند. ابوبکر در مشورت با عمر، ابوعبیده و مغیرة بن شعبه، به این نتیجه رسید که برای کوتاه کردن دست امیرمؤمنان(ع)، برای عباس و نسل وی بهره‌ای از حکومت قرار دهد. از این‌رو، همگی شبانه نزد عباس رفتند، ولی با سخنان تند عباس، رنجیده خاطر شدند. از جمله آنکه اگر آنچه را برای من قرار می‌دهید، حق مؤمنان باشد، ابوبکر حق داوری در آن را ندارد و اگر حق ما باشد، ما بگرفتن بخشی و رهایی بخشی راضی نیستیم. فضل بن عباس نیز قریش و به ویژه بنوتیم را که به خلافت ابوبکر افتخار می‌کردند، مخاطب قرار داده، اهل بیت(ع) را شایسته خلافت، و حسادت و کینه را عامل رویگردانی از آنان شمرد. برخی نیز ویژگی‌های امیر مؤمنان علی را به نظم کشیده، در مطلع آن چنین سرودند: ما كنت احسب ان الامر منصرف عن هاشم ثم عن ابي حسن؛

سلمان فارسی نیز پس از بیعت مردم با ابوبکر گفت: کردید و نکردید، در حالی که بیعت با علی(ع)، سبب بهره‌مندی فراوان و رفع اختلاف می‌شد. سعد بن عباده و ابوسفیان نیز از مخالفان ابوبکر بودند. سعد چنان در مخالفت سرسخت بود که نخست عمر طرح قتل او را مطرح نمود، ولی ابوبکر به پیشنهاد بشیر بن سعد، او را در تنهایی خود رها کرد. سخت‌گیری‌های سیاسی - اجتماعی بر سعد در زمان عمر به گونه‌ای شدت یافت که سبب رفتن وی به شام گردید و سرانجام در آنجا کشته شد. ابوسفیان، نخست نزد امیر مؤمنان علی(ع) آمد و حضرت را به درگیری نظامی تشویق کرد، ولی پس از ناامیدی از هرگونه ائتلاف با امام، در نهایت (با منصب يافتن فرزندانش) با ابوبکر بیعت کرد. خالد بن سعید پس از دو یا شش ماه با ابوبکر بیعت کرد، آنگاه فرمانده بخشی از لشکر شام شد، که عمر به سبب تأخیر در بیعت، با فرماندهی خالد مخالفت و ابوبکر وی را عزل کرد. فروة بن عمرو (از بزرگان صحابه و همراه امیر مؤمنان علی(ع) در جنگ جمل) نیز از بیعت با ابوبکر خودداری کرد و مَعن بن عَدی و عُوَیم بن ساعده، که ابوبکر یا عمر را از اخبار سقیفه باخبر کرده بودند، سرزنش نمود. شدت مخالفت‌ها در آغاز خلافت ابوبکر به گونه‌ای بود که هرگونه بی‌اعتنایی را به مخالفت تفسیر و با آن به تندی برخورد می‌کردند، تا جایی که عثمان به سبب ندادن جواب سلام عمر بازخواست شد، اما عذر سرگرم افکارش بودن، وی را از مؤاخذه رهانید. تحلیل مؤمن طاق از خودداری امام علی(ع) از قیام بر ضد ابوبکر، بیانگر شدت خفقان حاکم بر آن دوره است. وی در پاسخ ابوحنیفه که چرا حضرت قیام نکرد گفت: ایشان نیز مانند سعد بن عباده کشته می‌شد.

ابوقحافه وقتی شنید فرزندش به خلافت رسیده و خاندان‌های عبدشمس و مغیره با او ائتلاف کرده‌اند، خرسند شد و آن را عنایت الهی نامید.

