کتاب‌های غیبت

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

موضوع غایب شدن حضرت مهدی (ع) مطلب تازه‌ای نیست، بلکه از زمان پیامبر اکرم (ص) همواره مورد بحث و گفت‌گو بوده و آن حضرت به مردم خبر می‌داد که مهدی از اولاد من است و مدتی از نظر مردم مخفی و غایب می‌گردد، سپس ظاهر می‌شود و جهان را اصلاح می‌کند.
علی بن ابی طالب، فاطمه زهرا، امام حسن، امام حسین و سایر ائمه (ع) و خاندان نبوت نیز هر یک در زمان خودشان راجع به غایب شدن مهدی موعود صحبت می‌کردند و از آن خبر می‌دادند. قبل از این‌که امام زمان (ع) به دنیا بیاید، کتاب‌هایی در خصوص غیبت، تألیف می‌شد.
مخصوصا از زمان موسی بن جعفر (ع) به بعد، کتاب‌هایی در غیبت نوشته شد و احادیث غیبت در آن‌ها ثبت گشت. از آن جمله است:

"علی بن حسن بن محمد طائی طاطری" یکی از اصحاب موسی بن جعفر (ع) است. کتابی در غیبت نوشته و مرد فقیه و مورد وثوقی بوده است.
"علی بن اعرج کوفی" از اصحاب موسی بن جعفر (ع) بوده و کتابی در غیبت نوشته است.
"ابراهیم بن صالح انماطی کوفی" از اصحاب موسی بن جعفر (ع) بوده و به واسطه اخبار غیبت بود که کتابی در غیبت تألیف نموده است.
"حسن بن علی بن ابی حمزه" در عصر حضرت امام رضا (ع) زندگی می‌کرده و کتابی در غیبت تألیف نموده است.
"عباس بن هشام ناشری اسدی" کتابی در غیبت نوشته است. مرد جلیل القدر و موثقی بوده که در سال دویست و بیست هجری وفات نمود. شیخ طوسی او را از اصحاب حضرت رضا (ع) می‌شمارد.
"فضل بن شاذان نیشابوری" کتابی در احوال قائم آل محمد (ع) و غیبت او نوشته است. "نجاشی" او را توثیق نموده و می‌نویسد: از فقها و متکلمین امامیه است و احتیاجی به تعریف ندارد و یک صد و هشتاد کتاب نوشته که از جمله آن‌ها کتاب غیبت است.
"ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی"، نیز کتابی در غیبت نوشته است. قاسم بن محمد همدانی در سال دویست و شصت و نه از او حدیث شنیده است. طبرسی می‌نویسد: "اخبار غیبت ولی عصر قبل از تولد خودش و پدر و جدش صادر شده و محدثین شیعه آن‌ها را در اصول و کتاب‌هایی که در عصر امام باقر و امام صادق (ع) تألیف شده ضبط‍‌ نموده‌اند. یکی از محدثین موثق، حسن بن محبوب است که در حدود صد سال قبل از زمان غیبت، کتاب "مشیخه" را تألیف نموده و اخبار غیبت را در آن ثبت کرده است".

