عبدالله بن عباس در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

عبدالله فرزند [[عباس عموی پیامبر اسلام]] {{صل}} و پسر عموی [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}} است. وی دارای [[فضائل]] زیادی بوده و مخصوصاً از نظر [[علم]] و [[دانش]] در میان [[صحابه]] و [[یاران پیامبر]] {{صل}} بی‌نظیر بود.  

[[عبدالله]] سه سال [[قبل از هجرت]] در ایامی که [[پیامبر]] {{صل}} و [[بنی هاشم]] در [[شعب]] [[ابی طالب]] در محاصره بودند، در شعب متولد شد<ref>رجال، شیخ طوسی، ص۴۲؛ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۹۳۳.</ref>. پس از تولد، او را به حضور پیامبر {{صل}} آوردند و حضرت با آب دهان [[مبارک]] خود کامش را برداشت و درباره‌اش [[دعا]] فرمود<ref>اسدالغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۱۸۷. در حالی که پدرش هنوز مسلمان نبود؟! بعید نیست این خبر از اخباری باشد که در عهد [[عباسیان]] برای چاپلوسی درباره آنان ساخته شده باشد. (یوسفی غروی).</ref>.

[[نقل]] شده، عبدالله دو بار [[جبرییل]] را که هنگام [[نزول وحی]] در [[خدمت]] [[رسول خدا]] {{صل}} بود، دیده است<ref>الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۳، ص۹۳۵. شاید به شکل دحیة بن خلیفه کلبی و نه به صورت واقعی. (یوسفی غروی).</ref>. حضرت درباره او دعا کرد که ناشر [[اسلام]]، [[بنده]] [[صالح]] [[خدا]]، عالم در علم [[فقاهت]]، [[عالم به تأویل قرآن]] و صاحب [[حکمت]] در [[دین خدا]] باشد.

او پنج پسر داشت؛ [[عباس بن عبدالله بن عباس|عباس]] که بزرگ‌ترین فرزندش بود و [[لقب]] او اعنق بود. [[فرزندان]] دیگرش [[محمد بن عبدالله بن عباس|محمد]]، [[فضل بن عبدالله بن عباس|فضل]] و [[عبدالرحمن بن عبدالله بن عباس|عبدالرحمن]] و [[علی بن عبدالله بن عباس|علی]] بودند. علی که از همه کوچک‌تر بود، با [[هوشیاری]] خود [[پیشرفت]] بسیاری کرد<ref>تاریخ الیعقوبی، یعقوبی (ترجمه: آیتی)، ج۲، ص۲۰۸.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۷۵-۳۷۶.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

دعاهای پیامبر{{صل}} بود که وی با استعدادی که داشت [[علوم]] و [[احادیث]] مختلفی را فرا گرفت و به {{متن حدیث|حَبْرِ الْأُمَّةِ}} «دانشمند و [[بحر]] [[امت اسلامی]]» [[شهرت]] یافت. [[فضایل علی]]{{ع}} توسط او در میان [[مردم]] پخش شد و اگر به عنوان مشهورترین [[مفسر قرآن]] از او یاد می‌شود و «[[ترجمان القرآن]]» [[لقب]] یافت، از آن روست که از کودکی در محضر علی{{ع}} [[تفسیر]]<ref>صدر، تأسیس الشیعه، ص۳۴۱.</ref> و [[حکمت]] آموخت. او خود به شاگردی [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[افتخار]] می‌کرد و می‌‌گفت: «آن‌چه از [[تفسیر قرآن]] می‌‌دانم از [[علی بن ابی طالب]] آموخته‌ام»<ref>{{متن حدیث|مَا أَخَذْتَ‏ مِنْ تَفْسِیرُ الْقُرْآنِ فَعَنْ عَلِيِّ‏ بْنِ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏}}حجتی، ابن عباس و مکانته فی التفسیر، ص۲۲، به نقل از زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۷؛ مشهدی، کنز الدقائق، ج۱، ص۷؛ ثعالبی، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۴۱؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص۳۵.</ref>؛ عبدالله گوید: امیرالمؤمنین از اول شب تا آخر آن برای من درباره تفسیر بای {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} [[سخن]] گفت<ref>حلی علامه، کشف الحق فی فضائل أمیر المؤمنین، ص۵۹.</ref>. مؤید این سخن [[کلامی]] است که از حضرت نقل شده که اگر بساطی برایم پهن شود (و زمینه‌ای باشد) در تفسیر {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} به مقدار توان بار یک شتر سخن خواهم گفت<ref>سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص۴؛ مرعشی، شرح احقاق الحق، ج۳۳، ص۲۲۵، {{عربی|لَوْ ثُنِّيَتْ‏ لِيَ‏ الْوِسَادَةُ فِي تَفْسِیرِ {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} حِمْلَ بَعِیرٍ}}.</ref>. عبدالله [[معتقد]] بود [[دانش]] وی نسبت به آن چه علی{{ع}} می‌داند، اندک است<ref>حجتی، ابن عباس و مکانته فی التفسیر، ص۲۲. به نقل از التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۹۰.</ref>.

 

عده زیادی از [[مفسرین]] در [[مکتب]] وی تفسیر آموختند. کسانی هم‌چون: [[عکرمه]]، [[مجاهد]]، طاووس، [[سعید بن جبیر]] و...<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، سال ۶۱ – ۸۰، ص۱۵۱.</ref>. او نه تنها [[مفسّر]]، که فردی [[فقیه]]، [[مورخ]] و [[محدث]] نیز بود و از [[اصحاب خاص]] [[پیغمبر]] محسوب می‌شد. وی هنگام [[رحلت پیغمبر]]{{صل}} سیزده سال و به قولی پانزده ساله بود. اما از چنان [[حافظه]] و هوشی سرشار برخوردار بود که ۱۶۶۰ [[حدیث صحیح]] تنها در [[صحیحین]] (مسلم و [[بخاری]]) از او [[روایت]] شده است. وقتی این رقم را با ۱۴۲ [[حدیث]] صحیحی که از [[ابوبکر]] در صحیحین آمده، مقایسه کنیم، بیشتر به [[مقام]] و [[موقعیت اجتماعی]] [[ابن عباس]] در [[اسلام]] پی می‌بریم<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۱، ص۳۴۶.</ref>. ابن عباس در پرتو صحبت و [[خویشاوندی]] با [[رسول خدا]]{{صل}} و [[دانش]] فراوان و [[منطق]] [[قوی]] و زبان [[فصیح]] و حاضر جوابی و [[زهد]] و تقوایی که داشت، مورد [[احترام]] [[خلفای راشدین]] و [[صحابه]] و [[تابعین]] بود. [[عمر بن خطاب]] درباره او گفته است: «عبدالله جوانیست که [[خرد]] [[پیران]] و زبانی بسیار پرسان و [[قلبی]] بسیار [[خردمند]] دارد»<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۱، ص۳۴۶؛ حلیة الأولیاء، ج۱، ص۳۱۸.</ref> از این روی [[عمر]]، در [[زمان]] [[خلافت]] خویش، او را مورد توجه قرار می‌دهد و به وی می‌گوید: «تو دانشی داری که ما از آن برخوردار نیستیم»<ref>تاریخ الاسلام، سال ۶۱ - ۸۰، ص۱۵۵، ذهبی سند این حدیث را صحیح می‌داند.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 395 - 397.</ref>

[[نقل]] شده، [[پیامبر]] {{صل}} در [[خانه]] خاله‌اش [[میمونه]] که [[همسر پیامبر]] {{صل}} نیز بود، درباره‌اش [[دعا]] فرمود زیرا عبدالله از اول [[شب]] آب وضوی حضرت را آماده کرده بود، پیامبر {{صل}} فرمود: خدایا! او را به [[احکام دین]] عالم گردان و [[تأویل قرآن]] را به او بیاموز<ref>{{متن حدیث| اَللَّهُمَّ فَقِّهْهُ فِي اَلدِّينِ وَ عَلِّمْهُ اَلتَّأْوِيلَ }}؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۹۳۴.</ref>. با اینکه حضرت فرمود: خدایا! او را [[مبارک]] و در زمره [[بندگان]] [[نیکوکار]] خود قرار ده<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ بَارِكْ فِيهِ وَ اجْعَلْهُ مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ }}؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۹۳۵.</ref>.

[[مقام علمی]] [[ابن عباس]] به جایی رسیده بود که در میان [[صحابه]] منکر نداشت و هرگاه [[فقها]] درباره [[آیه]] یا [[روایت]] و حکمی [[اختلاف]] می‌کردند، پس از بحث زیاد به گفته او برمی‌گشتند<ref>اسدالغابه، ابن اثیر، ج۳، ص۱۸۷.</ref> تا جایی که [[محمد حنفیه]] پسر [[امیرمؤمنان]] هنگام [[مرگ]] [[عبدالله]] چنین گفت: "امروز عالم ربانی این [[امت]] از [[دنیا]] رفت"<ref>{{عربی|"اليوم مات رباني هذه الامة"}}؛ معجم رجال الحدیث، خویی، ج۱۱، ص۲۴۵.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۷۷-۳۷۸.</ref>

== ابن عباس و نقل روایت از [[پیامبر]] {{صل}} ==

خود او [[نقل]] می‌کند: نزد [[رسول خدا]] بودیم که [[علی بن ابی‌طالب]] به نزد ما آمد. در این هنگام [[رسول اکرم]] رو به علی کرد و فرمود: همانا تو زیبای ناشناخته آنان هستی<ref>{{عربی|"انك عبقريهم"}}اشاره دارد به آیه ۷۶ سوره الرحمن.</ref>.<ref>تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۲، ص۳۲۹.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)| دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۷۸-۳۷۹.</ref>

 

عمر در حل مشکلات خود به عبدالله مراجعه می‌کرد و زمانی که خود نمی‌توانست مشکل را حل کند، توسط عبدالله از امیرالمؤمنین علی{{ع}} راه حل مشکل خود را می‌خواست<ref>بحار الأنوار، ج۴۰، ص۲۳۵.</ref> و به همین خاطر به عنوان [[مشاور]] عمر معرفی شده است<ref>فنسنک، کنوز السنة، ص۱۱.</ref>. عمر در تمام دوران خلافت خود (به جز سال اول) هرگاه که به [[مکه]] می‌رفت، عبدالله بن عباس را همراه خود می‌برد. برخی نیز گفته‌اند: وی به عنوان [[مسئول]] انتظامات به [[حج]] می‌رفته است<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۵۹.</ref>.

 

 

 

 

 

مرحوم [[علامه امینی]] که تعداد زیادی از لغزش‌های [[عمر]] را ذکر کرده، [[راوی]] بیشتر آنها [[ابن عباس]] است<ref>الغدیر، ج۶، ص۳۲۶.</ref>. ابن عباس در [[زمان عثمان]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۷.</ref> و [[معاویه]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۰.</ref> نیز جزو فقهای برجسته عصر خویش به شمار میرفت و از موقعیت [[علمی]]، [[اجتماعی]] بالایی برخوردار بود<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 397 - 400.</ref>.

 

 

ابن عباس در زمان عثمان در [[جنگ]] علیه [[کفار]] شرکت می‌کرد و [[توانایی]] خود را در این مهم به [[اثبات]] رساند. وی در سال ۲۷ هجری در فتح [[آفریقا]] (تونس) در [[سپاه]] [[عبدالله بن سعد بن ابی سرح]]، [[فرماندهی]] قسمت مقدم [[ارتش]] [[اسلام]] را بر عهده داشت و عامل مؤثری در [[شکست]] «جرجیر» [[حکمران]] آن منطقه بود. جرجیر ناگزیر از پذیرش [[صلح]] شد و مبلغ دو میلیون و پانصد و بیست هزار دینار طلا برای [[نجات]] خود و کشورش پرداخت. سخن‌گوی مجلس صلح [[عبدالله بن عباس]] بود و از آنجا که خوب و [[قاطع]] حرف میزد، جرجیر به او [[حبر]] [[لقب]] داد<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۱، ص۳۴۵.</ref>. ابن عباس در [[زمان]] محاصره عثمان توسط [[انقلابیون]] معترض [[مسلمان]]، فعالانه درگیر مسائل [[سیاسی]] شد. عثمان که متوجه شد از علی{{ع}} به عنوان [[خلیفه]] یاد می‌شود و به نفع وی [[شعار]] می‌دهند، نامه‌ای به آن حضرت نوشت و آن را توسط عبدالله فرستاد. در آن نامه عثمان خواسته بود که علی{{ع}} به یَنْبُعْ برود، تا [[مردم]] کمتر به نفع وی [[شعار]] دهند؛ با این که در قبل از حضرت این درخواست را کرده بود و بعد از رفتن [[امیرالمؤمنین]] به یَنْبُعْ<ref>اسم موضعی است در اطراف مدینه از قسمت دریا در مسیر حجاج مصری که دارای ۱۷۰ چشمه بوده و از آن فرزندان امام حسن{{ع}} بوده است (زبیدی، تاج العروس، ج۲۲، ص۲۲۵؛ دار الهدایه، حموی، معجم البلدان، ج۵، ص۴۵۰).</ref> از وی تقاضا کرد به [[مدینه]] بازگردد و او را [[یاری]] کند. به هر حال امیرالمؤمنین{{ع}} به [[ابن عباس]] پاسخ داد: «ای پسر عباس [[عثمان]] مرا نمی‌خواهد، جز این که مانند شتر آب‌کش با دَلو بزرگ بیایم و بروم. به سوی من فرستاد که از مدینه بیرون [[روم]]. پس از آن، [[پیام]] داد بیایم و اکنون تو را میفرستد که بیرون روم. به [[خدا]] [[سوگند]] از او چنان [[دفاع]] کردم که میترسم [[گناه‌کار]] باشم»<ref>{{متن حدیث|يَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا يُرِيدُ عُثْمَانُ إِلَّا أَنْ يَجْعَلَنِي‏ جَمَلًا نَاضِحاً بِالْغَرْبِ أَقْبِلْ وَ أَدْبِرْ بَعَثَ إِلَيَّ أَنْ أَخْرُجَ ثُمَّ بَعَثَ إِلَيَّ أَنْ أَقْدَمَ ثُمَّ هُوَ الآْنَ يَبْعَثُ إِلَيَّ أَنْ أَخْرُجَ وَ اللَّهِ لَقَدْ دَفَعْتُ عَنْهُ حَتَّى خَشِيتُ أَنْ أَكُونَ آثِماً}}؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه ۲۳۵، ص۸۱۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۹۶.</ref>.

 

 

 

ابن عباس پس از اتمام نامه، سخنرانی خود را ادامه داد و به هیچ وجه درباره نامه عثمان[[سخن]] نگفت، با این که به عنوان [[نماینده]] وی در [[مراسم]] شرکت<ref>ابن قتیبه، الإمامة و السیاسه، ج۱، ص۳۵.</ref> کرده بود<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 400 - 402.</ref>.