مستندات مشروعیت خلافت ابوبکر

اهل سنت، خلافت را از ارکان دین دانسته، به روایاتی برای مشروعیت خلافت ابوبکر استناد کرده‌اند؛ از جمله تصریح رسول خدا(ص) به خلافت ابوبکر و عمر. بر پایه خبر زرعة بن عمرو، رسول خدا(ص) در ابتدای ورود به مدینه، با مهاجران نزد انصار رفته و در حضور همگان، ابوبکر، عمر و عثمان را خلفای پس از خود معرفی کرد. در خبر ساختگی دیگری از آن حضرت آمده است که فرمود: «اقتدوا باللذین من بعدی ابی بکر و عمر». ضعف سند و اشکال محتوایی این خبر مشهور است و از سویی اختلاف ابوبکر و عمر در بسیاری از احکام، مانع اقتدای مردم به دو شیوه متفاوت آنان است. کلمه ابوبکر در این خبر نیز به سه گونه ابو، آبی و ابا روایت شده «ابی» را تحریف شده «ابا» دانسته‌اند، که در این صورت، رسول خدا(ص) پس از خطاب عمومی، ابوبکر و عمر را در اقتدای به کتاب و اهل بیت (سنت) مخاطبان خاص خود قرار داده است. با بودن ابوبکر، دیگران برای امامت شایسته نیستند. ترمذی این حدیث را غریب، ابن حبان و ابن عدی ضعیف و ابن جوزی ساختگی دانسته‌اند. ذهبی نیز تصریح رسول خدا(ص) به خلافت ابوبکر را باطل و راوی آن را دروغ پرداز خوانده است. زنی از رسول خدا(ص) چیزی خواست و آن حضرت فرمود: اگر رحلت کرده بودم، به ابوبکر مراجعه کن. روایاتی نیز نماز خواندن ابوبکر را هنگام بیماری رسول خدا(ص)، به منزله نص و تصریح بر خلافت و جانشینی او دانسته‌اند. از جمله روایت حسن بصری و آتش از امیرمؤمنان علی(ع) که فرمود: «رسول خدا(ص) ابوبکر را برای دین ما پسندید و او را برای نماز پیش فرستاد؛ از این رو، ما او را برای دنیای خود برگزیدیم». بدون تردید این روایت ساختگی است و روایات فراوانی را در موارد مشابه، به امیرمؤمنان(ع) نسبت داده‌اند. امامت در نماز، با جانشینی رسول خدا(ص) قابل مقایسه نبوده، امر به نماز، به منزله نص در جانشینی و دلیلی بر استحقاق خلافت نیست. به علاوه، روایات یاد شده، خبر واحد، متعارض با یکدیگر و در مجموع با اخبار رسیده از اهل بیت(ع) متعارض است. همچنین این روایات با عملکرد ابوبکر در انتخاب خلیفة پس از خود سازگاری ندارد؛ زیرا بنا بر منابع اهل سنت، رسول خدا(ص) به عبدالرحمان بن عوف نیز اقتدا کرده است، از این رو، ابوبکر باید وی را خلیفه پس از خود قرار می‌داد، نه عمر را. امیر مؤمنان(ع) نیز برای مدتی با ابوبکربیعت نکرد، که بیان تعارضی دیگر است. اصل فرمان رسول خدا(ص) مبنی بر نماز گزاردن ابوبکر با مردم، مورد تردید جدی است؛ زیرا عایشه آن را نقل کرد و اگر سخن وی حجت باشد، باید گفتار فاطمه(ع) دباره فدک و گواهی دادن ام ایمن و امام علی(ع) به نفع آن حضرت نیز پذیرفته شود و می‌دانیم که رسول خدا(ص) بهشت را برای فاطمه گواهی داد. بر فرض پذیرش نماز ابوبکر، او در جانشینی بر امیرمؤمنان(ع) برتری ندارد. از سویی، رسول خدا(ص) ابوبکر را کنار زد و خود نماز خواند، که نشان می‌دهد ابوبکر فرمانی برای خواندن نماز با مردم نداشت (و عایشه از پیش خود چنین کاری کرده بود)؛ و گرنه همانگونه که حضرت (براساس منابع اهل سنت) به عبدالرحمان بن عوف اقتدا کرد، به وی نیز اقتدا می‌کرد و کسی اقتدای آن حضرت را به عبدالرحمان بن عوف، به معنای برتری وی بر امیر مؤمنان(ع) ندانسته است. اگر نماز أبوبکر با مردم، موجب برتری وی بر اقتدا کنندگان باشد، باید عمرو بن عاص بر ابوبکر و عمر برتر باشد؛ زیرا در جنگ ذات السلاسل با آن دو نماز خواند. افزون بر اینکه تناقض و تضاد در روایات نماز ابوبکر، بیانگر نادرستی آنهاست و بر اساس روایات اهل سنت از رسول خدا(ص)، مردم می‌توانند بر هر نیکوکار و تبهکاری اقتدا کنند. مستند دیگر آنکه، ابوبکر در واپسین روزهای زندگی رسول خدا(ص)، در غم فراق آن حضرت گریست و گفت: جان خود و فرزندانمان فدای تو باد! رسول خدا(ص) و وی را آرام کرد و فرمود: «درهایی که از خانه صحابه به مسجد باز است، جز در خانه ابوبکر بسته شود (ست الابواب)، که بافضیلت‌ترین صحابی من است». أحمد بن حنبل روایت صحیحی نقل کرده که سد أبواب درباره امیرمؤمنان علی(ع) است. این روایت، از واکنش تند و اعتراض کسانی خبر می‌دهد که رسول خدا(ص) در پاسخ آنان فرمود: «باز و بسته کردن درها به فرمان الهی بوده» و بنا بر روایتی دیگر، خود را بنده مأموری وصف کرد که به فرمان وحی عمل کرده است. ابوبکر، عمر و عباس به فرمان رسول خدا(ص) در خانه خود را بستند. عمر و ابوسعید خدری بعدها بر این فضیلت امیرمؤمنان(ع) غبطه می‌خوردند. بزار، روایات مربوط به ابوبکر را روایت شده مردم مدینه و روایات مربوط به امیرمؤمنان علی(ع) را روایت شده مردم کوفه دانسته، به نوعی میان آنها را جمع کرده است. ابن حجر با جمع روایات مربوط، سد ابواب را دو مرتبه دانسته است. ابن ابی الحدید از گروهی به نام بکریه (طرفداران ابوبکر) نام می‌برد که احادیث مربوط به امیر مؤمنان(ع)، از جمله حدیث سد ابواب را به ابوبکر نسبت داده‌اند. بریده اسلمی گوید: پس از سد ابواب، ابوبکر و عمر از رسول خدا(ص) خواستند از خانه شان روزنه‌ای (کوه یا خوخه) به مسجد باشد، ولی رسول خدا(ص) نپذیرفت. بنابر روایاتی، او محبوب‌ترین مردان نزد رسول خدا(ص) و مهربان‌ترین و غیرتمندترین اشخاص امت و آگاه‌ترین آنان به تعبیر خواب معرفی شده و حضرت فرموده است: «اگر قرار بود دوستی برگزینم، ابوبکر را انتخاب می‌کردم، اما میان من و او صحبت و برادری بر اساس ایمان است». فضایل فراوان دیگری نیز درباره ابوبکر روایت کرده‌اند؛ از جمله ترجیح ایمان وی بر ایمان ساکنان زمین، عصمت وی از هر گونه اشتباه و اینکه ابوبکر ما اهل البیت؛ در همین باب از امام علی(ع) روایتی ساختند که ابوبکر و عمر را «سیدی قریش و آبوی المؤمنین» معرفی کرده است و در قدمی فراتر، برای وی مقام أنبیا را ادعا کردند. «برخی در دوستی ابوبکر تا آنجا پیش رفته‌اند که نزول آیه ﴿لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ﴾. را درباره او دانسته یا بر وی تطبیق داده‌اند. افزون بر ضعف مجموع روایات بالا، عبدالله بن مسعود گوید: پیشنهاد جانشینی أبوبکر و سپس عمر را به رسول خدا(ص) مطرح کردم، ولی آن حضرت سکوت نمود. آنگاه از جانشینی علی(ع) نام بردم. قسم یاد کرد اگر مردم از وی پیروی کنند، داخل بهشت می‌شوند. سعید بن مسیب گوید: رسول خدا(ص) ابوبکر را دارای جسمی ضعیف و در امور الهی قوی، و عمر را به هر دو لحاظ قوی وصف کرد و افزود: «اما علی(ع)، هدایتگر هدایت شده‌ای است که شما را به راه راست هدایت می‌کند، ولی هرگز او را انتخاب نخواهید کرد». بر اساس روایت ذریح محاربی و زید بن جهم رسول خدا(ص) پس از نزول آیه ولایت فرمان داد ابوبکر، مر، مقداد، ابوذر، یفه، عمار، ابن مسعود و بریده أسلمی به امام علی(ع) با عنوان امیرمؤمنان(ع) سلام دهند. ابوبکر و عمر از الهی بودن این فرمان پرسیدند و با دریافت پاسخ مثبت، سلام دادند، اما هنگام بیرون رفتن، از نقض بیعت سخن گفتند و آیه ﴿وَلَا تَنْقُضُوا الْأَیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا﴾. در این باره نازل شد. بریده اسلمی پس از به خلافت رسیدن ابوبکر، یادآور سلام وی به امیر مؤمنان(ع) شد و ابوبکر از رخداد حادثه جدیدی سخن گفت. با توجه به اشکال‌های بالا، گفته می‌شود برخی از مستندات مشروعیت خلافت ابوبکر، ساخته عصر امویان و برخی مورد تصرف، دسیسه، تصحیف و تحریف قرار گرفته است و ابوبکر و عمر نیز هیچگاه برای مشروعیت خلافت خودشان به این اخبار استناد نکردند، بلکه ابوبکر پیشنهاد بیعت با عمر یا ابوعبیده را داد و عمر نیز خلافت ابوبکر را ناگهانی (فلته) وصف کرد. البته روایاتی (بر فرض صحیح بودنشان) نشان می‌دهد که عمر با بیعت أبوبکر به گونه دیگری نیز برخورد، و در مواردی با نفی ناگهانی بودن آن، ابوبکر را منتخب رسول خدا(ص) و قائم مقام ایشان معرفی کرده است. محمد بن قاسم نواده ابوبکر گوید: مردم تا زمان مرگ عمر شک نداشتند که رسول خدا(ص) ابوبکر را خلیفه خود قرار داده است، ولی هنگامی که عمر انتخاب نکردن خلیفه را به عملرسول خدا(ص) مستند کرد، مردم متوجه شدند ابوبکر خلیفه رسول خدا(ص) نبوده است.