فرقه دوازده‌امامی و معتقدین به وجود امام حسن عسکری (ع)، در زمان غیبت صغری کاملا در اقلیت بودند و بیش از حد تقیه و تحفظ‍‌ می‌نمودند و بدین‌جهت، چندان مورد توجه واقع نمی‌شدند و بحث و انتقاد زیادی در عقیده‌شان به عمل نمی‌آمد. کتاب الغیبة نعمانی که در آن زمان‌ها تألیف شده، ایراد و بحث‌های دامنه‌دار و مفصل در آن دیده نمی‌شود و در آن به ذکر روایاتی که دلالت دارند بر این‌که ائمه دوازده نفرند و زمین هرگز از امام خالی نمی‌شود و روایات غیبت اکتفا شده است. هرچه زمان غیبت طولانی‌تر می‌گردید؛ تعداد معتقدان به غیبت ولی عصر (ع) زیادتر می‌شد و دعوت‌شان علنی‌تر می‌گشت و در اظهار عقیده خودشان بیشتر پافشاری می‌کردند. به همین نسبت، تعداد مخالفان آن عقیده نیز افزایش می‌یافت و زبان طعن و انتقاد و بحث و رد و ایرادشان بازتر می‌شد. به‌طوری که وقتی زمان شیخ صدوق فرارسید دائره مباحث و رد و ایرادها توسعه یافته بود.
شیخ صدوق و مسأله غیبت؛ صدوق در اواخر زمان غیبت صغری تولد یافت و در سال ۳۸۱ ق. وفات نمود. او کتاب "کمال الدین و تمام النعمة" را در اواخر عمرش تألیف کرده است. اما علت تألیف کتاب یادشده این بود که در آن عصر، از طرف فرقه اسماعیلیه که فرقه قابل‌توجهی بودند و فرقه زیدیه و طرفداران جعفر کذاب و اهل تسنن که اکثریت داشتند، ایرادات و اشکالاتی به فرقه امامیه وارد می‌شد و بدین‌وسیله اذهان مردم را مشوب می‌کردند. از این جهت شیخ صدوق، کتاب "کمال الدین" را تألیف نمود. در اول آن کتاب اشکالات مخالفان را نقل می‌کند و بدانها پاسخ می‌دهد و به خوبی از عقیده امامیه دفاع می‌کند و به تفصیل درباره قائم آل محمد (ع) بحث می‌کند.
شیخ مفید و مسأله غیبت؛ وقتی نوبت به شیخ مفید رسید باز هم دایره اشکالات توسعه یافته بود و مسأله امامت، یکی از مسائل قابل‌توجه شده بود. مفید در سال ۳۳۶ ق. تولد یافت و در سال ۴۱۳ ق. وفات نمود. موقعیت حساس و اهمیت مسأله امامت را از کتاب‌های زیادی که مفید در آن عصر، در آن‌باره تألیف نموده می‌توان یافت. نجاشی کتاب‌های زیر را از جمله کتاب‌های مفید می‌شمارد: کتاب الایضاح فی الامامة، کتاب النقض علی ابن عباد فی الامامة، کتاب المسائل العشرة فی الغیبة، کتاب مختصر فی الغیبة، کتاب جوابات الفارقین فی الغیبة، کتاب نقض الامامة علی جعفر بن حرب، کتاب النقض علی الطلحی فی الغیبة، کتاب المسألة علی الزیدیة، کتاب نقض الامم فی الامة، النقض علی غلام العجرانی فی الامامة، کتاب النقض علی النصیبی فی الامامة، الرد علی لکرابیسی فی الامامة، کتاب الجوابات فی خروج المهدی، کتاب الرد علی ابن رشید فی الامامة، کتاب الرد علی بن الاخشید فی الامامة، کتاب العهد فی الامامة.
سید مرتضی و مسأله غیبت؛ سید مرتضی در سال ۳۵۵ ق. تولد یافت و در سال ۴۳۶ ق. وفات نمود. سید مرتضی از استادان شیخ طوسی بوده است. در آن عصر نیز دائره رد و ایراد باز هم تا حدودی توسعه یافته بود، لذا سید مرتضی قد علم کرد و کتاب بزرگی پیرامون امامت تألیف نمود به نام "الشافی". او در این کتاب تمام امامت را مورد بحث و بررسی قرار داده و اشکالات و ایرادات مخالفان را پاسخ داده و درباره امام غایب به تفصیل وارد بحث شده است. علاوه بر آن کتابی هم در خصوص غیبت تألیف نموده به نام: "المقنع".
شیخ طوسی و مسأله غیبت؛ سید مرتضی در سال ۴۳۶ ق. درگذشت و منصب زعامت و ریاست امامیه به شیخ طوسی محول شد. شیخ نیز در باب غیبت کتاب‌های متعددی از جمله "الغیبة" را نگاشت. پس از شیخ طوسی نیز کتاب‌های بسیاری در موضوع غیبت نوشته شده است، ولی مندرجات آن‌ها، عمدتا همان مطالبی است که شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی و شیخ صدوق تحقیق کرده‌اند^[۱]^[۲].

پرسش‌های وابسته ==== جستارهای وابسته

منابع

مجتبی تونه‌ای، موعودنامه.

پانویس

↑ نشریه موعود، شماره ۱۶، ص ۲۸.
↑ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۸۴.

[1] نشریه موعود، شماره ۱۶، ص ۲۸.

[2] مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۵۸۴.

[۱]

[۲]