 

 

 

 

 

ابن عباس گوید، به وی گفتم: ای امیرالمؤمنین تو مرد شجاعی هستی ولی از [[سیاست]] [[جنگ]] [[آگاه]] نیستی، مگر نشنیده‌ای که [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرمود: «[[جنگ]] [[خدعه]] و [[نیرنگ]] است»<ref>{{متن حدیث|الْحَرْبُ‏ خُدْعَةٌ}}</ref>؛ گفت: آری. به وی گفتم: به خدا سوگند اگر سخن مرا بشنوی آنها را از لب آب، [[تشنه]] بر می‌گردانم و چنان خواهم کرد که فقط به [[فکر]] سرانجام کار خود باشند و از هیچ موضوعی [[آگاه]] نشوند، بدون اینکه گناهی متوجه شما شود<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۵۵؛ تکملة منهاج البراعه، ج۱۸، ص۲۵۱.</ref>. آن‌گاه به آن حضرت گفتم: «یک ماه او را به [[حکومت]] بگمار سپس برای همیشه او را برکنار فرما»<ref>{{عربی|و لّه شهرا و اعزله‏ دهرا}}ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۲۳۳.</ref>؛ [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در جواب فرمود: ای [[ابن عباس]] من از این [[مکر]] و حیله‌های تو و [[معاویه]] چیزی را نمی‌پذیرم. گفتم: [[سخن]] مرا گوش کن و به مزرعه خود در [[ینبع]] برو، همانجا باش و کسی را نپذیر که این [[عرب‌ها]] کرّ و فرّی می‌کنند و مضطرب می‌گردند، ولی کسی غیر از تو [[شایسته]] [[خلافت]] نخواهند یافت. اما اگر امروز با ایشان درگیر شوی، [[مردم]] فردا [[خون عثمان]] را بر گردن تو می‌گذارند. علی{{ع}} این پیشنهاد را نپذیرفت و فرمود: تو [[عقیده]] خویش را اظهار می‌کنی و من [[اندیشه]] دیگری دارم و اگر هم سخن تو را نمی‌پذیرم تو باید از من [[اطاعت]] کنی. گفتم: این کار را خواهم کرد و کمترین حقی که بر من داری، [[اطاعت]] از توست<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۱۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، مترجم، ج۳، ص۳۳۰؛ تاریخ طبری، ج۳، ۴۶۲.</ref>.

 

==ذکر نکاتی درباره پیشنهاد عبدالله==

#پیشنهاد وی در ترک [[مدینه]] و رفتن امیرالمؤمنین{{ع}} به [[ینبع]] برای [[استحکام]] پایه‌های حکومت آن حضرت است؛ چراکه [[مردم]] غیر او را بر نمی‌گزیدند. حضرت با این نظر وی مخالف است زیرا زمانی که مردم برای [[بیعت]] [[هجوم]] آورد بودند به آنها فرمود: «مرا واگذارید و دیگری را برای [[خلافت]] بخوانید»<ref>{{متن حدیث|دَعُونِي‏ وَ الْتَمِسُوا غَيْرِي‏}}نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه ۹۱، ص۲۷۱.</ref>؛ اما مردم دست‌بردار نبودند و با [[اصرار]] زیاد در [[مسجد]] با آن حضرت بیعت کردند. حضور مردم [[حجت]] را تمام کرده بود و حال چگونه بعد از [[بیعت مردم]] آنها را رها کند و به ینبع برود. این مضمون سخن علی{{ع}} است که می‌فرماید: «با حضور مردم حجت تمام می‌شود و بر [[علماء]] است که در مقابل [[گرسنگی]] [[مظلوم]] و [[پرخوری]] [[ظالم]] ساکت نباشند»<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه سوم.</ref>.

 

 

 

در یک نقل به جای {{متن حدیث|لَئِنْ بَقِيتُ}} {{متن حدیث|لَئِنْ‏ وَلِيتُ‏ بَنِي‏ أُمَيَّةَ}} آمده یعنی اگر بر بنی امیه [[حکومت]] پیدا کنم آنان را از حکومت کنار خواهم زد، که نشان‌گر عدم صلاحیت [[بنی امیه]] برای [[حکومت]] است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 406 - 407.</ref>.

 

== همدلی [[ابن عباس]] با [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} ==

ویژگی [[روحی]] ابن عباس بسیار به [[امام علی]] {{ع}} نزدیک بود و حضرت نیز [[رفتار]] او را می‌پسندید و این موضوع را حتی [[دشمنان]] دریافته بودند.

وقتی [[نامه]] [[عمرو]] به دست [[عبدالله]] رسید، نامه را نزد [[علی]] {{ع}} آورد و برای ایشان خواند. حضرت فرمود: "خدا بکشد عمرو را، پاسخ او را بده". [[ابن عباس]] نیز در پاسخ عمرو چنین نوشت: "در میان [[عرب]] کسی را هم‌چون تو این [[قدر]] کم [[حیا]] ندیدم. تو برای [[هوای نفس]] به [[معاویه]] پیوستی و [[دین]] خود را به بهای اندکی به او فروختی و مردم را بدون سنجش، در کاری دشوار وارد کردی تا [[خلافت]] را تصاحب کنی. [[آتش]] جنگ را افروختی و خود را [[اهل]] [[ورع]] و [[تقوا]] نشان دادی. در این جنگ، معاویه هم‌چون علی نیست؛ علی {{ع}} این جنگ را به [[حق]] شروع کرد در حالی که معاویه آن را به خاطر [[سرکشی]] آغاز کرد. مردم [[عراق]] با علی {{ع}} [[بیعت]] کردند، در حالی که او از آنان بهتر بود و مردم [[شام]] با معاویه بیعت کردند، در حالی که آنان از معاویه بهترند. من و تو نیز در این میان برابر نیستیم؛ من [[خدا]] را می‌خواهم و تو [[مصر]] را، تو چیزی را که تو را از من دور کرده است، می‌شناسی و من چیزی را که تو را به معاویه نزدیک کرده، نمی‌شناسم. اگر به شری وارد شوی، نمی‌توانی ما را [[فریب]] دهی و اگر به خیری وارد شوی، نمی‌توانی از ما جلو افتی". هنگامی که جواب عبدالله به عمرو رسید، آن را نزد معاویه برد. آنها پس از آنکه نامه را خواندند، از کار خود پشیمان شدند. پس [[عمر]] و به [[معاویه]] گفت: "این است نتیجه آنچه که مرا بدان [[مأمور]] ساختی؛ مگر ندانسته‌ای که [[قلب]] [[ابن عباس]] و قلب [[علی]] {{ع}} یکی است<ref>وقعة صفین، نصر بن مزاحم، ص۵۰۲ - ۵۰۰.</ref>.

در ماجرای [[حکمیت]] [[جنگ صفین]] نیز [[امیرمؤمنان]] {{ع}} فرمود: [[اشعری]]، [[عمرو عاص]] را به [[حکومت]] [[منصوب]] خواهد کرد، چون به [[رأی]] او [[اطمینان]] دارد و تنها کسی که می‌تواند حریف [[عمرو]] باشد، ابن عباس است؛ زیرا هر گره‌ای که عمرو بزند، او باز می‌کند، و هر گره‌ای که عمرو باز کند، [[عبدالله]] می‌بندد. هر امری را او محکم کند، عبدالله [[سست]] می‌کند و هر چه را که او سست کند، ابن عباس محکم می‌کند. ولی مخالفانی که بعدها بر حضرت [[خروج]] کردند، به حکومت ابن عباس [[راضی]] نشدند و گفتند: میان تو و ابن عباس فرقی نمی‌بینیم، [[حاکم]] باید کسی باشد که نسبت به تو و معاویه یکسان باشد<ref>وقعة صفین، نصر بن مزاحم، ص۵۰۲ - ۵۰۰.</ref>.

[[ارتباط]] [[عبدالله بن عباس]] با [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} به قدری نزدیک بوده است که [[حضرت امیر]] {{ع}} [[خطبه]] شقشقیۀ<ref>شقشقیه: چیزی است مثل شش (ریه) که شتر هنگام هیجانی شدن و عصبانی شدن از دهانش خارج می‌کند تا مردم از او دور شوند. اما امام {{ع}} سخن خود را به شقشقیه شتر تشبیه فرموده است تا عمق حزن و ناراحتی خود را بیان کند که در نهایت به دلیل فاصله افتادن میان سخنرانی امام {{ع}} به وسیله نامه مردی عراقی، به آرامش و سکون منتهی شد.</ref> خود را که سراسر [[انتقاد]] از غاصبین [[حق]] خود است، تنها در حضور [[عبدالله]] بیان کردند و این موضوع یکی از موارد [[تقرب]] داشتن عبدالله بن آن حضرت است<ref>علل الشرایع، شیخ صدوق، ج۱، ص۵۰۱؛ الارشاد، شیخ مفید، ج۱، ص۲۸۵. ابان بن تغلب از عکرمه و او از عبدالله بن عباس نقل می‌کند که در حضور امیرالمؤمنین {{ع}} بودم و از خلافت یاد کردم. حضرت فرمودند: آگاه باش! به خدا سوگند، پسر ابوقحافه (ابوبکر) خلافت را مانند پیراهنی در بر خود کرد، در حالی که می‌دانست موقعیت من مانند موقعیت قطب است به سنگ آسیا. علوم و معارف از سرچشمه من هم‌چون سیل سرازیر می‌شوند و هیچ پرنده‌ای در فضای علم به اوج من نمی‌رسد. پس جامه خلافت را رها و پهلو از آن تهی کرد. و در کار خویش اندیشیدم که آیا با دست بریده (نداشتن سپاه و یاور) حمله کرده و حق خویش را مطالبه کنم یا آنکه بر تاریکی گمراهی صبر کنم! آن گمراهی که در آن نوباوگان، پژمرده و پیران، فرسوده می‌شوند. مؤمن رنج می‌کشد تا به لقاء پروردگارش می‌پیوندد. پس دیدم صبر کردن بر این شدت ظلمت از خردمندی است، پس صبر کردم در حالی که در چشمم خاشاک بود و آزارم می‌داد و در گلویم استخوان بود که عیش مرا تیره و تار کرده بود. میراث خود (خلافت) را تاراج شده می‌دیدم، تا اینکه اولی راه خود را به پایان رسانید و به خانه ابدی شتافت و پیش از مردنش، خلافت را به آغوش پسر خطاب انداخت؛ عجبا که او در زمان حیاتش فسخ بیعت مردم را طلب می‌کرد ولی وقتی چند روز از عمرش مانده بود، خلافت را برای عمر وصیت می‌کرد و بدین ترتیب خلافت را در جای سنگلاخ و ناهمواری قرار داد. خلیفه بعدی تند سخن بود و زخم زبان داشت؛ ملاقات با وی رنج‌آور بود، اشتباهاتش در مسائل دینی بسیار و عذرخواهی‌اش در آنچه به غلط فتوا می‌داد، بی‌شمار بود. پس صاحب این طبیعت با غلظت، چون سوار ناقه سرکش است که رام نشده باشد؛ اگر مهار آن ناقه را بکشد تا سر بالا کند، از رفتار ایستاده و دیگر حرکت نمی‌کند و اگر مهارش را رها کند و آن را به حال خود واگذارد، راکبش را در پرتگاه خواهد انداخت. پس قسم به بقاء حق عزوجل که مردم در زمان او به حالات دگرگون و راه رفتن در عرض طریق بی‌استقامت و گرفتاری‌ها مبتلا شدند و او با دو نفر دیگر که بردن نامشان زشت است، عامل چه نابسامانی‌ها بودند. پس من هم در این مدت طولانی صبر کردم و با سختی و محنت و غم هم آغوش بودم تا زمانی که ابن خطاب نیز درگذشت و راه خود را پیمود و خلافت را در میان جماعتی قرار داد که مرا هم یکی از آنان گمان کرد. پس خدایا! از تو یاری می‌طلبم از شر شورایی که تشکیل شد. چگونه مردم مرا با نفر اول آنها (ابوبکر) برابر کردند تا جایی که امروز با این افراد شوری هم ردیف شدم. پس یکی از آن پنج نفر سعد بن وقاص به خاطر کینه‌ای که از من در دل داشت، دست از حق شست و به راه باطل گام نهاد و دیگری عبدالرحمن بن عوف به خاطر خویش بودن خود با عثمان از من اعراض کرد تا اینکه (در نهایت) سوم ایشان (عثمان) برخاست و مقام خلافت را به ناحق اشغال کرد، در حالی که هر دو جانب خود را بار کرد (بیت المال را حیف و میل کرد)؛ مانند شتری که به واسطه کثرت آشامیدن، هر دو جانبش بر آمده باشد. فرزندان پدرش (بنی امیه و خویشان عثمان) با او یار و یاور شدند و مال خدا را می‌خوردند مانند خوردن شتری که علف‌های سبز بهاری را با میل می‌خورد تا اینکه بالاخره کردار و عملش سبب سرعت در قتل او شد و پری شکم، او را به رو انداخت. پس از کشته شدن عثمان هیچ چیز مرا به صدمه نینداخت مگر اینکه مردم هم‌چون موی گردن کفتار به دورم ریخته، از همه طرف به من هجوم آوردند، به طوری که از کثرت ازدحام، حسن و حسین زیر دست و پا رفتند و دو طرف جامه و ردای من پاره شد تا این که بیعت آنان را قبول کرده و به امر خلافت مشغول شدم ولی جمعی (مانند طلحه و زبیر و...) بیعت‌شان را شکستند و گروهی دیگر فاسق شده و جماعتی دیگر از زیر بار بیعتم خارج شدند؛ گویا اینان کلام خدا را نشنیده‌اند: {{متن قرآن|تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقین}}؛ ما آن خانه آخرت «بهشت ابدی» را برای آنان که در زمین اراده علو و فساد و سرکشی ندارند، قرار داده‌ایم و حسن عاقب مخصوص پرهیزکاران است. آری، به خدا سوگند این آیه را شنیده و حفظ کرده‌اند و لکن دنیا در چشم‌های آنان آراسته شده و زینت آن ایشان را فریفته است. آگاه باشید! سوگند به خدایی که دانه را شکافته و انسان را خلق کرده، اگر حضور حاضرین نبود و یاری نمی‌کردند که حجت تمام شود و اگر نبود عهدی که خدای عزوجل از دانایان گرفته است تا بر سیری ظالم و گرسنگی مظلوم راضی نشوند، هر آینه، ریسمان و مهار شتر (خلافت) را بر کوهان آن می‌انداختم و آخر خلافت را به کاسه اول آن آب می‌دادم! (مانند ایام گذشته از این خلافت چشم‌پوشی می‌کردم). محققا فهمیده‌اید که دنیای شما نزد من، بی‌مقدار‌تر از عطسه یک بز ماده است. راوی (عبدالله بن عباس) گوید: کلام حضرت که به اینجا رسید، شخصی از اهل عراق نامه‌ای به آن حضرت داد. امام کلام خود را قطع کرد و نامه را از او گرفت به ایشان گفتم: کاش سخنان‌تان را ادامه می‌دادید. حضرت فرمود: ای ابن عباس، آن زمان که گرم سخن بودم و واقعیات را بیان می‌کردم، دور شد، گویا آن سخنان شقشقه شتری بود و باز در جای خود آرام و قرار گرفت. ابن عباس می‌گوید: به خدا سوگند، اندوهگین نشده‌ام بر هیچ کلامی مثل اندوه قطع شدن کلام امیرالمؤمنین {{ع}} که به آنجایی که حضرت می‌خواستند آن را برسانند، نرسید.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۷۳-۳۷۴.</ref>

ابن عباس به [[امیرمؤمنان]] {{ع}} علاقه و اعتقاد خاصی داشت و این علاقه و [[عقیده]] از [[تاریخ]] [[زندگی]] او مخصوصاً از مباحثاتی که با [[مخالفین]] آن حضرت کرده آشکار است. روزی ابن عباس از کنار جمعی عبور می‌کرد که درباره [[علی]] {{ع}} صحبت می‌کردند و به ایشان [[دشنام]] می‌دادند! پس به ایشان نزدیک شد و گفت: "کدام‌تان به [[خدا]] دشنام می‌دادید؟" گفتند: به خدا [[پناه]] می‌بریم که به خدا [[ناسزا]] بگوییم. ابن عباس گفت: کدام‌تان به [[پیامبر]] {{صل}} ناسزا می‌گفتید؟ آنها گفتند: کسی به پیامبر {{صل}} دشنام نمی‌داد. ابن عباس گفت: "چه کسی به علی {{ع}} دشنام می‌داد؟" گفتند: آری این مطلب بیان شد.