هجوم به خانه فاطمه(ع)

مخالفان ابوبکر همراه امیرمؤمنان(ع) در خانه فاطمه(ع) گرد آمدند. عمر فرمان یافت علی(ع) را با تندی و درشت خویی تمام به حضور آورد. از این رو، با گروهی مسلح، از جمله اسید بن حضیر، با شعله‌ای از آتش به منزل فاطمه(ع) هجوم آورد و اعلام داشت خانه آن حضرت را به آتش می‌کشد، گرچه فاطمه(ع) در آن خانه باشد. امام علی(ع) به عمر فرمود: بخشی از شیری که میدوشی از آن توست. تلاش تو در دفاع از حکومت ابوبکر، به این منظور است که می‌خواهی تو را جانشین خود کند. امام علی(ع) تا زمانی که فاطمه(ع) زنده بود (به مدت شش ماه) بیعت نکرد، خلافت وی را غاصبانه شمرد، ادله بر حق بودن خویش و اهل بیت را بیان کرد و با فاطمه(ع) شبانه به خانه انصار رفته، از آنان کمک خواست، که به نوعی پاسخ منفی دریافت کرد و بارها از سوی عمر به قتل تهدید شد. بر پایه روایت أبوعون، مردم از نبرد با مرتدان فرو نشستند تا زمانی که امام علی(ع)بیعت کرد، آنگاه مردم برای نبرد آماده شدند و لشکرها آراستند. بر پایه روایتی، ابوبکر به خالد بن ولید دستور داد امیرمؤمنان(ع) را در نماز صبح بکشد، ولی در میان نماز از ترس بروز قیامی که توان مقابله با آن را نداشت، پشیمان شد و پیش از سلام نماز خطاب به خالد گفت: کاری که گفتم انجام مده. فاطمه(ع) در خطبه‌ای، انحراف مردم را پس از رحلت رسول خدا در(ص) در اثر عواملی بیان کرده است؛ از جمله دورویی وسوسه‌های شیطانی، نادیده گرفتن قرآن، توجه به افکار و پیوندهای جاهلی و راحت‌طلبی انصار. ابن عباس نیز ریشه انحراف خلافت راء حسادت و ستم بر اهل بیت بیان می‌کند. شهادت فاطمه(ع) و سقط فرزندش به نام محسن بنابر مشهور شیعه، در اثر هجوم عمر به خانه ایشان بوده است. شعبی گوید: ابوبکر بر پیکر فاطمه(ع) نماز خواند، اما سخن مشهور برخلاف آن است و ابن حجر نیز آن را تضعیف کرده است. ابوبکر در آخر عمرش بر هجوم به خانه فاطمه(ع) تأسف می‌خورد.

فرستادن سپاه اسامه

أبوبکر در آخر ربیع الاول سال یازدهم، به بریده دستور داد پرچم را همان گونه که بسته است، به خانه اسامة بن زید ببرد و آن را بازنکند تا اسامه به جنگ برود. او پس از ارتداد گروهی از عرب، به اسامه دستور داد برای نبردی که رسول خدا(ص) به آن فرمان داده، حرکت کند. عمر، عثمان، سعد بن أبی وقاص، ابوعبیده جراح و سعید بن زید، از مهاجران نخستین در این باب با ابوبکر گفتگو کرده، خواستار تعویق نبرد با روم تا آرام شدن جزیرة العرب شدند. دلیل آنان فشار بیشتر بر مرتدان، ایمن نبودن از حمله بر مدینه و از سویی آسوده خاطر بودن از حمله رومیان بود. اما ابوبکر به اعزام سپاه اسامه اصرار ورزید و حاضر نشد با فرمان رسول خدا(ص) در این باره مخالفت کند. در عین حال، رضایت اسامه را درباره ماندن عمر در مدینه به دست آورد و دیگرانی را که قرار بود در سپاه اسامه باشند، وادار به حرکت کرد. او لشکر اسامه را بدرقه نمود و به وی گفت: برای اجرای فرمان رسول خدا(ص) حرکت کن، که من نیز خواهان اجرای آن هستم. اسامه (در سفر چهل روزه خود) با پیروزی و غنایم فراوان و بدون دادن تلفاتی به مدینه بازگشت، که موجب خشم هرقل و شادی ابوبکر و مسلمانان شد. ابوبکر همراه مهاجران و مردم مدینه تا عواتق به استقبال لشکر اسامه رفت.