[[نقل]] شده، روزی ابن عباس در حضور [[معاویه]] [[روایت]] [[رسول خدا]] {{صل}} را خواند که آن حضرت فرمود: "من نسبت به جان‌های [[مؤمنان]] از خودشان اولی هستم و پس از من علی و [[حسن بن علی]] و [[حسین بن علی]] {{عم}} و [[فرزندان]] نه‌گانه او اولی هستند"<ref>الخصال، شیخ صدوق، ص۴۷۷، حدیث ۴۱.</ref>.

[[عبدالله]] گفت: "خدا از اباالحسن [[خشنود]] باشد. نشان [[هدایت]] و نمونه [[پرهیزگاری]] و چشمه [[عقل]] و دریای [[کرم]] و [[کوه]] [[درایت]] و مایه [[عظمت]] بود؛ [[مردم]] را به طریق هدایت می‌خواند، به دستاویز محکم [[خدا]] چنگ زده بود، از همه مؤمنان و [[پرهیزگاران]] نیکوتر بود و از همگان در [[فضیلت]]، گوی [[سبقت]] را ربوده بود. در [[فصاحت]] یگانه بود و به جز [[پیامبر خدا]] از همه [[برتر]] بود. کیست که هم‌سنگ او باشد؟ [[پدر]] [[حسن]] و [[حسین]] {{عم}} بود، [[همسر]] [[بهترین زنان]] بود، [[قاتل]] شیران و دلیر میدان بود؛ کسی را چون او ندیدم و نخواهم دید و هر کس وی را به [[عیب]] منسوب دارد، تا [[روز رستاخیز]] [[لعنت خدا]] و بندگانش بر او باد"<ref>مروج الذهب ال، مسعودی، (ترجمه: پاینده)، ج۲، ص۵۵.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۸۳-۳۸۶.</ref>

هنگام [[رحلت رسول خدا]] {{صل}} وقتی که اتاق پر از جمعیت بود و [[عمر]] نیز در میان ایشان دیده می‌شد، پیامبر {{صل}} فرمود: "دوات و کتف گوسفندی بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که هرگز گمراه نشوید". عمر گفت: "مرض پیامبر شدت یافته (هذیان می‌گوید)، [[قرآن]] برای ما کافی است". در میان جمعیت [[اختلاف]] شد؛ بعضی گفتند: بیاورید تا پیامبر {{صل}} نویسد و برخی هم گفته عمر را [[تأیید]] کردند و چون سر و صدا و اختلاف زیاد شد. پیامبر {{صل}} ناراحت شد و فرمود: "برخیزید و بروید". در این باره بود که [[ابن عباس]] همواره می‌گفت: تمام [[مصیبت]] وقتی پیش آمد که مانع شدند آنچه پیامبر {{صل}} می‌خواست بنویسد<ref>{{عربی|"إِنَّ اَلرَّزِيَّةَ كُلَّ اَلرَّزِيَّةِ مَا حَالَ بَيْنَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ بَيْنَ كِتَابِهِ"}}؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۲۴۳-۲۴۴.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۸۷.</ref>

# زمانی که [[امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} به [[شهادت]] رسید، [[امام حسن]] {{ع}} خطبه‌ای خواند و در آن، پس از [[حمد]] و [[ثنای الهی]] و [[درود]] بر [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: "همانا در این [[شب]] کسی از [[دنیا]] رفت که در میان گذشتگان و آیندگان کسی در عمل بر او [[سبقت]] نخواهد گرفت. همراه با رسول خدا {{صل}} جنگید و [[جان]] او را [[حفظ]] کرد و در حالی که از دنیا می‌رفت جز هفتاد [[درهم]] چیزی از خود باقی نگذاشت که قصد داشت با آن خدمتکاری برای [[اهل]] خانه‌اش بخرد. پس بدانید [[بهترین]] [[نیکی]] [[مودت]] ما [[اهل بیت]] است". سپس در جای خود نشست. در این هنگام [[عبدالله بن عباس]] برخاست و گفت: "ای [[مردم]]، این، فرزند پیامبرتان و [[جانشین]] امامتان می‌باشد؛ پس با او [[بیعت]] کنید". و مردم برخاسته با حضرت بیعت کردند. [[امام]] [[کارگزاران]] را آماده و [[فرماندهان]] را [[تعیین]] نمود و [[عبدالله]] را نیز [[حاکم بصره]] قرار داد<ref>مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ص۳۵؛ الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۹.</ref>.

# هنگامی که [[امام حسین]] {{ع}} به سوی [[عراق]] حرکت کرد، [[عبدالله بن عباس]] نزد حضرت آمد و حضرت را از رفتن به سوی عراق برحذر داشت و گفت که آنان قومی [[فریبکار]] هستند تا جایی که امام حسین {{ع}} به او فرمود: "ای [[پسر عمو]] همانا به خدا قسم، می‌دانم تو [[خیرخواهی]] [[مشفق]] هستی اما من قصد رفتن دارم"<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۵، ص۳۸۳-۳۸۴.</ref>.

ای بی‌پدر! گمان مبر [[کشتن حسین]] {{ع}} و [[جوانان]] [[بنی عبدالمطلب]]، چراغ‌های [[تاریکی]] و [[ستارگان]] [[راهنما]] را از یاد برده‌ام. لشکرهای تو آنان را آغشته به خاک، برهنه تن و بی‌کفن در میان بیابان روی [[زمین]] انداختند، در حالی که بادها بر ایشان می‌وزید، تا اینکه [[خدا]] برای ایشان مردمانی را وسیله ساخت که در ریختن [[خون]] ایشان شرکت نداشتند و آن بدن‌ها را [[کفن]] کردند"<ref>تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۴۷-۲۵۰.</ref>.<ref>[[حسین مرادی|مرادی، حسین]]، [[عبدالله بن عباس (مقاله)|مقاله «عبدالله بن عباس»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲]]، ص۳۸۷-۳۹۰.</ref>

برابر نقل [[شیخ مفید]] زمانی که با نامه، [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از حرکت آنان به جانب [[بصره]] [[آگاه]] شد، [[یاران خاص]] خود را مانند [[عبدالله بن عباس]]، [[محمد بن ابی بکر]]، [[عمار یاسر]] و [[سهل بن حنیف]] را برای [[مشورت]] [[دعوت]] کرد. عمار یاسر پیشنهاد کرد به [[کوفه]] رویم؛ زیرا آنان پیرو مایند. [[ابن عباس]] گفت: افرادی را برای [[بیعت]] به کوفه بفرست و در نامه‌ای از [[ابوموسی]] بخواه با تو بیعت کند و از [[مردم کوفه]] [[بیعت]] بگیرد. سپس ما خود را به کوفه رسانده قبل از رسیدن [[ناکثین]] به بصره [[اقدام]] کنیم و در نامه‌ای از [[ام سلمه]] بخواه که همراه تو باشد. امیرالمؤمنین{{ع}} فرمود: ما باید حرکت کنیم و از کوفه و شهرهای دیگر کمک خواهم خواست. اما بیرون آوردن ام سلمه را از خانه‌اش روا نمی‌دانم. [[اسامة بن زید]] وارد شد و پیشنهاد کرد: حضرت به [[ینبع]] رفته و به کار [[زراعت]] بپردازد زیرا [[مردم]] دوباره از وی [[حمایت]] خواهند کرد. ابن عباس این نظر اسامه را مردود دانست و راه حل را، پیشنهاد خود و [[تصمیم]] امیرالمؤمنین{{ع}} دانست<ref> الجمل، (چاپ جدید) ص۲۳۹ - ۲۴۰.</ref>. در [[ارتباط]] با این گزارش دو نکته درخور [[تأمل]] است:

[[شیخ مفید]] امتناع اسامة بن زید را از همراهی با علی{{ع}} به خاطر آن می‌داند که [[دستگاه خلافت]] به وی [[لقب]] «[[امیر]]» داده بود<ref>الجمل، ص۹۷، ۹۸.</ref> و [[عمر]] سهم بیشتری از [[بیت المال]] برای وی در نظر گرفته بود، سهم او را چهار هزار درهم قرار داد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۲، ص۲۲۳.</ref> و وی را از [[بنی هاشم]] جدا کرده بودند. اما برابر [[نقلی]]، او [[سوگند]] خورده بود که در جنگ علیه کسی که [[شهادت]] به [[وحدانیت خدا]] می‌دهد شرکت نکند<ref>دینوری، اخبار الطوال، ص۱۴۳؛ مفید، الجمل، ص۹۵؛ تستری، قاموس الرجال، ج۱، ص۷۱۸.</ref> و این عذر را برای علی{{ع}} بیان کرد. حضرت عذر او را پذیرفته و سهم وی را از بیت المال پرداخت کرد، در حالی که از پرداخت سهم سعد وقاص و [[عبدالله بن عمر]] امتناع ورزید<ref>شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۲۴۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۷۹.</ref>. اما برابر [[نقلی]] دیگر حضرت در نامه‌ای برای اسامه نوشت به تحقیق این [[مال]] از آن کسی است که [[جهاد]] کند؛ ولی برای من [[مالی]] در [[شهر مدینه]] است هر چه می‌خواهی از آن بردار<ref>ثقفی، الغارات، ص۳۹۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۱۰۲؛ بحار الأنوار، ج۲۸، ص۱۵۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 409 - 412.</ref>

حضرت در خطبه‌ای علت [[پذیرش حکومت]] را بیان نموده و [[شرایط حاکم]] را بر می‌شمارد. او [[احیای دین]] و [[اصلاح جامعه]] و [[شهرها]] و در [[امان]] قرار گرفتن [[مظلومان]] و [[اجرای حدود]] را [[هدف حکومت]] بیان کرده و می‌فرماید: «بار الها تو می‌دانی آن‌چه از ما رفت و گذشت، نه به خاطر [[رغبت]] در [[قدرت]] و [[حکومت]] بود و نه خواستن چیزی از زیادتی [[پست]] [[دنیا]]. بلکه می‌خواستیم نشانه‌های دینت را (که از بین رفته بود) به جایی که بود بنشانیم و [[اصلاح]] را در شهرهایت ظاهر گردانیم تا [[بندگان]] [[ستم]] دیده‌ات در [[ایمنی]] قرار گیرند و حدود و [[قوانین]] به جای مانده‌ات، [[اجرا]] گردد»<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي‏ سُلْطَانٍ‏ وَ لَا الْتِمَاسَ‏ شَيْ‏ءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ وَ لَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ فَيَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ}}؛ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۳۱، ص۱۸۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 412 - 415.</ref>

برابر نقل دیگر ابن عباس گوید: امیرالمؤمنین{{ع}} نامه‌ای تهدیدآمیز به ابوموسی نوشته بود و من ترسیدم که اگر این نامه را به ابو موسی بدهم بیعت نکند. چنین [[صلاح]] دیدم که نامه‌ای از جانب علی{{ع}} برای ابوموسی [[جعل]] کنم. در آن نامه آمده بود. ما علاقه تو را به [[اهل بیت]] می‌دانیم و از آن جهت به تو متمایلیم که می‌دانیم از حسن [[رأی]] و نظر درباره ما برخورداری. زمانی که نامه ما به تو رسید از مردم برایمان بیعت بگیر و [[السلام]]. ابوموسی که [[شاهد]] دخالت‌های زیاد من شد گفت: تو امیری یا من؟ گفتم: تو [[امیر]] هستی. وی مردم را به بیعت فراخواند و چون بیعت کردند. من بالای منبر رفته و مسائل را تشریح نمودم. چون ابوموسی در صدد برآمد که مرا از منبر پایین آورد، من [[شمشیر]] به دست گرفته و او را [[تهدید]] کردم و [[ابوموسی]] را بر کنار و برابر دستور علی{{ع}} [[قرظة بن کعب]] را [[جانشین]] او ساختم و با این [[خدعه]] مشکل [[کوفه]] را حل کردم و بدین ترتیب حدود هفت هزار نیرو از [[مردم]] آن [[دیار]] در [[ذی قار]] به علی{{ع}} پیوستند<ref>الجمل، مفید، ص۱۴۶ و چاپ، جدید، ص۲۶۵. در رابطه با کیفیت همراهی مردم کوفه و مخالفت ابوموسی به جلد اول فصل کارگزاران کوفه مراجعه شود.</ref>.

هنگام [[صف‌آرایی]] [[پرچمدار]] [[سپاه علی]]{{ع}} [[محمد بن حنفیه]] بود. در سمت راست [[لشکر]] [[عبدالله بن عباس]] و در سمت چپ آن [[عمر بن ابی سلمه]] بود و خود حضرت در [[قلب]] لشکر حرکت می‌کرد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۱۷.</ref>.

برابر نقل [[شیخ مفید]]: [[سپاه امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[دوازده]] هزار نفر می‌رسید. [[عمار یاسر]] با هزار نفر در سمت راست و [[مالک اشتر]] با هزار نفر در سمت چپ و خود با ده هزار نفر در قلب لشکر بود. هزار نفر از مردم بصره نیز به [[یاری]] وی شتافتند<ref>الجمل (چاپ جدید)، ص۲۹۴.</ref>. حضرت بر مقدمه [[سپاه]]، ابن عباس را گمارد<ref>الجمل (چاپ جدید)، ص۳۱۹؛ ذهبی، تاریخ الاسلام (عهد الخلفاء)، ص۴۸۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 415 - 418.</ref>

روش [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در [[جنگ‌ها]] این بود که در آغاز با آنان گفت‌و‌گو کرده، [[حجت]] را تمام می‌کرد و سعی داشت تا با [[موعظه]] آنان را به [[راه راست]] [[هدایت]] کند. زمانی که امیرالمؤمنین{{ع}} ابن عباس را برای [[مذاکره]] نزد طلحه و زبیر فرستاد، او را با این کلمات [[خجسته]] سرافراز فرمود: «هر کس که پسر عمویی مانند فرزند عباس داشته باشد [[خداوند]] [[چشم]] او را روشن نموده است»<ref>{{متن حدیث|من کان له ابن عم مثل ابن عباس فقد أقر الله عینه}}؛ شیرازی، درجات الرفیعه ص۱۰۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۱۸۴.</ref>؛ آن‌گاه به وی چنین توصیه کرد: «با طلحه مواجه نشو زیرا او مانند گاوی که شاخ خود را پیچیده و تیز کرده، سوار شتر [[سرکش]] می‌شود. ولی با زبیر [[ملاقات]] کن؛ زیرا که [[طبیعت]] او نرم‌تر است. به او بگو پسر دایی‌ات می‌گوید: تو مرا در [[حجاز]] [[شناختی]] و [[بیعت]] کردی و در [[عراق]] [[انکار]] نمودی»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳۱، فیض الاسلام، ص۱۰۶؛ صبحی صالح، ص۷۴.</ref>.