نبرد با مرتدان

همزمان با به خلافت رسیدن ابوبکر، عرب به مخالفت برخاست و این مخالفت‌ها، بخش وسیعی از قلمرو حکومت اسلامی و با یک نگاه مبالغه آمیزی سراسر آن قلمرو را به جز مگه (قریش) و طائف (ثقیف) در بر گرفت. در ارتداد قبایل عرب و مناطق ارتداد اختلاف است. بنو اسد، غطفان، طئ، هوازن، بنو شلیم، بنو عامر، بنو تمیم، کنده، بنو فزاره، بنو بکر و بنو حنیفه، از قبایل مرتد و نجد، بطاح، یمامه، دبا، مهره، حضرموت، تهامه، عمان و بحرین از مناطق ارتداد شمرده است. در ماجرای ارتداد، برخی مانند طلیحه، أسود عنسی، مسیلمه و سجاح ادعای پیامبری کردند. در ارتداد و مبارزه با اینان کسی تردید نداشت. برخی دیگر، آن را با باج خواهی تفسیر می‌کرده یا با کج فهمی دینی، آن را منحصر به زمان رسالت می‌دانستند و یا شخص ابوبکر را شایسته خلافت و درخور گرفتن زکات نمی‌دیدند، اما حکومت برای سرکوب مخالفان، همه را یکسان مرتد نامید. شواهدی نشان می‌دهد بخشی از مرتدان، برگشته از دین نبودند، بلکه به حکومت ابوبکر اعتراض داشتند و نبرد ابوبکر نیز به نوعی تلاش برای بازگرداندن قبایل عرب به اطاعت از حکومت مرکزی بود. نخستین شاهد آنکه ابوبکر سبب نبرد خود را با مرتدان، خودداری از پرداخت زکات، گرچه به مقدار زانوبند شتر اعلام داشت و پذیرش تقاضای آنان را نوعی رشوه دهی به عرب وصف کرد. نمونه دیگر آنکه، مردم یمامه زکات را از آن روی به ابوبکر نپرداختند که حکومت وی را مستند به قرآن و سنت نمی‌دانستند، حارث بن سراقه از قبیلة کنده در حضرموت یمن، حارث بن معاویه از بزرگان بنو تمیم و عرفجة بن عبدالله هذلی نیز خلافت ابوبکر را نامشروع دانسته، اهل بیت را شایسته خلافت اعلام کردند. قبائل بنو فزاره و بنو أسد برای تحقیر وی، او را ابوالفصیل (به معنای شتر بچه از مادر جدا شده) نامیدند. اسکافی، ارتداد همگانی عرب را شاهدی بر خطای اندیشه و غلط بودن سیاست ابوبکر دانسته، گوید: عموم صحابه به استناد سخن رسول خدا(ص) با نظر ابوبکر مخالف بودند. عمر نیز در ابتدا نظر ابوبکر را در نبرد با مرتدان نمی‌پذیرفت و به این سخن رسول خدا(ص) استدلال می‌کرد که اقرار به یگانگی خداوند، موجب امنیت جان و مال مردم است و حساب آنان با خداست. اما ابوبکر اصرار داشت با کسانی که میان نماز و زکات فرق می‌گذارند و از پرداخت زکات. گرچه اندک - خودداری می‌کنند، مبارزه کند. عمر گوید: بعدها دریافتم شیوه ابوبکر صحیح بوده است. پیش از بازگشت سپاه اسامه به مدینه، گفتگوی نمایندگان مرتدان در معاف بودن از پرداخت زکات به نتیجه نرسید و افرادی از قبایل ذبیان و عبس به مدینه حمله کردند که با آمادگی مسلمانان و نگهبانی افرادی مانند امیرمؤمنان علی(ع)، زبیر، طلحه و ابن مسعود از گذرگاه‌ها روبه رو شده، گریختند و در بازگشت مسلمانی را کشتند. ابوبکر برای نبرد با شورشیان تا ذو القصه (در یک منزلی مدینه در مسیر ربذه) بیرون رفته، آنان را شکست داد. آنگاه یازده فرمانده، از جمله خالد بن ولید، عمرو بن عاص و عکرمة بن ابی جهل را با فرمانی مشابه به مناطق ارتداد فرستاد و با اعلام الاذان شعار الایمان؛ دستور داد از نبرد با کسانی که اذان می‌گویند و نماز می‌خوانند، خودداری شود اما دیگران را بکشند و بسوزانند. در این نبردها که در مدتی کوتاه به پیروزی ابوبکر انجامید، مسیلمه کذاب در یمامه و أسود عنسی در یمن کشته شدند و اشعث بن قیس را با غل و زنجیر نزد ابوبکر آوردند. ابوبکر وی را بخشید و خواهرش را به ازدواج وی درآورد. همچنین در این نبردها، خالد بن ولید، مالک بن نویره مسلمان را به قصد تجاوز به همسرش کشت و در همان روز با همسرش همبستر شد و ابوبکر حکم خدا را درباره وی اجرا نکرد. همو اسیرانی را کشت، در حالی که آنان با سرودن شعری اعلام داشتند ما نماز می‌خوانیم، ریختن خون ما بر خالد حرام است و خدا می‌داند کافر نیستیم. اما به دلیل تلاش فوق العاده خالد، بنا بر روایتی ابوبکر وی را «سیف الله» نامید. برخی از ابوبکر برای مبارزه با اهل رده سلاح گرفتند، اما آن را در راه مبارزه با ابوبکر به کار بردند. طبری در این باره از ایاس بن عبدیالیل (فجاءه) از قبیله بنو سلیم نام برده است که از ابوبکرسلاح گرفت و به مسلمانان حمله برد. ابوبکر وی را شکست داد اسیر کرد و او را در بقیع با دست و پای بسته در آتش سوزاند. ابوبکر زنان اهل رده را اسیر می‌کرد و می‌فروخت، أما عمر با این کار مخالف بود و پس از آنکه به خلافت رسید، اسیران را به نوعی آزاد کرد. مهاجر بن أبی أمیه مخزومی، در ماجرای ارتداد قبیلة کنده، دست زنی را که به ابوبکر ناسزا گفت، قطع کرد. از این رو، ابوبکر در نامه‌ای، مثله کردن مخالفان را ممنوع نمود. عایشه گوید: حوادث پس از رحلت رسول خدا(ص)، کوه‌های استوار را متلاشی می‌کرد، اما پدرم بر آنها چیره شد: از سویی در مدینه نفاق جلوه کرد و از سویی دیگر عرب مرتد شد.

فتوحات

نوید فتح روم و ایران در کلمات رسول خدا(ص)، نامه آن حضرت به ملوک، تجربه ناتوانی دولت ساسانی در واقعه ذوقار، انعطاف افکار عمومی به دشمن خارجی مشترک و انصراف افکار از مخالفت با خلیفه، از جمله علل و عوامل فتوحات است. ابوبکر فتوحات اسلامی را در اواخر سال دوازدهم، پس از پیروزی در جنگ‌های رده، به ترتیب از عراق و شام آغاز کرد. او با پیشنهاد مثنی بن حارثه شیبانی از قبیله بزرگ بکر بن وائل و از ساکنان حیره، به فتح عراق پرداخت و خالد بن ولید را که برای سرکوبی جنگ‌های رده در یمامه بود، به فرماندهی کل و مثنی را به معاونت وی منصوب کرد. خالد از یمامه با پشتیبانی لشکری به فرماندهی جریر بن عبدالله بجلی، پیشروی پیروزمندانه خود را در عراق تا شهرهای حیره و انبار ادامه داد و آن دو را با قرارداد صلحی و عین التمر را با جنگ گشود. آنگاه به دستور ابوبکر عازم فتح شام شد. أبوبکر در خصوص فتح روم با گروهی از صحابه مشورت کرد. امیرمؤمنان علی(ع) آن را حرکتی پیروز وصف نمود، که در پی آن ابوبکر بسیج عمومی داده، مردم را به جهاد با رومیان و دستیابی به غنایم روم ترغیب کرد. مردم جزیرة العرب برخی به انگیزه الهی و برخی به انگیزه مادی به مدینه آمدند. ابوبکر با خرسندی از استقبال مردم، در روزهای آغازین ماه صفر سال سیزده، سه لشکر (و لشکر چهارمی برای احتیاط) آراست؛ آنگاه خالد بن سعید بن عاص را به اصرار عمر از فرماندهی عزل کرد، فرماندهی کل را به ابوعبیده جراح داد و تعداد سپاهیان هر لشکر را به تدریج از سه هزار به ۷۵۰۰ تن افزایش یافت. شرحبیل بن حسنه، معاذ بن جبل، عمرو بن عاص و یزید بن ابی سفیان از فرماندهان شام بودند. ابوبکر به استناد حدیثی از رسول خدا(ص)، یزید بن ابی سفیان را دست کم تا دو میل بدرقه کرد و فرماندهان شام را به اموری مانند تقوا، دوری از تکبر جاهلی، ایراد سخنرانی‌های کوتاه، چگونگی برخورد با دشمن و نمایندگان آنان، چگونگی خبردار شدن از اوضاع لشکر، برخورد با لشکریان، مجالست‌های فرماندهان، انعطاف پذیری آنان و معیار انتخاب فرماندهان جزء سفارش و روایاتی در لعن محاکمان ناشایست نقل کرد. به گفته قتاده، ابوبکر لشکریانی را که به شام می‌فرستاد، دعا می‌کرد تا با شمشیر یا طاعون به شهادت برسند و به روایتی از آنان بر شمشیر و طاعون بیعت می‌گرفت. هرقل پس از پیروزی مسلمانان بر بخشی از روم یا به قول واقدی پس از حرکت مسلمانان از مدینه، برای مقابله با نیروهای مسلمان سپاه گرانی به اجنادین (منطقه‌ای در شام از نواحی فلسطین) فرستاد. ابوبکر دریافت که ابوعبیده جراح توان مقابله با چنین لشکری ندارد؛ از این رو، تصمیم گرفت خالد را عهده‌دار این مهم کند و با مشورت برخی از صحابه، وی را با عنوان فرماندهی کل از عراق به شام فرستاد. او با فتح مناطقی در مسیر راه، در دوازدهم جمادی الاول سال سیزده، شکست سختی در أجنادین به هرقل تحمیل کرد، به گونه‌ای که از حمص به انطاکیه گریخت، اما ابوبکر پیش از دریافت خبر این پیروزی درگذشت. شام در دوره ابوبکر تا روی کار آمدن عمر، چهار امیر نظامی داشت.

اقدامات مالی

تعیین حقوق برای ابوبکر، از نخستین اقدامات پس از خلافت وی است که از بیت المال تأمین شد. به روایت عطاء بن سائب، فردای روز بیعت، عمر و ابوعبیده برای ابوبکر روزانه نصف گوسفند و لباسی به عنوان حقوق معین کردند. حمید بن هلال از تبدیل جامه‌های کهنه به نو، اعطای مرکب برای سفر و تأمین هزینه خانواده ابوبکر خبر داده، همانگونه که عمرو بن میمون از حقوق دو هزار (یا دو هزار و پانصد) درهمی و اعتراض ابوبکر بر کمی آن گزارش داده است. یعقوبی حقوق روزانه سه درهم را برای خلیفه روایت کرده است. بنا بر روایاتی، او تا شش ماه پس از دستیابی به خلافت در سنح بود و برای کارهای حکومتی هر روز به مدینه می‌آمد و پس از نماز عشا باز می‌گشت تا اینکه در مدینه ساکن شد. آنگاه بازرگانی را رها کرد و برای وی سالیانه شش هزار درهم تعیین شد. ابوبکر هنگام مرگش اموالی که نزدش بود، برگرداند و در قبال آنچه خرج کرده بود، زمینی را به مسلمانان واگذار کرد، او به پیروی از رسول خدا(ص) از مجوس جزیه گرفت و آنان را در دین خود آزاد گذاشت و غنایم را به طور مساوی تقسیم می‌کرد و هنگامی که از او خواستند غنایم را بر اساس فضل، سابقه دینی و حضور افراد در جنگ‌های عصر رسول خدا(ص) تقسیم کند، با هرگونه نابرابری مخالفت کرده، گفت: پاداش آن امور بر خداوند است، اما در امور اقتصادی بهتر است دنباله رو (رسول خدا) باشیم و از برگزیدن شیوه‌ای جدید بپرهیزیم. اما عمر به اصل تفاضل در اعطا معتقد بود و پس از ابوبکر آن را حاکم کرد. غنایم بحرین، نخستین مالی بود که در آغاز خلافت ابوبکر به مدینه رسید. او آن را به طور مساوی میان مردم تقسیم کرد و به هر تن بیش از هفت درهم یا به قولی یک دینار رسید. به گفته عایشه، ابوبکر در سال اول خلافتش از فیئ به هر زن و مرد شامل آزاد و بنده (به تساوی) ده درهم و در سال دوم بیست درهم پرداخت. او گاهی از بیت المال شتر، اسب و سلاح برای درماندگان می‌خرید. همچنین در موردی برای بیوه زنان مدینه در فصل زمستان لباس‌هایی خرید و میان آنان تقسیم کرد. ابوبکر تا زمانی که در شنح بود، محل نگهداری بیت المال را نیز در آنجا قرار داد و به رغم باخبر بودن مردم، نگهبانی نداشت و به قفل زدن در آنجا قرار داد و به رغم باخبر بودن مردم، نگهبانی نداشت و به قفل زدن در آن بسنده می‌شد. زمانی که به مدینه آمد، آن رانیز به مدینه و در همان خانه خودش منتقل کرد. او به استناد عمل رسول خدا(ص) نقیع (تصحیف شده به بقیع) را (واقع در بیست فرسخی مدینه) چراگاه اختصاصی اسبان جنگی قرار داد، ولی شتران زکات لاغراندام را بدون درنظر گرفتن چراگاه اختصاصی به ربذه فرستاد. او به روایت عروه، زمین‌های جرف تا قناة (از دره‌های مدینه) را به زبیر و زمین بزرگی را به طلحه اقطاع داد، که عمر در شمار شاهدان آن بود، اما حاضر به امضای سند آن نشد. طلحه برافروخت و از ابوبکر پرسید: تو خلیفه‌ای با عمر؟ ابوبکر گفت: بل سر لکنه ابی؛ این روایت بیانگر تصریح ابوبکر بر قدرت و جایگاه عمر نزد اوست. ابوبکر به پیروی از رسول خدا(ص) با مسیحیان نجران رفتاری مسالمت آمیز داشت و برای آنان جوارنامه‌ای شبیه جوارنامه رسول خدا(ص) در آزادی عمل آنان در اراضی، اموال، عبادات و کنیسه‌هاشان نوشت. پس از رحلت رسول خدا(ص)، میان اصحاب درباره سهم رسول خدا(ص) و ذوی القربی اختلاف شد. ابوبکر سهم ذوی القربی را قطع کرد و به روایت عروة بن زبیر، ابوبکر و عمر این دو سهم را به یتیمان و مساکین اختصاص دادند و به روایتی دیگر، در تهیه ساز و برگ نظامی و نیروی انسانی آن به کار گرفته شد. پرداخت‌ها تا زمان معاویه براساس همان واحد وزن در زمان رسول خدا(ص) بود. سهم از غنایم کسانی که در زمان پیامبر و ابوبکر می‌مردند یا کشته می‌شدند، به وارثانشان می‌رسید، اما عمر، مرگ را موجب ابطال این حق اعلام کرده، از پرداخت آن سهم به وارثان خودداری نمود. با این حال، فرزندان و همسران ابوبکر یکصد خروار سهم او را از محصولات خبیر در طول خلافت عمر ارث می‌بردند. ابن اسحاق از ابوجعفر (امام باقر(ع)) درباره مصرف این دو سهم در زمان امیرمؤمنان علی(ع) پرسید. فرمود: «ایشان به دلیل کراهت از مخالفت با ابوبکر و قمر، به شیوه آن دو عمل می‌کرد». فاطمه(ع) درباره ارث خود از قدک با ابوبکر احتجاج کرد، ولی وی بنا داشت هیچ ادعایی را از فاطمه(ع) نپذیرد؛ زیرا احساس می‌کرد به احقاق حق ایشان در همه زمینه‌ها بینجامد. از این رو، اصرار داشت که رسول خدا(ص) آن را پس از رحلتش برای مسلمانان قرار داده است. فاطمه(ع) فرمود: «آیا حکم خدا این است که تو از پدرت ارث ببری و من از میراث پدرم محروم باشم؟ آیا رسول خدا(ص) نفرمود که حق مرد درباره فرزندش رعایت شود؟» ابوبکر در مقام پاسخ دهی گریست. فاطمه(ع) با ناراحتی و خشم از نزد او بیرون رفت و تا پایان عمر از وی دوری کرد، نزد قبر رسول خدا(ص) رفته، از ابوبکر شکایت نمود و نزاع میان آنان پایان نیافت. قابل توجه است که بنا بر روایت ابن ابی شیبه و بخاری از مسور بن مخرمه، هرکس فاطمه(ع) را خشمگین کند، رسول خدا(ص) را خشمگین کرده است. به روایتی از امام صادق(ع)، ابوبکر از فاطمه خواست برای ادعای خود شاهد بیاورد، ایشان ام ایمن و امام علی(ع) را آورد، اما گواهی آنان را به دلیلزن بودن ام ایمن و منفعت خواهی شخصی امیرمؤمنان علی(ع) نپذیرفت، آنگاه به پیشنهاد امیرمؤمنان علی(ع)، فاطمه(ع) به‌طور خصوصی با ابوبکر گفتگو کرد و نامه‌ای برای باز پس گرفتن فدک از وی گرفت. در میان راه عمر نامه را گرفته درید و چنان لگدی بر شکم فاطمه(ع) زد، که فرزندش به نام محسن سقط شد. البته مفید، با توجه به کتاب ارشاد، این سخن را که فاطمه(ع) فرزند سقط شده ای به نام محسن داشته است، قبول ندارد. حضرت مطابق وصیتش شبانه دفن شد تا ابوبکر و عمر بر جنازه وی حاضر نشوند. اما عمر تصمیم گرفت قبر وی را نبش کند که با تهدید امیر مؤمنان علی(ع) روبه رو شد و ابوبکر، وی را از آن کار منصرف کرد. به موجب آیه تطهیر فاطمه(ع) معصوم و از ارائه شاهد بی نیاز بود؛ از این‌رو، ابوبکر باید ادعای حضرت را می‌پذیرفت. زنان رسول خدا(ص) نیز عثمان را نزد ابوبکر فرستادند تا درباره میراث‌شان از سهم آن حضرت از خیبر و فدک توضیح بخواهد.