عبدالله با طلحه نیز گفت‌و‌گو کرد و در این گفت‌و‌گو طلحه از [[خون‌خواهی عثمان]] [[سخن]] به میان آورد. ابن عباس او را متهم کرد که در هنگام محاصره [[عثمان]] به وی کمک نکرده و همین باعث شد که [[مردم مصر]] وی را بکشند<ref>الجمل، ص۳۱۵؛ قاضی نعمان، شرح الأخبار، ج۱، ص۳۳۸، حدیث ۳۰۴.</ref>. این گفت‌و‌گوها نیز به نتیجه‌ای نرسید. [[ابن عباس]] با [[عایشه]] نیز گفت‌و‌گو کرد و او را به بازگشت توصیه نمود و فضل علی{{ع}} را یادآور شد و او را از ریختن [[خون]] [[مسلمانان]] برحذر داشت<ref>الجمل، ص۳۱۷.</ref>. [[زمان]] گفت‌و‌گوهای ابن عباس را شبان‌گاه [[جنگ جمل]] دانسته‌اند<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۴۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 418 - 419.</ref>

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بعد از پایان جنگ جمل ابن عباس را نزد عایشه فرستاد که به او اعلام کند برای بازگشت به [[مدینه]] آماده شود. ابن عباس به [[دیدار]] عایشه رفت. اما عایشه به او اعتنایی نکرد و چیزی برای نشستن وی قرار نداد. ابن عباس خود چیزی از رحل عایشه برداشت و روی آن نشست. عایشه گفت: ای فرزند عباس دو بار [[سنت]] را زیر پا نهادی؛ اول این که بدون [[اجازه]] من وارد خانه‌ام شدی. دوم این که: بدون دستورم از وسائلم استفاده کردی. ابن عباس پاسخ داد: ما به تو سنت را آموختیم، اینجا [[خانه]] تو نیست، [[خانه]] تو جایی است که [[رسول خدا]]{{صل}} تو را آنجا گذاشته و [[قرآن]] به تو دستور داده که در خانه خود بمانی. وی سپس [[پیام]] [[حضرت امیر]]{{ع}} را مبنی بر [[لزوم]] رفتن از [[بصره]] به عایشه اعلام کرد<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۳؛ رجال کشی، (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۸.</ref>. عایشه که با سخنان صریح ابن عباس رو به رو شد و این همه گرفتاری برای مسلمانان ایجاد کرده بود بلند به [[گریه]] افتاد و در حالی که اشکش جاری بود، گفت: من به زودی به [[شهر]] خودم می‌روم، به [[خدا]] [[سوگند]]! هیچ شهری برای من از شهری که شما در آن باشید مبغوض‌تر نیست<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۲۹.</ref>.

 

 

 

طه حسین درباره این [[انتصاب]] می‌گوید: ما معتقدیم که علی{{ع}} جز این نمی‌توانست انجام دهد؛ زیرا بیشتر سپاهیانش از طایفه مُضَر بودند و پس از آن همه [[شورش]] و [[انقلاب]] می‌بایست کسی به حکومت بصره گماشته شود که از آن طایفه باشد و از جانب دیگر با خود آن حضرت نیز [[خویشاوندی]] نزدیکی داشته باشد. بدین جهت [[ابن عباس]] به عنوان [[امیر]] و [[حاکم بصره]] [[انتخاب]] شد و [[زیاد بن ابیه]] [[مأمور]] [[بیت المال]] گردید<ref>طه حسین، علی و بنوه، ص۵۵.</ref>.

[[زیاد بن ابیه]] به امور [[دیوان]] و [[حسابرسی]] بیت المال [[آگاهی]] کامل داشت؛ زیرا در [[زمان]] [[زمامداری]] [[مغیرة بن شعبه]] کاتب او بود و سپس به ترتیب کتابت [[ابوموسی اشعری]] و [[عبدالله بن عامر]] را به عهده داشت. از این رو به عنوان مأمور و کاتب بیت المال برگزیده شد و بعد [[امارت]] [[فارس]] به او واگذار گردید<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۳۹۹، ذیل نامه ۲۰؛ قمی، سفینة البحار، ج۱، ص۵۷۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص ۳۹۱ - ۳۹۲.</ref>

 

بدان که آن‌چه تو را به [[خدا]] نزدیک کند، از [[آتش]] دور گرداند و آن‌چه باعث دوری تو از خدا شود تو را به آتش نزدیک می‌سازد. خدا را زیاد به یاد آور و از غافلان مباش»<ref>{{متن حدیث|يَا ابْنَ عَبَّاسٍ عَلَيْكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْعَدْلِ بِمَنْ‏ وُلِّيتَ‏ عَلَيْهِ‏ وَ أَنْ تَبْسُطَ لِلنَّاسِ وَجْهَكَ وَ تُوَسِّعَ عَلَيْهِمْ مَجْلِسَكَ وَ تَسَعَهُمْ بِحِلْمِكَ وَ إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَإِنَّهُ طِيَرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ إِيَّاكَ وَ الْهَوَى فَإِنَّهُ يَصُدُّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ. وَ اعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللَّهِ فَهُوَ مُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ وَ مَا بَاعَدَكَ مِنَ اللَّهِ فَهُوَ مُقَرِّبُكَ مِنَ النَّارِ وَ اذْكُرِ اللَّهَ كَثِيراً وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِينَ‏}}؛ مفید، الجمل، ص۲۲۴؛ چاپ جدید، ص۴۳۰؛ قسمتی از آن از توسع، [سع] در نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص۱۰۸۰، صبحی صالح، ص۴۶۵؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۴۸ و ج۱۰۱، ص۲۶۹؛ ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۳۲۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 392 - 393؛ [[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری]]، ص ۱۴۹.</ref>

 

[[امیر المؤمنین]]{{ع}} ابن عباس را به مردم بصره معرفی کرد و [[اطاعت]] از وی را مشروط به [[پیروی]] او از خدا و [[پیامبر]] دانست و به روشنی فرمود: اگر از [[قوانین الهی]] تخلف کند، او را برکنار خواهد کرد: «ای مردم بصره! همانا [[عبدالله بن عباس]] را به جای خود، بر شما گماردم. پس سخن او را شنیده و دستورش را [[فرمان]] برید؛ تا زمانی که او از [[خدا]] و رسولش [[اطاعت]] و [[پیروی]] می‌کند. اگر در میان شما بدعتی ایجاد کرد، یا از [[مسیر حق]] [[منحرف]] شد، بدانید که من او را از [[حکومت]] برکنار خواهم کرد. اما امیدوارم که او را مردی [[عفیف]] و با [[تقوا]] و [[پارسا]] بیابم. وی را به [[ولایت]] بر شما نگماردم، جز این که [[گمان]] می‌کنم شایسته این کار است. [[خداوند]] ما و شما را بیامرزد»<ref>{{متن حدیث|يَا مَعَاشِرَ النَّاسِ قَدِ اسْتَخْلَفْتُ عَلَيْكُمْ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ مَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنْ أَحْدَثَ‏ فِيكُمْ‏ أَوْ زَاغَ‏ عَنِ الْحَقِّ فَأَعْلِمُونِي أَعْزِلْهُ عَنْكُمْ فَإِنِّي‏ أَرْجُو أَنْ أَجِدَهُ عَفِيفاً تَقِيّاً وَرِعاً وَ إِنِّي لَمْ أُوَلِّهِ عَلَيْكُمْ إِلَّا وَ أَنَا أَظُنُّ ذَلِكَ بِهِ غَفَرَ اللَّهُ لَنَا وَ لَكُمْ}}؛ الجمل، ص۲۲۴؛ (چاپ جدید)، ص۴۲۰.</ref>؛

 

 

[[شیخ مفید]] می‌نویسد: [[ابن عباس]] تا هنگام [[جنگ صفین]] در [[بصره]] بود و برای [[جنگ]] به سپاهیان [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} پیوست. او [[زیاد بن ابیه]] را [[جانشین]] خود قرار داد و [[ابوالاسود دوئلی]] را به عنوان همکار وی برگزید<ref>شیخ مفید، الجمل، ص۲۲۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 393 - 394.</ref>

[[ابو ساسان حُضَین بن منذر رقاشی بصری]] نیز مدتی کارگزار [[اصطخر فارس]] بود<ref>تاریخ الاسلام سال ۸۱ - ۱۰۰، ص۵۲۰.</ref> که به نظر می‌رسد وی بعد از خیانت منذر به آنجا رفته؛ زیرا در [[فتنه]] [[ابن حضرمی]] ابو ساسان در [[بصره]] بوده و از [[زیاد]] [[حمایت]] کرده است<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۸۲؛ ثقفی، الغارات، ص۲۶۷، ۲۶۶.</ref>. وی در [[جنگ صفین]] [[پرچمدار]] امیرالمؤمنین{{ع}} بود و برای مدتی [[مسئولیت]] [[شهربانی]] علی{{ع}} را به عهده داشت<ref>ر.ک: تاریخ الاسلام، ص۵۱۹، سال ۱۰۰ – ۸۱. ابوساسان با این که جوان بود به دستور علی{{ع}} در جنگ جمل پرچمدار بکر بن وائل و فرمانده پیاده‌های آنها بود. (بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۶۸؛ الجمل، ص۳۲۰) و در جنگ صفین حضور فعال داشت و فرمانده ربیعه و در این زمان سنش به ۱۹ سال میرسید. (ر.ک: وقعة صفین، ص۲۸۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۲۲۷؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۵۲؛ تهذیب تاریخ مدینة دمشق، ج۴، ص۳۷۹؛ دینوری، أخبار الطوال، ص۱۷۲).</ref>. به جهت همین گستردگی مناطق تحت [[فرمان]] بصره است که بعد از [[فتح بصره]] زمانی که علی{{ع}} [[بیت المال]] بصره را تقسیم می‌کند به هر یک از [[یاران]] وی پانصد درهم می‌رسد؛ با این که پیش از این [[بیت المال]] [[بصره]] توسط [[ناکثین]] [[غارت]] شده بود. عده [[یاران]] حضرت را [[دوازده]] هزار نفر ذکر کرده‌اند و حضرت سهم خود را به دیگری میبخشد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۴۹.</ref>. و آن [[زمان]] که زیادی مال‌های بیت المال بصره را دید فرمود: «ای مال‌ها دیگری را بفریبید! دیگری را بفریبید!»<ref>{{متن حدیث|غُرِّي‏ غَيْرِي‏، غُرِّي‏ غَيْرِي‏}}؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۳۳.</ref>؛

۲. مردم بصره از جهت [[سیاسی]] طرفدار [[عثمان]] بودند و با [[عایشه]]، [[طلحه]] و [[زبیر]] [[همراهی]] کردند. از این رو لازم بود [[حاکم]] آن [[شهر]] شخصی مطمئن و با [[کیاست]] باشد که گرایش‌های سیاسی، وی را مغلوب نسازد.

[[امیر المؤمنین]] ابن عباس را به عنوان والی و [[ابواسود دولی]] را به سمت [[قاضی بصره]] گمارد و آن شهر را ترک گفت<ref>دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۲۶۲.</ref>.

حضرت هنگام [[گزینش]] ابن عباس به وی چنین توصیه کرد: «با مردم گشاده رو و هم مجلس و [[درستکار]] باش و از [[خشم]] دوری کن؛ زیرا آن [[سبک‌سری]] است از [[شیطان]]. و بدان آ‌ن‌چه تو را به [[خدا]] نزدیک کند از [[آتش]] دور گرداند و آنچه باعث دوری تو از خدا شود تو را به آتش نزدیک می‌گرداند»<ref>{{متن حدیث|سَعِ‏ النَّاسَ‏ بِوَجْهِكَ‏ وَ مَجْلِسِكَ‏ وَ حُكْمِكَ وَ إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَإِنَّهُ طَيْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللَّهِ يُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ وَ مَا بَاعَدَكَ مِنَ اللَّهِ يُقَرِّبُكَ مِنَ النَّارِ}}؛ نهج البلاغه، نامه ۷۶، فیض الاسلام، ص۱۰۸۰؛ محمودی، نهج السعاده، ج۱، ص۴۲۴؛ الامامة والسیاسه، ج۱، ص۸۵ با اضافات.</ref>؛

حضرت در هنگام معرفی وی به مردم بصره به آنان، فرمود: تا زمانی از وی [[اطاعت]] کنید که او از خدا و رسولش [[فرمان]] می‌برد و چنان چه از [[حق]] [[منحرف]] شود او را برکنار خواهم کرد<ref>مفید، الجمل، ص۲۲۴، به صفحات اولیه شرح حال ابن عباس مراجعه شود.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 421 - 424.</ref>

۱. [[جرجی زیدان]] می‌نویسد: در میان [[مسلمانان]] رسم بر این بود که [[کارگزاران]] و [[والیان]] [[خلیفه]]، در سایر ممالک، پس از [[نماز]] خلیفه را [[دعا]] می‌کردند. نخستین [[کارگزاری]] که خلیفه عصر خویش را دعا کرد، [[عبدالله بن عباس]] [[کارگزار]] [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} در بصره بود. او بر فراز [[منبر]] رفت و گفت: «خدایا علی را [[یاری]] کن»! پس از آن این رسم معمول شد و دعای به خلیفه یکی از نشانه‌های [[قدرت حکومت]] محسوب می‌شد<ref>جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ص١٠٠.</ref>.

۲. درباره وی نوشته‌اند «تا در بصره بود همه [[روزه]] در [[ماه رمضان]] درس [[فقه]] و [[تفسیر]] می‌داد»<ref>نهج البلاغه، نامه ۷۶، فیض الاسلام، ص۱۰۸۰؛ محمودی، نهج السعاده، ج۱، ص۴۲۴؛ الامامة و السیاسه، ج۱، ص۸۵، با اضافات.</ref> این روش دربارۀ دیگران نقل نشده که در ماه [[مبارک]] به طور [[منظم]] به [[تدریس]] فقه و تفسیر پرداخته باشند و این امر به خاطر [[آگاهی]] وی به این امور بود و بنا به نوشته [[جاحظ]] وی اولین فردی بود که [[سوره بقره]] را کلمه به کلمه در بالای منبر تفسیر کرد<ref>جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۷۴ و ۲۱۵.</ref>. بنا به نقل [[ابن عساکر]] عبدالله در شب آخر ماه رمضان به [[نصیحت]] [[مردم]] می‌پرداخت و خطاب به مردم می‌‌گفت: «ملاک کار شما [[دین]] است. و باعث پیوندتان [[وفا]]، [[زینت]] شما [[علم]] و [[سلامتی]] شما در [[حلم]] و توانتان در معروف است. [[خداوند]] شما را به مقدار [[طاقت]] و توانتان [[مکلف]] کرده است. پس تا می‌توانید [[تقوای الهی]] را پیشه کنید» سپس به سؤال‌هایی که می‌‌شد پاسخ می‌داد و آخرین نفری بود که از [[مسجد]] بیرون می‌رفت<ref>ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۱۲، ص۳۲۰.</ref>. از آنچه [[بیهقی]] نوشته چنین استفاده می‌شود که چون مردم بصره آشنا به [[زکات فطره]] نبودند، از [[مردم]] خواست که [[زکات]] روزۀ خود را بدهند و از کسانی که از [[مردم مدینه]] بودند [[خواست مردم]] را به این امر [[واجب]] آشنا نمایند<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۶۸.</ref>.