جمع آوری قرآن

بر اساس روایاتی، ابوبکر نخستین کسی بود که قرآن را گردآوری کرد. او پس از کشته شدن قاریان زیادی در نبرد یمامه، قرآن را که پیش از آن به طور پراکنده نوشته شده بود، جمع کرد و برای این کار ۲۵ تن از قریش و پنجاه تن از انصار را به کار گرفت و نوشته‌ها را بر سعید بن عاص که مردی فصیح بود، عرضه کرد. بر اساس روایت زید بن ثابت، ابوبکر وی را، به پیشنهاد عمر مأمور گردآوری قرآن کرد و قرآن گردآوری شده نزد ابوبکر و سپس نزد عمر و پس از وی نزد حفصه نگه‌داری می‌شد. در ماجرای اتحاد مصاحف، عثمان همه مصاحف را به جز این قرآن سوزاند، اما بعدها مروان آن را از عبدالله بن عمر گرفت و سوزاند. اما بر پایه برخی روایات، امیرمؤمنان علی(ع) قرآن را فراهم آورده، بر شتری نهاد و آورد. به گفته شعبی و ابن سیرین، ابوبکر و عمر در حالی مردند که قرآن گردآوری نشده بود.

سرپرستی حاجیان

ابوبکر در سال یازده، عمر را سرپرست حاجیان کرد و خود در رجب سال دوازده عمره گزارده، در موسم همان سال سرپرستی حاجیان را عهده‌دار شد و عثمان را جانشین خود در مدینه قرار داد. اما برخی بر این باورند که ابوبکر در ایام خلافتش حج به جا نیاورد و عمر با عبدالرحمان بن عوف را به حج فرستاد.

مسائل قضایی

میان ابوبکر و عمر در معنای کلالهاختلاف نظر بود. ابوبکر آن را به مرد بدون پدر و فرزند، و عمر به مرد بدون فرزند معنا می‌کرد. عمر در لحظات پایانی عمرش به دلیل موافقت با ابوبکر از نظر خود برگشت. امیرمؤمنان(ع) با استناد به آیه ۱۷۶ سوره نساء، نظر اجتهادی ابوبکر را در معنای کلاله رد کرد. یعلی بن منیه، کارگزار ابوبکر در یمن، دست دزدی را برید. او در زمانی بعد، مهمان ابوبکر شد و پیوسته شب‌ها به عبادت پرداخت، روزها روزه گرفت و بریدن دستش را ظلم و ستم یعلی وصف می‌کرد. ابوبکر از دزدی و این گونه عبادت وی حیران بود که سارق، گردن‌بند اسماء بنت عمیس، همسر خلیفه را نیز دزدید و گریخت. خلیفه، دست دیگر یا به روایتی پای او را نیز برید. این فتوا و عملابوبکر، در فقه اسلامی مبنای فتوای گروهی قرار گرفته است و گروهی نیز آن را خطا دانسته، قطع دست را در مرتبه دوم مخالف نظر همه فقهای اسلامی پنداشته‌اند. رسول خدا(ص) ماتع را که از مختثین مدینه بود، به سبب شیفتگی‌اش به زنان به چراگاه‌ها تبعید کرد. او پس از رحلت آن حضرت به مدینه آمد، ولی ابوبکر و پس از وی عمر، به احترام کم رسول خدا(ص) او را به تبعیدگاه خود بازگرداندند. اما پس از عمر به مدینه آمد و با مردم زندگی کرد. ابوبکر، اسود بن عبد یعغث را که از استهزا کنندگان رسول خدا(ص) بود، کشت و جسد وی را نیز آتش زد. همو مردی از مخنثین را از مدینه بیرون کرد و پیش از وی رسول خدا(ص) شبیه آن کار را کرده بود. ابوبکر در حل مشکلات اجتماعی - قضایی عصر خود از امیرمؤمنان علی(ع) یاری می‌خواست. سبب این کار، دانش و شخصیت آن حضرت بود که در عصر رسول خدا(ص)، بر همگان معلوم شده بود. رسول خدا(ص)، حکم ضمان حیوانی را که به دست حیوانی دیگر کشته شده بود، از ابوبکر و عمر و سپس از علی(ع) پرسید و قضاوت امام علی(ع) را در شمار قضاوت انبیا معرفی کرد. در مقدار حد شراب نوشی در دوره ابوبکر اختلاف است. روایاتی، مقدار آن را مانند زمان رسول خدا(ص) می‌دانند و بر اساس روایاتی دیگر، حاضران از صحابه به دستور آن حضرت با دست و کفش به کسی که شراب نوشیده بود، می‌زدند تا رسول خدا(ص) آنان را بازدارد؛ اما ابوبکر چهل ضربه و سپس عمر هشتاد ضربه وضع کرد. برخی بر اساس روایات « من شرب الخمر فاجلدوه»؛ معتقدند در عصر رسول خدا(ص) جلد به معنای تازیانه زدن بوده است. ابوبکر و عمر با دزدی و خیانت در غنیمت به شدت برخورد و مرتکب آن کار را به سختی مجازات می‌کردند، اما به موجب روایت «لیس فی الغلول حد»؛ بر آنان حد سرقت جاری نمی‌کردند. بنابر روایت ابن شهاب زهری، رسول خدا(ص) و ابوبکر کسی را برای قضاوت نفرستادند و این برخلاف روایتی است که قاضیان صحابه را شش تن، از جمله امام علی(ع) نام برده‌اند. از جمله مسائل اجتماعی رایج در عصر ابوبکر این بود که سه طلاق در یک مجلس، یک طلاق شمرده می‌شد، فروش مادر فرزند (ام ولد) متعارف بود تا اینکه عمر آن را ممنوع کرد و بنا بر نقلی، مسلمان از کافر ارث نمی‌برد.

وصیت و مرگ ابوبکر

ابوبکر به استناد آیه ﴿فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ﴾. به یک پنجم اموالش وصیت کرد و گفت: آن مقدار، معادل خمس غنیمت است. همو در حال احتضار، بیست خروار از محصول سالیانه نخلستانی را در مدینه به عایشه واگذار کرد تا پس از مرگش در رفاه و آسایش باشد و آن مزرعه از اموال بنو نضیر و اعطایی رسول خدا(ص) به ابوبکر بود. به روایتی دیگر، زمینی را در بحرین در اختیار او گذاشت و گفت: تو محبوب‌ترین فرد خاندانم هستی و گمان ندارم در این مورد به تو ستمی شود. اما به روایت عامر، اندکی بعد از عایشه خواست آن را به مجموعه میراثش برگرداند تا همه دارایی‌اش را به تساوی میان فرزندانش تقسیم کند و فرزندی را بر دیگری ترجیح نداده باشد. شبیهروایت اخیر درباره زمین‌های ابوبکر در مناطق غابه و خیبر نیز گزارش شده است. او برای برگرداندن اموالی که از بیت المال برداشته بود، وصیت کرد یکی از باغ هایش را بفروشند و قرضش را ادا کنند. عایشه گوید: ابوبکر هنگام مرگش هیچ درهم و دیناری باقی نگذاشت. به احتمال مراد این عبارت آن است که وی اموال عمومی را میان مردم تقسیم می‌کرد و چیزی را باقی نگه نمی‌داشت؛ زیرا عمر پس از مرگ ابوبکر جز یک درهم در بیت المال ندید و از سویی، پدرش ابوقحافه، دو همسرش اسماء و حبیبه و فرزندانش از او ارث بردند. او هنگام مرگ آرزو می‌کرد علفی از خوراک چرندگان بود، و وصیت کرد وی را در جامه‌های کهنه‌اش کفن کنند؛ زیرا کفن برای چرک و خاک است و زندگان به نوپوشی سزاوارترند. روایات رایزنی ابوبکر درباره جانشینی وی، متفاوت و بیانگر اختلاف شدید صحابه در خصوص خلافت عمر است، که بیشتر به دلیل درشت خویی او بود. روایت نخست اینکه ابوبکر در حال احتضار با هر یک از عبدالرحمان بن عوف و عثمان به تنهایی مشورت کرد و آنان عمر را شایسته خلافت دانستند. ابوبکر به عثمان گفت: اگر عمر را رد می‌کردی، تو را انتخاب می‌کردم. اما برخی از این رایزنی‌ها آگاه شده، نزد ابوبکر رفتند و با وصف عمر به تندخویی و خشونت گفتند: با این انتخاب، پاسخ خدا را چه خواهی داد؟ او با بی اعتنایی گفت: می‌گویم: بهترین را انتخاب کردم. آنگاه وصیت خود را درباره عمر به عثمان املا می‌کرد که بیهوش شد. عثمان از ترس مرگ ابوبکر و اختلاف مردم درباره جانشین وی، از پیش خود نوشت: من عمر بن خطاب را خلیفة پس از خود بر شما قرار دادم. ابوبکر پس از هوش آمدن، از کار عثمان اظهار خرسندی کرد و او را نیز شایسته خلافت دانست. سپس عثمان نامه مهر شده را بیرون آورد و خطاب به مردم گفت: آیا حاضرید با کسی که نامش در این عهدنامه آمده است، بیعت کنید؟ امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «مطلب پنهانی نیست؛ می‌دانیم کیست». پس از بیعت مردم، ابوبکر در جلسه ای خصوصی به عمر سفارش‌هایی کرد. بر اساس روایت دیگری، عبدالرحمان بن عوف مخالف انتخاب عمر بود و ابوبکر با این تعبیر که هر یک از شما باد در دماغ انداخته، خواهان دستیابی به خلافت هستید، مخالفان را سرزنش کرد و آنان را دنیاطلب خواند و افزود: در آینده چنان دنیا و رفاه به شما روی آورد که خوابیدن بر پشمینه آذری را خفتن برخار بدانید. آنگاه از گذشته خود بدین شرح اظهار تأسف کرد: ای کاش این سه کار را ترک می‌کردم: پذیرش خلافت، یورش به خانه فاطمه(ع)، زنده سوزاندن فجاءه. ای کاش این سه کار را انجام می‌دادم: در منطقه ذو القصه ماندن هنگام فرستادن خالد برای نبرد با مرتدان، فرستادن عمر به عراق، کشتن اشعث بن قیس. ای کاش این سه موضوع را از رسول خدا(ص) می‌پرسیدم: جانشین آن حضرت برای رفع اختلاف انصار در خلافت و میراث خاله و عمه تعبیر « فقال الناس... قال: اتخوفونی»؛ در روایت قاضی ابویوسف، بیانگر نوعی اعتراض عمومی و شدید مردم به جانشینی عمر است. اما ابوبکر برخلاف میل مردم، عمر را برگزید و در قدمی بالاتر، ضمن وصایایی، او را از وجود مخالفان، نام آنان و نوع برخوردش با ایشان آگاه کرد. بنا بر نقل بیشتر تاریخ نگاران، ابوبکر و سهیل بن بیضاء، سالمندترین اصحاب رسول خدا(ص) بودند. ابوبکر سالخورده، دوشنبه شب، هفتم جمادی الآخر سال سیزده، پس از دو سال و سه ماه و بیست و شش روز خلافت، در ۶۳ سالگی درگذشت. درباره سبب مرگ وی اختلاف است. بنا بر روایتی، در روزی سرد غسل کرد که تب نمود و طی پانزده روز به تدریج بیماری‌اش شدت یافته، مرد. به روایت ابن شهاب زهری، ابوبکر و حارث بن کلده گوشت مسمومی خوردند که در اثر آن بیمار شدند و پس از یک سال همزمان مردند، در حالی که هیچ یک از مرگ دیگری خبر نیافت. زبیر بن بکار، بیماری سل را سبب مرگ ابوبکر دانسته است. با این حال، سیف بن عمر سبب مرگ وی را شدت غم فراق رسول خدا(ص) روایت کرده است. اسماء بنت عمیس وی را مطابق وصیت ابوبکر غسل داد، در دو یا سه پارچه کفن شد و عمر در فاصله میان مرقد رسول خدا(ص) و منبر، با چهار تکبیر بر او نماز خوانده، شبانه و مطابق وصیتش کنار قبر رسول خدا(ص) دفن کرد و قبر وی را مانند قبر رسول خدا(ص) تسطیح (در مقابل تسنیم به معنای برجسته کردن قبر) نمودند. به دستور عایشه، گروهی از زنان بر ابوبکر نوحه سرایی می‌کردند، ولی عمر، عایشه را تازیانه زد و زنان نوحه گر را متفرق ساخت. با این حال، گاهی که زنان فرصت را مناسب می‌دیدند، دوباره جمع می‌شدند. آثار ابوبکر؛ ر.ایات: وی از مفتیان عصر رسول خدا(ص) بود و عبدالله بن عمر جز او و پدرش، کسی را مفتی آن عصر نمی‌دانست. ابوبکر از معامله گوشت حیوان با حیوان زنده (به دلیل ربوی بودن آن) منع کرد و همین را برخی از فقهای اهل سنت، مستند فتوای خود قرار داده‌اند. در منابع شیعه، منع چنین معامله ای از امیرمؤمنان علی(ع) روایت شده است. از ابوبکر بیش از صد روایت نقل شده است که بیشتر ناظر به مسائل سیاسی - اجتماعی پس از رحلت رسول خدا(ص)، شامل موضوعات زیر است و شیعه در صحت و سند برخی از آنها تردید جدی دارد: درخواست عفو و عافیت از خداوند، فضیلت مسواک زدن، خروج دجال از خراسان، صفات مانع از ورود به بهشت، نخستین کسانی که به در بهشت می‌رسند، عرضة اخبار آینده در امور دنیوی و اخروی به رسول خدا(ص)، شفاعت، مجازات ترک نهی از منکر، دورکننده ایمان بودن دروغ، همراهی رسول خدا(ص) با انصار، قریشی بودن والیان، ورود افرادی بدون حساب به بهشت، جزای اعمال بد در دنیا، ارث نگذاشتن رسول خدا(ص)، دفن انبیا در جایگاه رحلتشان، راه نجات از القائات شیطانی، شمشیر الهی بودن خالد بن ولید، راه آمرزش از گناه، اختصاص گردن زدن به عصر رسول خدا(ص)، نخواستن چیزی از مردم، و مقدار زکات شتر و گوسفند، ابوبکر روایت کرده است که رسول خدا(ص) به وی دعایی تعلیم داد که هر صبح و شام بخواند، تا از شر دوای نفس، شرک و شیطان دور باشد. همچنین به وی فرمود: دعای « ظلمت نفسی ظلم کثیرا»؛ را در نماز بخواند. او در روایتی از رسول خدا(ص)، حرارت جهنم را به گرمای حمام تشبیه کرده است. ابوبکر در مقام خلیفةرسول خدا(ص) با احبار یهود گفتگو کرد و آنان بر پایه آموزه‌های تورات، خلیفه نبی را عالم‌ترین افراد آن امت دانستند و از او درباره برخی صفات الهی پرسیدند که به سبب ناتوانی علمی، آنان را به کشتن تهدید کرد. اما امیرمؤمنان علی(ع) با شواهدی از تورات، پاسخشان را داد. با این حال، ابن سیرین در مسائل پیچیده پس از رسول خدا(ص) کسی را قاطع‌تر از ابوبکر و پس از وی قاطع‌تر از عمر ندیده است، به گونه‌ای که ابوبکر در مسائل جدیدی که در کتاب و سنت حکمی نداشت، اجتهاد می‌کرد و می‌گفت: اگر خطا باشد، از خدا آمرزش می‌خواهم.