۳. برخی برای بیان اهمیت [[بیت المال]] [[بصره]] و زیادی اندوخته آن - که [[ابن عباس]] متهم به [[اختلاس]] از آن است - به آن چه [[بلاذری]] دربارۀ ابن عباس در باب دریافت زکات از مردم بصره نگاشته استناد کرده‌اند<ref>روحانی، تفسیر کلامی قرآن، ص۱۳۳.</ref>، ابن ابی [[رجاء]] [[عطاردی]] گوید: «[[عبدالله بن عباس]] در بصره زکات ما را حتی از دسته‌های سبزی تره می‌گرفت»<ref>{{عربی|"كَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ بِالْبَصْرَةِ يَأْخُذُ صدقاتنا حَتَّى دساتج الْكُرَّاثِ"}}؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص۸۵.</ref>؛

به نظر نگارنده برای [[اثبات]] اهمیت بیت المال بصره آنچه در قبل بیان شد کافی است و نیازی به چنین روایتی نیست. افزون بر این که سخن بر خلاف فتوایی است که از ابن عباس نقل شده و به [[یقین]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که مخالف آن بوده، [[اجازه]] نمی‌داد ابن عباس خودسرانه زکات بگیرد. بدیهی است که [[صدقه]] در اینجا همان زکات است و برابر فتوای اکثر [[فقها]] زکات بر سبزیجات واجب نیست. تنها [[ابو حنیفه]] است که زکات را در سبزیجات و تمام روییدنی‌ها و میوه‌ها واجب می‌داند<ref>طوسی، خلاف، ج۲، ص۶۲.</ref>، ولی دیگر فقها در این امر با وی موافق نیستند.

البته این احتمال وجود دارد که ابن عباس برابر [[مصلحت اندیشی]] خویش زکات از کُرّاث (تره) می‌گرفته است؛ زیرا افزون بر [[بلاذری]] [[ابن حزم]] این قول را درباره ابن عباس نقل کرده که: {{عربی|"انْهَ كَانَ يَأْخُذُ الزَّكَاةُ مِنَ الْكُرَّاثِ"}}<ref>ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۲۱۲، کتاب زکاة.</ref> گرچه ممکن است مستند ابن حزم قول بلاذری باشد، ولی از آنجا که در آن تردید نکرده و به عنوان یک قول درباره زکات آورده است، نشانگر اهتمام به این نظر است. ابن حزم با این که در موارد متعددی سند [[روایات]] را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد در اینجا تنها به نقل دیدگاه ابن عباس بسنده کرده است.

۴. از کارهایی که ابن عباس در بصره انجام داد جمع بین [[نماز]] [[مغرب]] و عشاء بود. [[عبدالله بن شقیق]] گوید: روزی ابن عباس در بصره پس از [[نماز عصر]] به [[سخنرانی]] پرداخت تا این که [[خورشید]] غروب کرد و [[ستارگان]] ظاهر شد و [[مردم]] می‌گفتند: نماز! نماز! مردی از [[بنی تمیم]] آمد و گفت: فاصله ایجاد نمی‌شود و سخنی گفته نمی‌شود نماز! نماز! ابن عباس گفت: آیا به من [[سنت]] می‌آموزی؟ [[مادری]] برایت نباشد، آن گاه گفت: دیدم رسول خدا{{صل}} بین [[نماز ظهر]] و عصر و همچنین مغرب و عشاء جمع کرد. [[عبدالله بن شقیق عجلی]] گوید: از این موضوع، نکته‌ای در ذهنم بود. نزد [[ابو هریره]] رفتم و از او پرسیدم؟ ابو هریره [[سخن]] ابن عباس را [[تأیید]] کرد<ref>مسلم، صحیح، ج۷۲ ص۱۵۲، باب جمع بین الصلاتین و چاپ دیگر، ج۱، ص۴۹۱، حدیث ۷۰۵؛ ابن حزم، المحلی، ج۳، ص۱۸۶؛ احمد حنبل، مسند، ج۱، ص۲۵۱؛ مزی، تهذیب الکمال، ج۹، ص۳۰۳؛ بیاضی، صراط المستقیم، ج۳، ص۲۹۱؛ عاملی شرف الدین، مسائل فقهیه، ص۱۱.</ref>.

این گزارش نشان می‌دهد که جمع بین دو [[نماز]] برای مردم بصره عجیب بوده است و [[ابن عباس]] با توجه به [[سیره پیامبر]] بر جواز جمع بین دو نماز، استناد می‌کند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 426 - 429.</ref>.

== سخنان ابن عباس در باب [[ولایت]] و عول ==

از دیگر کارهای ابن عباس در [[بصره]] بیان [[انحرافات]] [[جامعه اسلامی]] بعد از [[پیامبر]]{{صل}} است. وی با بیان [[حقیقت]] سعی می‌کرد [[مردم]] را [[آگاه]] سازد. او در یک [[سخنرانی]] مردم را به خاطر عدم [[حمایت]] از [[ولی خدا]] [[سرزنش]] می‌کند که این کوتاهی باعث [[اختلاف]] در [[حکم خدا]] و بدعت‌هایی چون عول<ref>عول آن است که در برخی موارد که زن و یا شوهر ارث برند، سهام ارث ورثه زیاده از حصه‌های مفروض ارث است. در نتیجه تقسیم ارث دچار کمبود می‌شود. اهل سنت این نقصان را متوجه تمام ورثه می‌دانند. و شیعه معتقد است که سهم ارث زوجین و والدین کم نمی‌شود؛ چراکه نقصان متوجه کسانی می‌گردد که زیادی به آنها می‌رسد. (ر.ک: عاملی، اللمعة الدمشقیه، ج۸، ص۸۶ و ۲۵۱؛ کلینی، کافی، ج۷، ص۸۰).</ref> شده است. ابن عباس بر فراز [[منبر]] برای مردم بصره سخنرانی کرد و به آنان رو آورده و گفت: «ای امتی که در [[دین]] متحیر است، آگاه باشید که اگر مقدم میداشتید آن کس را که [[خدا]] مقدم و گرامی داشته و مؤخر میساختید آن را که [[خداوند]] مؤخر قرار داده و [[وراثت]] و ولایت را آنجا قرار می‌دادید که خدا قرار داده، هیچ یک از سهم‌های ([[ارث]]) تعیین شده از طرف خدا دچار عول نمی‌شد و ولی خدا بی‌شکیب نمی‌گردید و نه هم، دو نفر در حکم خدا اختلاف می‌کردند و نه [[امت]] در چیزی از [[کتاب خدا]] گرفتار [[نزاع]] می‌گردید. پس بچشید وبال آن چه در آن [[افراط]] روا داشتید به جهت آنچه در گذشته انجام داده‌اید {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ}}<ref>«جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند  و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷.</ref>.<ref>مفید، امالی، ص۴۷ و ۲۸۶؛ طوسی، امالی، ص۶۴ و ۱۰۰؛ بحار الأنوار، ج۱۰۱، ص۳۳۳؛ شیرازی، درجات الرفیعه، ص۱۲۷.</ref>

این سخنان را [[شیخ مفید]] در [[امالی]] خود در دو مورد ذکر کرده و در کتاب الاعلام از ویژگی‌های [[ابن عباس]] [[مخالفت]] او را با عول دانسته است<ref>ر.ک: مفید، الاعلام، ص۶۷؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۱۹۰؛ نجات، عول و تعصیب، ص۴۱۳.</ref>. [[کلینی]] در [[کافی]] همین سخنان را با اندک اختلافی از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به دو [[روایت]] نقل کرده که در یک مورد تصریح می‌کند در [[بصره]] ایراد نموده است<ref>فروع الکافی، ج۷، ص۷۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۴۲۶.</ref>. جالب‌تر آنکه [[یعقوبی]] همین سخنان را با اندک تفاوتی از [[ابوذر]] نقل کرده که خطاب به [[مردم مدینه]] در [[مسجد]] ایراد کرده است<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۱؛ قاضی نعمان، شرح الاخبار، ج۲، ص۵۰۰، در مکه؛ بحار الأنوار، ج۲۷، ص۳۲۰؛ ج۲۸، ص۲۴۸.</ref> و در نهج السعاده بعد از نقل [[سخنان امیرالمؤمنین]]{{ع}} از کافی می‌نویسد: بخشی از این سخنان از [[دوستان]] علی{{ع}} مانند [[سلمان]] و ابوذر نیز نقل شده است، آن گونه که در [[المسترشد]]<ref>طبری شیعی، المسترشد، ص۲۵۹.</ref> ذکر شده است<ref>محمودی، نهج السعاده، ج۱، ص۳۵۴. در نقل کافی آمده است «امت در چیزی از امر خدا نزاع نمی‌کرد جز این که علم آن از کتاب خدا نزد ما بود».</ref>. بنابراین ممکن است [[یاران]] و دوستان علی{{ع}} از جمله ابن عباس این مضمون را در [[عتاب]] [[مردم]] ایراد می‌کردند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 429 - 430.</ref>.

[[ابن عساکر]] در [[تاریخ]] خود نمونه‌هایی از سیره و روش ابن عباس را در [[برخورد با مردم]] بصره نقل کرده که در خور [[تأمل]] است:

#ابن عباس برای [[آگاه کردن]] مردم بصره سعی فراوانی می‌کرد و به این مهم اهتمام می‌ورزید. نوشته‌اند مردی به مجلس ابن عباس آمد در حالی که مجلس به هم خورده بود و مردم کفش‌های خود را برای ترک مجلس پوشیده بودند. ابن عباس کفش‌های خود را درآورد و آماده [[پاسخ‌گویی]] شد. مرد تازه وارد گفت: ای [[ابوالعباس]] تو را اینجا نگه نمی‌دارم. عبدالله پاسخ داد: من حرکت نمی‌کنم تا برایت [[حدیث]] بگویم و برایم سخن بگویی و آماده شنیدن [[کلام]] تو هستم<ref> ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۱۲، ص۳۲۰.</ref>.

از دوران [[حکومت]] عبدالله در [[بصره]] نکات مختلف دیگری نیز نقل شده است؛ از جمله نوشته‌اند در یک [[روز]] [[عید فطر]] زمانی که دید هوا ابری است وقتی [[مؤذن]] به [[حی]] علی الصلوة رسید گفت: [[مردم]] را [[دعوت]] کند که به منازل خویش مراجعه کنند<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱، ص۱۸۵؛ ج۳، ص۱۸۵، به نقل از صحیح بخاری و صحیح مسلم.</ref>. یا وقتی که [[مشاهده]] کرد [[احادیث]] و [[عقاید]] خاصی در بصره رواج دارد و متوجه شد منشأ آن [[ابوموسی]] [[حاکم]] اسبق بصره است با وی در این باره مکاتبه کرد<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱، ص۹۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 431 - 433.</ref>

==نامه‌های امیرالمؤمنین{{ع}} به [[عبدالله بن عباس]] در بصره==

زمانی که عبدالله بن عباس در بصره بود، میان او و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نامه‌های متعددی رد و بدل شد. در اینجا ما تعدادی از نامه‌های آن حضرت را تا آغاز [[جنگ صفین]] نقل کرده سپس به ادامه فعالیت‌های سیاسی وی می‌پردازیم.

 

عبدالله بن عباس در بصره برای کنترل [[شهر]] و جلوگیری از [[خیانت]] و [[شورش]] مردم سخت می‌گرفت. سختگیری وی نسبت به [[بنی تمیم]] بود؛ زیرا آنان در [[جنگ جمل]] جزو [[یاران]] [[عایشه]] بودند. آنها را به باد [[انتقاد]] می‌گرفت و با عنوان [[پیروان]] شتر و یاران [[عسکر]] (نام شتر عایشه) و اعضای حزب شیطان آنان را مخاطب می‌ساخت.

 

===نامه به ابن عباس درباره بنی تمیم===

بدان ای پسر عباس که [[بصره]] جای فرود [[شیطان]] و قتل‌گاه [[تباهی]] هاست. پس مردم آن سامان را با نیکویی به ایشان شاد گردان و گره [[ترس]] را از دل‌هایشان بگشا. خبر بدخویی و [[درشتی]] تو به [[بنی تمیم]] به من رسیده است. همانا بنی تمیم را ستاره‌ای پنهان نشده جز آنکه [[ستاره]] دیگر برایشان پدیدار گشته و در [[جاهلیت]] و [[اسلام]] کسی به [[کینه جویی]] و [[خون خواهی]] بر آنان پیشی نگرفته است. ایشان با ما [[خویشاوندی]] پیوسته و نزدیکی، ویژه دارند<ref>ابن میثم می‌نویسد: گفته شده که این قرابت در الیاس بن مضر است که بنی تمیم به بنی هاشم متصل می‌گردد. ر.ک: شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۳۹۷.</ref>. ما را در پیوستن به آن [[خویشی]]، [[پاداش]] است و در [[گسستن]] آن [[گناه]]. پس ای [[ابوالعباس]] - [[خدا]] ترا بیامرزد - در [[نیک]] و [[بدی]] که بر دست و زبان تو جاری می‌شود خود نگهدار و [[مدارا]] کن؛ زیرا ما در گفتار و عمل با هم شریکیم (و تو به [[نمایندگی]] من [[حکم]] می‌رانی) چنان باش که [[گمان]] نیک من به تو باشد و نظرم درباره تو [[سست]] و دگرگون نگردد<ref>{{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ خَيْرَ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَللَّهِ غَداً أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِهِ فِيمَا عَلَيْهِ وَ لَهُ وَ أَقْوَاهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنْ كَانَ مُرّاً أَلاَ وَ إِنَّهُ بِالْحَقِّ قَامَتِ اَلسَّمَاوَاتُ وَ اَلْأَرْضُ فِيمَا بَيْنَ اَلْعِبَادِ فَلْتَكُنْ سَرِيرَتُكَ فِعْلاً وَ لْيَكُنْ حُكْمُكَ وَاحِداً وَ طَرِيقَتُكَ مُسْتَقِيمَةً}}(این بخش نامه را ابن میثم (شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۳۹۵)، نقل کرده و در نهج البلاغه نیست؛ آملی حسن زاده، تکملة منهاج البراعه، ج۱۸، ص۳۰۹؛ بحار الأنوار، (چاپ کمپانی)، ج۸، ص۶۳۴، چاپ جدید، ج۳۳، ص۴۹۳).{{متن حدیث| وَ اعْلَمْ أَنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ إِبْلِيسَ وَ مَغْرِسُ الْفِتَنِ فَحَادِثْ أَهْلَهَا بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ وَ احْلُلْ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ. وَ قَدْ بَلَغَنِي تَنَمُّرُكَ لِبَنِي تَمِيمٍ وَ غِلْظَتُك عَلَيْهِمْ وَ إِنَّ بَنِي تَمِيمٍ لَمْ يَغِبْ لَهُمْ نَجْمٌ إِلَّا طَلَعَ لَهُمْ آخَرُ وَ إِنَّهُمْ لَمْ يُسْبَقُوا بِوَغْمٍ فِي جَاهِلِيَّةٍ وَ لَا إِسْلَامٍ وَ إِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً وَ قَرَابَةً خَاصَّةً نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلَى صِلَتِهَا وَ مَأْزُورُونَ عَلَى قَطِيعَتِهَا فَارْبَعْ أَبَا الْعَبَّاسِ رَحِمَكَ اللَّهُ فِيمَا جَرَى عَلَى يَدِكَ وَ لِسَانِكَ مِنْ خَيْرٍ وَ شَرٍّ فَإِنَّا شَرِيكَانِ فِي ذَلِكَ وَ كُنْ عِنْدَ صَالِحِ ظَنِّي بِكَ وَ لَا يَفِيلَنَّ رَأْيِي فِيكَ وَ السَّلَامُ}}؛ نهج البلاغه، نامه ۱۸، فیض الاسلام، ص۸۶۷.</ref>.

حضرت در این نامه به [[رفق و مدارا]] سفارش می‌کند و وی را [[شریک]] خود میشناسد که باید سعی کند برابر دستور وی عمل کند و باعث ایجاد [[بدگمانی]] نگردد.

این نکته نیز روشن است که عبدالله بن عامر کارگزار عثمان بر بصره بوده که با ورود ابن [[حنیف]] آنجا را ترک کرده است. در پایان این نامه جمله‌ای اضافی به چشم میخورد که آن را نقل می‌کنم: «به [[درستی]] که بصره جایگاه فرود [[شیطان]] است. پس به دست یکی از آنان دری را مگشای که ما و تو نتوانیم آن را ببندیم»<ref>{{متن حدیث|فَإِنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ الشَّيْطَانِ فَلَا تَفْتَحَنَّ عَلَى يَدِ أَحَدٍ مِنْهُمْ بَاباً لَا نُطِيقُ سَدَّه نَحْنُ وَ لَا أَنْتَ وَ السَّلَامُ}} آغاز نامه: {{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ خَيْرَ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَقْوَمُهُمْ لِلَّهِ بِالطَّاعَةِ فِيمَا لَهُ وَ عَلَيْهِ وَ أَقْوَلُهُمْ بِالْحَقِّ وَ لَوْ كَانَ مُرّاً فَإِنَّ الْحَقَّ بِهِ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ لْتَكُنْ سَرِيرَتُكَ كَعَلَانِيَتِكَ وَ لْيَكُنْ حُكْمُكَ وَاحِداً وَ طَرِيقَتُكَ مُسْتَقِيمَةً فَإِنَّ الْبَصْرَةَ...}}؛ (منقری، وقعة صفین، ص۱۰۶؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۰۱؛ سپهر، ناسخ التواریخ، حضرت علی{{ع}}، ج۱، ص۳۸۹).</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 434 - 436.</ref>

 

===هدف از تشکیل حکومت===

در نامه‌ای که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} برای [[ابن عباس]] می‌نویسد [[هدف]] از [[حکومت]] بر [[مردم]] را چنین تشریح می‌کند: « ای فرزند عباس! بهره تو از حکومت نباید [[مالی]] باشد که از آن استفاده کنی و نه [[غیظ]] و خشمی که با [[امر و نهی]] [[شفا]] یابد، بلکه باید هدف تو [[نابودی باطل]] و زنده داشتن [[حق]] باشد. چنین نباشد که حکومت را برای [[ریاست‌طلبی]] و ارضای [[خواسته‌های نفسانی]] و [[کسب مال]] به خواهی. حکومت وسیله‌ای مناسب برای [[احیای حق]] و از بین بردن [[باطل]] است»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَلَا يَكُنْ حَظُّكَ فِي وِلَايَتَكَ مَا لَا تَسْتَفِيدُهُ وَ لَا غَيْظاً تَشْتَفِيهِ وَ لَكِنْ إِمَاتَةَ بَاطِلٍ وَ إِحْيَاءَ حَقٍّ}}؛ بحار الأنوار، ج۴۰، ص۳۲۸؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۳۴۸؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۰۱.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 436 - 437.</ref>

 

=== درباره اختلاف مردم [[بصره]]===

اما بعد، [[ستایش]] خدایی را سزد که [[پروردگار]] جهانیان است و [[درود خدا]] بر [[سرور]] ما محمد [[بنده]] و فرستاده او. هم اکنون فرستاده تو نزد من آمد و آنچه را که از مردم بصره دیدی و چیزهایی را که پس از عزیمت من از آنان به تو رسیده بود بیان کردی و اینک من تو را از وضع آنان [[آگاه]] می‌کنم: آنان یا به چیزی [[امید بخش]] [[دل]] بسته‌اند و یا از مجازاتی میترسند (و در [[بیم و امید]] بسر می‌برند) پس آن کسانی را که به [[امید]] دلبسته‌اند با [[دادگری]] و [[انصاف]] و [[احسان]] خویش، [[تشویق]] کن و (آن را که [[هراس]] در دل دارد) گره [[ترس]] را از دل‌های آنان برگشا؛ زیرا جز در دل اندکی از آنان، [[فرمانروایان]] [[بصره]] را [[شأن]] و عظمتی نبوده است. این دستور مرا به کار بند و از آن در مگذر (و به آن عمل نما) و به آن [[قبیله]] از [[ربیعه]] احسان کن و به تمام کسانی که نزد تو هستند، چندان که توانی احسان و [[نیکی]] نما. ان شاء [[الله]]، و [[السلام]]. این نامه را [[عبیدالله بن ابی رافع]] در [[ذی القعده]] [[سال]] سی و هفتم نگاشت<ref>{{متن حدیث|مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ. أَمَّا بَعْدُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ عَبْدِهِ وَ رَسُولِهِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ قَدِمَ عَلَيَّ رَسُولُكَ وَ ذَكَرْتَ مَا رَأَيْتَ وَ بَلَغَكَ عَنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ بَعْدَ انْصِرَافِي وَ سَأُخْبِرُكَ عَنِ الْقَوْمِ هُمْ بَيْنَ مُقِيمٍ لِرَغْبَةٍ يَرْجُوهَا أَوْ عُقُوبَةٍ يَخْشَاهَا فَأَرْغِبْ رَاغِبَهُمْ بِالْعَدْلِ عَلَيْهِ وَ الْإِنْصَافِ لَهُ وَ الْإِحْسَانِ إِلَيْهِ وَ حُلَّ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ فَإِنَّهُ لَيْسَ لِأُمَرَاءِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ فِي قُلُوبِهِمْ عَظْمٌ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَ انْتَهِ إِلَى أَمْرِي وَ لَا تَعِدْهُ وَ أَحْسِنْ إِلَى هَذَا الْحَيِّ مِنْ رَبِيعَةَ وَ كُلِّ مَنْ قِبَلَكَ فَأَحْسِنْ إِلَيْهِمْ مَا اسْتَطَعْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ. وَ كَتَبَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي رَافِعٍ فِي ذِي الْقَعْدَةِ سَنَةَ سَبْعٍ وَ ثَلَاثِينَ}}؛ منقری، وقعة صفین، ص۱۰۵؛ آملی حسن زاده، تکملة منهاج البراعه، ج۱۸، ص۳۸؛ سپهر، ناسخ التواریخ، ج۵، ص۱۶۴، و چاپ مطبوعات دینی، زندگانی حضرت علی، ج۱، ص۳۸۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص١٨٣؛ بحار الأنوار، ج۳۲، ص۴۰۰، نقل آن با ابن ابی الحدید یکی است و آغار نامه تفاوت دارد و جمله {{عربی|فانه ليس... الا قليل منهم}} در آن نیست؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۲۹؛ حلوانی، نزهة الناظر، ص۲۸، در کتاب ابو هلال عسکری «الصناعتین الکتابة و الشعر، ص۲۲۱» دو جمله از این نامه آمده که حضرت به ابن عباس فرمود: {{متن حدیث|أرغب راغبهم و احلل عقدة الخوف عنهم}}.</ref>؛

آنچه نقل شد متن [[وقعة صفین]] بود؛ ولی در نسخه‌ای از آن کتاب به جای «عظم»، «[[عصام]]» آمده و در [[ناسخ]] التواریخ به جای عظم، «[[نظام]]» ذکر شده که این دو واژه با متن مناسب‌تر است یعنی اکثر امراء و [[فرمان‌روایان]] [[بصره]] با [[مردم]] پیوند و [[ارتباط]] نداشتند به این جهت مردم از آنان می‌ترسیدند تو سعی نما که این ارتباط را برقرار کنی و [[ترس]] آنان را از بین ببری. همچنین دستور می‌دهد که باید با تمام گروه‌ها و افراد به [[نیکی]] و خوبی [[رفتار]] نمایی و از شیوه [[رفق]] و [[احسان]] [[تجاوز]] نکنی. [[حاکم]] باید نسبت به تمام [[شهروندان]] [[رفتار نیک]] و پسندیده‌ای داشته باشد گرچه برخی در گذشته عملکرد خوبی نداشته باشند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 437 - 438.</ref>.

 

===ارسال اضافی [[بیت المال]] بصره به مرکز حکومت===

به [[نام خداوند]] [خشاینده [[مهربان]]. از [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به عبدالله بن عباس. اما بعد، بنگر آنچه را نزد تو جمع شده از [[غلات]] [[مسلمانان]] و درآمدها و [[غنایم]] متعلق به ایشان. پس آنها را بین افرادی که نزد تو هستند (و احتیاج دارند) تقسیم کن تا ایشان را بی‌نیاز‌سازی و باقی مانده آن را نزد ما بفرست تا بین کسانی که نزد ما هستند، تقسیم کنیم. و السلام<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ: مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ. أَمَّا بَعْدُ فَانْظُرْ مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ غَلَّاتِ الْمُسْلِمِينَ وَ فَيْئِهِمْ فَاقْسِمْهُ مَنْ قِبَلَكَ حَتَّى تُغْنِيَهُمْ وَ ابْعَثْ إِلَيْنَا بِمَا فَضَلَ نَقْسِمْهُ فِيمَنْ قِبَلَنَا وَ السَّلَامُ}}؛ بحار الأنوار، ج۳۲، ص۴۰۱؛ منقری، وقعة صفین، ص۱۰۶؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۳۲۱؛ سپهر، ناسخ التواریخ، ج۵، چاپ رحلی، ص۱۶۵ و چاپ دیگر، زندگانی حضرت علی، ج۱، ص۳۸۹؛ اتابکی، پیکار صفین، ترجمه، وقعه صفین، ص۱۴۹. در برخی ترجمه‌ها «من قبلنا» را به کارگزاران ترجمه کرده‌اند که صحیح نیست.</ref>؛

حضرت همچنین در نامه‌ای که به [[سلیمان بن صرد خزاعی]] [[کارگزار جبل]] می‌نویسد بر این نکته تأکید می‌ورزد<ref>ر.ک: سیمای کارگزاران، ج۱، کارگزار جبل، ص۳۷۹؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۶۶.</ref>.

[[عبدالله بن عباس]] برابر این دستور [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} عمل میکرد و در یک مورد مردی از [[بنی تمیم]] را همراه ششصد هزار درهم که از عطایای مردم بصره اضافه آمده بود به [[کوفه]] فرستاد. مرد تمیمی در [[ماه رمضان]] شب هنگام به کوفه رسید و علی{{ع}} مشغول [[پذیرایی]] از [[مردم]] بود<ref>کوفی، مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن أبی طالب{{ع}}، ج۲، ص۷۳، حدیث ۵۵۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 438 - 440.</ref>

 

=== توجه به آخرت ===

اما بعد، آنچه به کارت آید بجو و آنچه به کار تو نمی‌آید واگذار؛ زیرا در [[وانهادن]] آنچه به کار تو نمی‌آید، در یافتن آن چیزی است که به کار تو می‌آید (کارهای بی‌هوده را ترک کن تا بتوانی به کارهای لازم و ضروری رسیدگی کنی) و همانا تو (پس از [[مرگ]]) بر آنچه پیش فرستادی وارد شوی نه بر آنچه بعد از خود (در این [[دنیا]]) به جا گذاشتی و بساز آنچه را که فردا بر خوری و [[ملاقات]] کنی آن گونه که خواهی بدان برخوری و برسی، والسلام<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَاطْلُبْ مَا يَعْنِيكَ وَ اتْرُكْ مَا لَا يَعْنِيكَ فَإِنَّ فِي تَرْكِ مَا لَا يَعْنِيكَ دَرْكَ مَا يَعْنِيكَ وَ إِنَّمَا تَقْدَمُ عَلَى مَا أَسْلَفْتَ لَا عَلَى مَا خَلَّفْتَ وَ ابْنِ مَا تَلْقَاهُ غَداً عَلَى مَا تَلْقَاهُ وَ السَّلَامُ}}؛ بحار الأنوار، ج۷۵، ص۵۷؛ حرانی، تحف العقول، ص۲۱۸؛ مترجم، ص۲۱۹، کلمه قصار ۱۲۲؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۳۲۲.</ref>؛ به [[فکر]] [[آخرت]] باش و [[عمل صالح]] برای خویش [[ذخیره]] کن که از رسیدن و [[دیدار]] با آن [[خشنود]] شوی و چیزی که بعد از مرگ به جای بگذاری، چنین نیست که برای تو [[سود]] و نفع برساند و آخرت تو را آباد سازد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 440 - 441.</ref>.