فرزندان، همسران و موالی

همسران وی عبارت‌اند از: قتیله دختر عبدالعزی از بنو عامر بن لؤی، أم رومان دختر عامر بن عویمر از بنو مالک بن کنانه، او پیش‌تر همسر عبدالله بن حارث بن سخبره ازدی بود که پیش از اسلام به مکه آمده، با ابوبکر پیمان (حلف) بست، اسماء دختر عمیس خثعمی و حبیبه دختر خارجة بن زید از بنو حارث تیره‌ای از خزرج. ابوبکر و عمر هر یک از فاطمه(ع) خواستگاری کردند و رسول خدا(ص) عذر آورده، دخترش را به علی(ع) تزویج کرد.

عبدالله، عبدالرحمان، محمد، پسران، و اسماء ذات النطاقین، عایشه و ام کلثوم دختران ابوبکر هستند ابوبکر عایشه را به ازدواج رسول خدا(ص) در آورد عبدالرحمان در نبرد بدر، مشرکان را یاری داد، آیات قرآن را اسطوره‌های نخستین خواند و آیه ﴿مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ الْأَوَّلِینَ﴾. درباره وی نازل شد و سرانجام در صلح حدیبیه مسلمان گردید. او در زمان عمر به شام رفت و دلباخته لیلی، دختر جودی غسانی شد. محمد فرزند عبدالرحمان به سبب شرب خمر تازیانه خورد. این محمد فرزندی به نام عبدالله معروف به ابن ابی عتیق داشت که با اصحابش در مسجد رسول خدا(ص) گرد آمده، شعر می‌خواندند که بدین سبب فاسق خوانده شدند. محمد فرزند ابوبکر از یاران امیر مؤمنان علی(ع) و کارگزار آن حضرت در مصر بود. نسل محمد از طریق فرزندش قاسم از فقهای هفتگانه مدینه، پدر ام فزوه همسر امام باقر(ع) ادامه یافت و از این رو، امام صادق(ع) را به جد مادری‌اش منتسب کرده، ابن الصدیق می‌گفتند. بیشترین نسل ابوبکر از طلحه، نواده عبدالرحمان بن ابی بکر به نام طلحیون ادامه یافت و در نزدیکی مدینه زندگی کردند. روابط خاندانی نوادگان ابوبکر چنان تیره شد که هر یک خود را به یکی از القاب و صفاتابوبکر منتسب کرده، تیره‌های آل ابی عتیق، آل صدیق، آل ثانی اثنین و آل صاحب غار به وجود آمد. به گفته مستوفی، نسل ابوبکر در قزوین از شهرک‌های معروف ایران به حیات خود ادامه داد و سلسله حکومتگر افتخاریان را در آنجا به وجود آورد. آنان در دوره مغولان و تحت حاکمیت آنان از دوره منگوقا آن (م. ۶۵۵) تا پایان دوره الجایتو (م. ۷۱۶) در بیشتر اوقات حکومت می‌کردند. افتخارالدین محمد (م. ۶۷۸) و برادرش امام الدین یحیی نامدارترین حاکمان افتخاری بودند که ۲۷ سال در منطقه حکومت کردند. ذهبی، حاجی خلیفه و آقابزرگ تهرانی (ج۹، ص۳۴۷) به نقش علمی و فرهنگی آنان اشاره کرده‌اند. بلال، عامر بن فهیره، زنیره، أم عبیس، کنیزی از بنو عمروبن مؤمل، نهدیه و دخترش، بردگان شکنجه شده قریش بودند که ابوبکر آنان را آزاد کرد، آزادی بلال از سوی ابوبکر و مواضع سیاسی بلال را در برابر خلیفة نخست، در مدخل بلال از همین مؤلف بنگرید.

جستارهای وابسته

منابع

1. پرونده:1100558.jpg حسینیان مقدم، حسین، مقاله «ابوبکر بن ابی‌قحافه»، دانشنامه سیره نبوی ج۱

پانویس