[[مکاتبات]] [[ابن عباس]] با علی{{ع}} تنها جنبه [[سیاسی]] نداشت، بلکه آنجا که به مشکل فقهی برمی‌خورد، از حضرت [[استمداد]] میطلبید؛ از جمله نوشته اند: [[فراس]] از [[شعبی]] نقل کرده، ابن عباس در نامه‌ای که از [[بصره]] برای [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} ارسال کرد، از وی درباره سهم [[ارث]] جد که همراه شش [[برادر]] جزو [[وراث]] است، پرسید. حضرت در پاسخ وی نوشت: «او را مانند یکی از آن شش تن در ارث قرار ده و نامه مرا از بین ببر»<ref>{{متن حدیث|اجْعَلْهُ كَأَحَدِهِمْ وَ امْحُ كِتَابِي}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۶، ص۲۴۹؛ ابن حزم، المحلی، ج۹، ص۲۸۴؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۷، ص۳۵۲؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۱، ص۵۰، ح۳۰۵۸۵؛ ابن حجر، فتح الباری، ج۱۲، ص۱۷.</ref>؛

این که حضرت دستور محو نامه را داده نشان می‌دهد که با دیدگاه‌های مشهور [[جامعه]] در آن [[زمان]] هماهنگ نبوده است. [[امام باقر]]{{ع}} نیز درباره ارث جد می‌فرماید: «کسی را نمی‌شناسم که در این باره به [[رأی]] خود [[فتوا]] نداده باشد، جز علی{{ع}} که او برابر [[سخن پیامبر]] نظر داده است»<ref>کلینی، فروع الکافی، ج۷، ص۱۰۹؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۲۸۰؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۹، ص۳۰۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 441 - 442.</ref>

 

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در نامه‌ای به عبدالله نوشت: «اما بعد، تو بر [[مرگ]] خود پیشی نمی‌گیری و آنچه برای تو نیست روزی تو نمی‌گردد. بدان که [[روزگار]] دو [[روز]] است روزی به [[سود]] تو و روزی به زیانت و بدان که [[دنیا]] سرای گردش خوشی‌ها و حکومت‌هاست. پس آنچه از آن برای تو باشد با ضعفت به تو می‌رسد و آنچه علیه تو باشد، با [[توانایی]] نمی‌توانی جلو آن را بگیری»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّكَ لَسْتُ بِسَابِقٍ أَجَلَكَ وَ لَا مَرْزُوقٍ مَا لَيْسَ لَكَ وَ اعْلَمْ بِأَنَّ الدَّهْرَ يَوْمَانِ يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ وَ أَنَّ الدُّنْيَا دَارُ دُوَلٍ فَمَا كَانَ مِنْهَا لَكَ أَتَاكَ عَلَى ضَعْفِكَ وَ مَا كَانَ مِنْهَا عَلَيْكَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِكَ}}؛ نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه ۷۲، ص۱۰۷۵؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۹۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 442.</ref>

 

===نامه به عبدالله و مردم بصره برای [[جنگ]] با [[معاویه]]===

چون نامه امیرالمؤمنین{{ع}} به عبدالله بن عباس رسید. در جمع مردم بصره ایستاد و نامه را برای آنان قرائت کرد و بعد از [[حمد]] و [[ثنای الهی]] چنین گفت: «ای [[مردم]]، برای عزیمت نزد [[امام]] خود آماده شوید و سبک و سنگین با ساز و برگ (خفافا و ثقالاً) حرکت کنید و با [[مال]] و [[جان]] خویش به [[جهاد]] پردازید؛ زیرا شما با گروهی که [[حرام]] [[خدا]] را [[حلال]] شمرده و از [[حق]] [[منحرف]] شده‌اند و [[حکم]] [[کتاب خدا]] را نمی‌شناسند و [[مقید]] به [[دین حق]] نیستند [[پیکار]] می‌کنید. همراه با [[امیرمؤمنان]] و [[پسر عم رسول خدا]]{{صل}}، کسی که به معروف [[فرمان]] می‌دهد و از منکر [[نهی]] می‌کند. او بر حق میرزمد و به [[راه هدایت]] می‌رود و به حکم [[قرآن]] فرمان می‌دهد، کسی که در [[حکومت]] خود [[رشوه]] نمی‌دهد و از [[تبهکاران]] [[تملق]] نمی‌نماید و در [[راه خدا]] از [[سرزنش]] هیچ ملامت گری نمی‌هراسد».

دیگر مردم نیز به درخواست عبدالله پاسخ مثبت دادند. عبدالله همراه مردم بصره آماده حرکت به طرف [[کوفه]] شد و [[ابو اسود دولی]] را به [[جانشینی]] خود در [[بصره]] گمارد<ref>بحار الأنوار، ج۳۲، ص۴۰۷؛ منقری، وقعة صفین، ص۱۱۶.</ref>. بنا به نقل [[بلاذری]]، [[ابواسود دولی]] را به عنوان پیشنماز مردم و [[زیاد بن ابیه]] را به عنوان [[مسئول]] [[خراج]] در بصره برگزید<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۹۳.</ref>. آنچه مسلم است این که [[اختیارات حکومتی]] به [[ابواسود]] واگذار شده است و عبدالله همراه با رؤسای پنجگانه بصره به طرف کوفه حرکت کرد. [[خالد بن معمر سدوسی]] پیشوای [[بکر بن وائل]] و [[عمرو بن مرجوم عبدی]]، [[رئیس]] [[عبد القیس]]، [[صبرة بن شیمان ازدی]] پیشوای [[ازد]] و [[احنف بن قیس]] بزرگ [[تمیم]] [[بنی ضبه]] و [[رباب]] و [[شریک بن اعور]] پیشوای «عالیه». آنان در حالی به [[دیدار]] علی{{ع}} شتافتند که آن حضرت در [[نخیله]] [[اردو]] زده بود و [[مردم]] را برای [[جنگ]] با [[شامیان]] و [[معاویه]] آماده می‌کرد<ref>وقعة صفین، ص۱۱۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 442 - 444.</ref>

==سخنرانی عبدالله در [[صفین]]==

در [[روز]] پنجم از [[جنگ صفین]] [[عبدالله بن عباس]] از جانب سپاه امیرالمؤمنین{{ع}} و ولیدبن [[عقبه]] از جانب سپاه معاویه به میدان آمدند. پس از نبردی سخت میان آن دو، چون [[ابن عباس]] به ولید نزدیک شد، ولید به [[دشنام]] علیه [[خاندان]] [[عبدالمطلب]] پرداخت. و گفت: ای ابن عباس! شما [[قطع رحم]] کردید و پیشوای خود [[عثمان]] را کشتید. [[خداوند]] شما را هلاک کند و ما را بر شما [[پیروز]] گرداند. ابن عباس به او پاسخ داد که با وی هماوردی نماید؛ ولی ولید چون جرئت رویارویی دوباره با ابن عباس نداشت، به او پاسخ نداد. عبدالله آن روز مانند دیگر [[مجاهدان]] جنگید<ref>وقعة صفین، ص۲۲۱.</ref>.

[[عمرو عاص]] برای تحریک [[مردم]] سخنرانی کرد و [[یاران]] خود را به [[جنگ]] [[دعوت]] می‌کرد. همین که سخنرانی وی پایان یافت و نشست، ابن عباس که [[فرماندهی]] جناح چپ سپاه علی{{ع}} را به عهده داشت، برای سخنرانی برخاست و بعد از [[حمد]] و توصیف خداوند گفت: «[[گواهی]] می‌دهم که خدایی جز [[خدای یکتا]] نیست و شریکی ندارد و گواهی میدهم که محمد{{صل}} [[بنده]] و فرستاده او، [[پیشوای هدایت]] و [[پیامبر]] برگزیده است. [[تقدیر الهی]] [[کارها]] را به این جا کشیده که می‌‌بینید چنان رشته [[ارتباط]] این [[امت]] از هم گسسته و کارش بی‌سامان و آشفته شده که پسر جگرخوار، عده‌ای از گردنکشان [[شام]] را همدست خود ساخته و بر ضد [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} برخاسته است، بر ضد عموزاده و داماد [[پیامبر خدا]] و نخستین مردی که با وی [[نماز]] گزارد، مرد میدان [[جنگ بدر]] که در تمام نبردهای با [[فضیلت]] پیامبر خدا{{صل}}، با وی بود. در حالی که [[معاویه]] و [[ابوسفیان]] هر دو [[مشرک]] بودند و [[بت‌ها]] را می‌‌پرستیدند. به خدایی که بر سراسر [[جهان]] به [[تنهایی]] [[حکومت]] می‌کند و آن را پدید آورده و شایستۀ آن است، [[سوگند]] که علی بن ابی طالب دوش به دوش پیامبر خدا{{صل}} جنگیده است. در حالی که علی می‌‌گفت: [[خدا]] و پیامبرش راست می‌گویند، [[معاویه]] و [[ابوسفیان]] می‌‌گفتند: خدا و پیامبرش [[دروغگو]] هستند. پس معاویه در این [[جنگ]] نیک‌تر، پرهیزگارتر و ره‌یافته‌تر و راست‌روتر از وی نیست. بر شما باد که از خدا بپرهیزید و سخت کوش و هشیار و [[پایدار]] باشید؛ زیرا به [[راستی]] شما برحقید و آن گروه مخالف بر [[باطل]]. پس مبادا آنان در باطل خود سخت کوش‌تر و پوینده‌تر از شما در راه حقتان باشند. به خدا [[سوگند]] ما به [[یقین]] می‌دانیم که [[خداوند]] ایشان را به دست شما یا به دست دیگران [[شکنجه]] و [[عذاب]] خواهد کرد.

[[ابن عباس]] با بیان [[فضائل علی]]{{ع}} و ذکر سابقۀ معاویه [[مردم]] را [[آگاه]] ساخت و به جنگ علیه [[شامیان]] [[دعوت]] کرد. سخنان وی نشانگر اعتقادش به [[حقانیت امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این جنگ بود. نقش مهم ابن عباس در [[صفین]] بود که باعث شد معاویه با نامه در صدد [[فریب]] وی برآید.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 444 - 446.</ref>

معاویه وقتی که قدرت نظامی سپاه علی{{ع}} را دید و [[شکست]] خود را [[احساس]] کرد، ابتدا نامه‌ای برای [[اشعث بن قیس]] نوشت تا او را بفریبد. سپس به [[عمرو عاص]] گفت: پس از علی [[سرور]] و بزرگ مردم عراق [[عبدالله بن عباس]] است. اگر نامه‌ای به او بنویسیم شاید دلش بدان نرم شود و اگر سخنی بگوید علی{{ع}} مخالفتی نمی‌کند. اینک [[جنگ]]، ما را بلعیده و جز با نابودی تمام [[شامیان]] ما دسترسی به [[عراق]] نیابیم. [[عمرو]] گفت: «[[ابن عباس]] [[فریب]] نمی‌خورد و اگر به [[فریفتن]] او [[طمع]] کرده‌ای چنان است که به فریفتن شخص علی طمع بسته باشی». [[معاویه]] پیشنهاد کرد که عمرو نامه‌ای به وی بنویسد. [[عمرو عاص]] نامه‌ای به عبدالله نوشت و بعد از اشاره به [[فتنه]] و [[صلح]]، خطاب به ابن عباس نوشت: «تو پس از علی [[سرور]] و [[رئیس]] این گروهی؛ به [[آینده]] بنگر و گذشته را از یاد ببر». او از جنگ بد گفت و [[آرزو]] کرد که [[جنگی]] درنمی‌گرفت و در پایان، نامه را در [[مدح]] ابن عباس چنین به اتمام رساند: «اما اگر بخواهیم که [[فرماندهی]] بجوییم که [[مردم]] سخنش را شنیده و فرمانش را [[اطاعت]] کنند و مستشاری [[امین]] نیز باشد، تو هستی. اما اشتر مردی درشتخو و [[سنگدل]] است و [[شایستگی]] ندارد که به شورایی خوانده شود و یا در شمار [[خواص]] [[راز]] داران قرار گیرد». و در زیر نامه اشعاری را نوشت که [[بیت]] اول آن این است:

آنگاه نامه و [[شعر]] را به علی{{ع}} نشان داد. حضرت فرمود: «اگر او [[خردمند]] باشد دیگر پاسخی به تو نخواهد داد؛ اما اگر پاسخی داد تو نیز جوابش را بده».

چون این نامه به معاویه رسید، بشدت ناراحت شد و گفت: این کاری بود که خود با خویشتن کردم. نه، تا یک سال دیگر نامه‌ای به او نخواهم نوشت». معاویه در اشعاری این جریان را به [[شعر]] درآورد و از پیشنهاد خلافت به ابن عباس، اظهار [[پشیمانی]] کرد و [[فضل بن عباس]] نیز به اشعار وی پاسخ داد<ref>منقری، وقعة صفین، ص۴۱۰-۴۱۵؛ پیکار صفین، ص۵۶۲-۵۶۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۶۶-۶۳؛ ابن قتیبه، الإمامة و السیاسه، ج۱، ص١١٢.</ref> و بدین گونه [[مکاتبات]] بین معاویه و عبدالله به پایان رسید و عبدالله به خوبی از عهده پاسخ به پیشنهادات و حیله‌های وی برآمد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 446 - 450.</ref>.

==عبدالله کاندیدای نمایندگی [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در [[حکمیت]]==

معاویه که از راه نامه به ابن عباس و دیگران راه به جایی [[نبرد]] دست از [[حیله]] و [[مکر]] برنداشت و قرآن‌ها را بر نیزه کرد و حکمیت آن را پذیرفت برخی از [[یاران]] ناآگاه [[حضرت علی]]{{ع}} [[دست]] از [[جنگ]] کشیده و علی{{ع}} ینرا مجبور به پذیرش [[آتش بس]] کردند. آنگاه [[ابوموسی]] را به عنوان [[نماینده]] [[لشکر]] [[عراق]] نامزد کردند. علی{{ع}} با این [[انتخاب]] مخالف بود و اعلام کرد: وی صلاحیت ندارد. و خود [[عبدالله بن عباس]] را برگزید. آنها قبول نکردند. [[مالک اشتر]] را پیشنهاد کرد. باز نپذیرفتند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به آنان فرمود:

امیرالمؤمنین{{ع}} در سخنانی دیگر که با مردی [[یهودی]] دارد و به سؤالات وی پاسخ داده، به جریان حکمیت اشاره می‌کند و بعد از این که بیان می‌کند که عمرو عاص و [[معاویه]] با بالا بردن قرآنها [[مردم]] را [[فریب]] دادند و با این که گفتیم آنها به [[قرآن]] عمل نمی‌کنند به سخنانم بی‌توجهی کردند، توضیح می‌دهد که من در آغاز با [[تحکیم]] مخالف بودم و برای [[حفظ اسلام]] و [[نسل رسول خدا]]{{صل}} آن را پذیرفتم و بعد از آن نیز افرادی از [[خاندان]] و اشخاص مورد اطمینانی را برای حکمیت نامزد کردم، اما فرزند [[هند]] با [[توطئه]] یارانم، آن افراد را نپذیرفتند و این شد که [[نیرنگ]] [[عمروعاص]] مؤثر واقع شد. حضرت درباره تلاش‌های خود چنین توضیح می‌دهد: «تلاش کردم - [[خداوند]] از منتهای تلاش من [[آگاه]] است - و رها نکردم توانی که داشتم تا مرا همراه با نظرم رها کنند؛ اما چنین نکردند. از آنان خواستم که به مقدار رگ زدن پستان شتر یا به مقدار یک دفعه دویدن اسب [[صبر]] کنند، آنان نپذیرفتند؛ مگر این شیخ - و با دست خود به اشتر اشاره کرد - و گروهی از خاندانم. [[سوگند]] به [[خدا]] چیزی مانع من نشد که برابر [[آگاهی]] و [[بصیرت]] خود عمل کنم جز [[ترس]] از این که این دو نفر (با دستش به [[حسن]] و [[حسین]]{{عم}} اشاره کرد) کشته شوند و مبادا که [[نسل رسول خدا]]{{صل}} و [[ذریه]] او در میان امتش از بین برود و [[ترس از مرگ]] این دو (با دست خود به [[عبدالله بن جعفر]] و [[محمد بن حنفیه]] اشاره کرد). من می‌دانستم اگر از چنین موقعیتی برخوردار نبودم. آن دو ([[عمرو عاص]] و [[معاویه]]) چنین تصمیمی نمی‌گرفتند (آنان مطمئن بودند که [[یاران]] من [[فریب]] می‌خورند). پس به ناچار بر آنچه آن [[قوم]] [[تصمیم]] گرفتند [[صبر]] کردم، افزون بر [[علم خدا]] که در این باره گذشته است. پس از آنکه شمشیرهایمان را از روی آن قوم برداشتیم، آنان برابر دلخواه خود در [[کارها]] تصمیم گرفتند و [[احکام]] و نظرها را برگزیدند و قرآنها را و آنچه بدان میخواندند از [[حکم]] [[قرآن]]، رها کردند.

قرارداد [[حکمیت]] در [[روز]] چهارشنبه هفدهم صفر سال سی و هفت [[هجری]] نوت شد و در آن آمده بود که اعلام نظر حکمین بعد از [[ماه رمضان]] باشد و در آن تأکید شده بود که دو داور باید برابر [[قرآن]] [[حکم]] کنند<ref>منقری، وقعة صفین، ص۵۱۱.</ref>. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به طور رسمی به آن دو اعلام کرد که اگر به [[حکم خدا]] عمل نکنید، [[داوری]] شما ارزشی ندارد و [[حق]] داوری ندارید<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۳۳۸.</ref>. حضرت شدیدترین عهدها و وثیقه‌ها را از آنها گرفت که برابر قرآن حکم کنند از اول تا پایان آن<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۰.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 450 - 455.</ref>

با امضای [[قرارداد]] [[تحکیم]]، [[اشعث بن قیس]] آن را به دست گرفت و بر [[اصحاب]] [[معاویه]] عرضه کرد و آنها بدان [[رضایت]] دادند. آنگاه آن را بر [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} قرائت کرد، آنها نیز پذیرفتند تا رسید به پرچم‌های «[[عنزه]]» که چهار هزار نفر آنان با علی{{ع}} در [[صفین]] بودند. آنان بعد از پایان قرائت نامه، لب به [[اعتراض]] گشودند. دو نفر از جوانانشان به نام‌های [[سعدان]] و جعد که [[برادر]] بودند، گفتند: {{عربی|لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ}} (حکم و داوری تنها از آن خداست). بعد از آن به [[سپاه معاویه]] [[حمله]] کردند و کشته شدند. این دو نخستین کسانی بودند که این [[شعار]] را سر دادند<ref>دینوری، أخبار الطوال، ص۱۹۶؛ جواد فاضل، معصوم دوم، ج۲، ص۱۸۴.</ref>. سپس [[اشعث]] قرارداد را بر قبائل مراد، بنی راسب و [[بنی تمیم]] خواند، آنها نیز گفتند: «حکم و داوری از آن خداست و ما به [[حکمیت]] مردها در [[دین]] رضایت نمی‌دهیم». اشعث اظهار مخالفت قبائل را برای امیرالمؤمنین{{ع}} بیان کرد<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۹۰. برخی گفته‌اند نخستین اعتراض کننده به قرار داد، عروة بن ردیه تمیمی بود که شمشیر کشید و ضربه آرامی به اسب اشعث زد که آن رم کرد ر.ک: نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۰۱؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۰.</ref>.

پس از آنکه [[مخالفت]] با تحکیم در سپاه علی{{ع}} بالا گرفت، [[جوانی]] از [[قبیله ربیعه]] به نام عاصم گفت: «آیا مردان را به عنوان [[حکم]] قرار داده‌اند، حال آنکه [[حکمیت]] تنها از آن خداست». آنگاه [[شمشیر]] خود را از غلاف کشید و نخست به [[سپاه شام]] و سپس به [[لشکر]] [[عراق]] حمله آورد و در حین [[حمله]] فریاد کشید: از علی و [[معاویه]] از هر دو بیزارم و با هر دو [[جهاد]] می‌کنم تا به [[حکومت خدا]] [[تسلیم]] شوند. وی حملات خود را چند بار تکرار کرد تا اینکه به دست مردی از [[سپاه عراق]] از [[قبیله همدان]] به [[قتل]] رسید<ref>ابن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۲۰۲؛ معصوم دوم، ج۲، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 455 - 457.</ref>

برابر نقل [[طبری]] [[زرعة بن برج طائی]] بعد از این که سخنان حضرت را شنید که این [[گناه]] نیست گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]] ای علی چنانچه [[داوری]] مردان را درباره [[کتاب خدا]] رها نکنی با تو می‌جنگم و در این [[جنگ]] خدا و [[رضوان]] وی را میطلبم». علی{{ع}} به وی فرمود: «تیره روزی برای تو باید! چه چیز تو را چنین [[شقی]] کرده است؟ گویا تو را می‌بینم که کشته شدی و بر جنازه تو باد می‌وزد». گفت: دوست دارم چنین باشد. این جا بود که [[حضرت علی]]{{ع}} فرمود: «اگر محق بودم در [[مرگ]] بر [[حق]] [[بردباری]] در برابر [[دنیا]] بود. بدرستی که شیطان‌بر شما [[غلبه]] کرده است؛ پس از خدا بپرهیزید؛ زیرا خیری برای شما نیست در [[دنیایی]] که برای آن می‌جنگید»<ref>{{متن حدیث| لَوْ كُنْتَ مُحِقّاً كَانَ فِي الْمَوْتِ عَلَى الْحَقِّ تَعْزِيَةُ عَنِ الدُّنْيَا ، أَنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ استهواكم ، فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَجِلَ ، إِنَّهُ لَا خَيْرَ لَكُمْ فِي دُنْيَا تُقاتِلُونَ عَلَيْهَا }}؛ تاریخ طبری (هشت جلدی)، ج۴، ص۵۳، حوادث سال ۳۷.</ref>؛ آنان در حالی از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} جدا شدند که زمزمه می‌کردند: حکمی نیست مگر از آن خدا. [[جمعیت]] آنان به [[دوازده]] هزار نفر می‌رسید که از [[اهل کوفه]] و [[بصره]] و شهرهای دیگر بودند<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۸۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 457 - 460.</ref>

این گفت و گو ادامه داشت که [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} همراه صد نفر بر آنان وارد شد و در مقابل وی [[ابن کواء]] همراه صد مرد قرار گرفت و علی{{ع}} با وی به گفت وگو پرداخت و درباره تعیین [[حکم]] فرمود: «ما مردان را [[حکم]] قرار ندادیم بلکه [[قرآن]] را حکم گردانیدیم. و این قرآن جز نوشته در میان دو جلد نیست و سخن نمی‌گوید و مردانند که از آن سخن می‌گویند»<ref>{{متن حدیث|إِنَّا لَمْ نُحَكِّمِ الرِّجَالَ إِنَّمَا حَكَّمْنَا الْقُرْآنَ وَ هَذَا الْقُرْآنُ إِنَّمَا هُوَ خَطٌّ مَسْطُورٌ بَيْنَ دَفَّتَيْنِ لَا يَنْطِقُ وَ إِنَّمَا يَتَكَلَّمُ بِهِ الرِّجَالُ}}؛ مفید، الارشاد، مترجم، ج۱، ص۲۶۶ و عربی ج۱، ص۲۷۰؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۸۹؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۳۷۰، ۳۸۷-۳۸۸. این بخش سخنان حضرت به صورت خطبه‌ای مفصل در نهج البلاغه ذکر شده است. (نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص۳۸۶، خطبه ۱۲۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۷۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۶۶).</ref>؛ آنان سؤال دیگری را مطرح کردند چرا برای این مسئله مدت تعیین کرده‌ای؟

گفت و گوهای [[امیرالمؤمنین]] و ابن عباس با خوارج به صورت‌های گوناگونی ذکر شده و به نظر می‌رسد در هر [[نقلی]] بخشی از این گفت و گو ذکر شده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 460 - 462.</ref>.

برابر نقل [[بلاذری]] آنان سؤال‌های یک، چهار و پنج را از [[ابن عباس]] می‌کنند و او خود به آنان پاسخ می‌دهد<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۳۶۰. در تاریخ یعقوبی (ج ۲، ص۱۹۲)، چهار پرسش مطرح شده که حضرت مانند آنچه در کتاب احتجاج آمده، پاسخ داده است. یک سؤال آن در این باره است که چرا در صفین با ما که با نظر تو مخالفت کردیم، نجنگیدی؟ حضرت پاسخ می‌دهد که شما زیاد بودید و من و اهل بیتم اندک.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 462 - 463.</ref>

[[شیخ طوسی]] در مبسوط پاسخ سؤال یک، سه و پنج را از ابن عباس نقل کرده است<ref>طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ج۷، ص۲۶۵.</ref>. این پاسخ‌ها با آنچه از [[الاحتجاج]] [[طبرسی]] از قول [[امیر المؤمنین]]{{ع}} نقل شده، یکسان است.

#اما درباره این که [[زنان]] و [[فرزندان]] مردم بصره را تقسیم نکردم؛ به این خاطر بوده که من بر [[اهل بصره]] [[منت]] نهادم همان گونه که [[رسول خدا]]{{صل}} بر [[مردم]] [[مکه]] [[منت]] نهاد. پس آنان به ما [[تجاوز]] کردند و ما آنان را به گناهان‌شان گرفتیم و کوچک را به [[گناه بزرگ]] بازخواست نکردیم. آیا کدامیک از شما [[عایشه]] را در سهم خود قرار می‌داد؟ آنان این پاسخ حضرت را نیز پذیرفتند.

[[خوارج]] آن گاه به کوفه آمدند و در [[مسجد کوفه]] حضور می‌یافتند و گاهی [[شعار]] خویش را نیز تکرار می‌کردند. [[طبری]] نقل می‌کند که مذاکرات [[ابن عباس]] زیاد ثمر بخش نبود و بعد از گفت و گوی [[امیرالمؤمنین]] با آنان همه به کوفه وارد شدند. و حضرت خطاب به آنان می‌فرمود: «شما نزد ما سه [[حق]] دارید؛ شما را از [[نماز]] در [[مسجد]] باز نمی‌داریم و تا زمانی که دست‌های شما با دست‌های ما همراه است مانع گرفتن نصیبتان از [[بیت المال]] نمی‌گردیم، و با شما نمی‌جنگیم تا زمانی که شما نجنگیده‌اید»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ لَكُمْ عِنْدَنَا ثَلَاثاً: لَا نَمْنَعُكُمْ صَلَاةُ فِي هَذَا الْمَسْجِدِ وَ لَا نَمْنَعُكُمُ نَصِيبَكُمْ مِنْ هَذَا الْفَيْ‏ءَ مَا كَانَتْ أَيْدِيكُمْ مَعَ أَيْدِينَا وَ لَا نقاتلكم حَتَّى تقاتلونا}}؛ تاریخ طبری (هشت جلدی)، ج۴، ص۵۴؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۶۵؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۹۳. در این دو منبع اخیر سخن حضرت چنین آمده است: {{متن حدیث|لَكُمْ عِنْدَنَا ثَلاثُ خِصَال لاٰ نَمنعُكُم مَسَاجِدَ اللّٰه اَنْ تُصَلُّوا فِيهَا، وَ لاَ نَمنعُكُمْ الفَىءَ مَا كَانَتْ اَيدِيكُم مَعَ اَيدِينَا، وَ لاَ نَبدؤُكُم بِحَرب حَتّى تَبَدءُونَا( بِهِ) }}.</ref>.

این سخنان نشان [[آزادی]] کامل خوارج در [[جامعه اسلامی]] است. به هر حال خوارج به کوفه بازگشتند و [[منتظر]] نتیجه [[داوری]] دو [[حکم]] ماندند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 463 - 467.</ref>.

[[خوارج]] نیز در دهم [[شوال]]، [[عبدالله بن وهب راسبی]] را به فرماندهی خود برگزیدند و از کوفه خارج شده، به [[نهروان]] رفتند. و [[عبدالله بن وهب]] نامه‌ای به [[خوارج بصره]] نوشت و آنان را به جمع خویش [[دعوت]] کرد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۰؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 467 - 468.</ref>

خوارج بصره که از فعالیت [[خوارج کوفه]] [[آگاه]] شدند، گرد آمدند و در حالی که عده آنها به پانصد تن میرسید، [[مسعر بن فدکی تمیمی]] را به [[رهبری]] خود برگزیدند. چون [[ابن عباس]] متوجه [[مخالفت]] و [[اجتماع]] آنان گردید، [[ابو الاسود دولی]] را به تعقیب آنها فرستاد و او کنار پل بزرگ تستر به آنان رسید. دو [[سپاه]] در برابر یکدیگر قرار گرفتند و چون شب فرا رسید، [[مسعر]] همراه [[یاران]] خود شبانه حرکت کرد و به [[مردم]] آسیب رساند. [[فرماندهی]] مقدمه سپاهش را [[اشرس]] بن [[عوف]] تمیمی به عهده داشت. آنان به حرکت خویش ادامه دادند تا به [[عبدالله بن وهب راسبی]] در [[نهروان]] پیوستند<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۳۶۵؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۶؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۳۱۶؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۰ و مترجم، ج۴، ص۱۳۵؛ دینوری، أخبار الطوال، ص۲۰۶.</ref>. در این احوال علی{{ع}} خود را برای [[جنگ]] دوباره با [[معاویه]] آماده میکرد؛ چراکه [[معتقد]] بود [[ابوموسی]] و [[عمرو عاص]] برابر [[هوای نفس]] خویش عمل کرده و [[حکم خدا]] را زیر پا گذاشته‌اند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 468.</ref>.

حضرت بعد از این [[سخنرانی]] از [[منبر]] فرو آمد و نامه‌ای به [[خوارج]] که در [[نهروان]] بودند، نوشت و از آنان خواست که برای [[جنگ]] با [[معاویه]] با وی همراه گردند. اما آنان نپذیرفتند و علی{{ع}} را متهم به [[خیانت]] کردند<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۵۷؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۱؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۳۶۶؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۱۶؛ ابن قتیبه، الإمامة و السیاسه، ج۱، ص۱۴۳، امین، أعیان الشیعه، ج۱، ص۵۲۲؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۳۰۲ و ۳۲۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۵۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 469 - 470.</ref>

==نامه به عبدالله قبل از [[جنگ نهروان]]==

به [[اعتقاد]] نگارنده آن‌چه طبری، [[ابن اثیر]] و [[ابن قتیبه]] نقل کرده‌اند، صحیح است و [[ابن عباس]] برابر دستور امیرالمؤمنین{{ع}} در بصره ماند و آن حضرت [[پیش بینی]] کرده بود که نیازی به حضور وی در کوفه نیست. و برای [[حفظ آرامش]] منطقه وسیع بصره که شامل مناطق [[خلیج فارس]] و [[ایران]] می‌‌شد، حضور عبدالله در بصره لازم است؛ چراکه احتمال تحریک نیروهای مخالف علیه حضرت چندان بعید نمی‌نمود و چنان‌چه در [[آینده]] نیازی به عبدالله باشد از او [[دعوت]] خواهد کرد. بنابراین کسانی مانند [[طه حسین]] که عبدالله را متهم می‌کنند که خود نزد علی{{ع}} نرفت و در [[جنگ نهروان]] شرکت نکرد و تنها نیرو فرستاد، توجه به این [[فرمان]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نداشته‌اند<ref>طه حسین، علی و بنوه، ص۱۲۱.</ref>. همچنین آن‌چه در [[تذکرة الخواص]] ذکر شده که علی{{ع}} به پیشنهاد [[ابن عباس]] نامه به [[خوارج]] نوشت و آنان را به [[جنگ]] با [[معاویه]] دعوت کرد<ref>سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۱۰۳.</ref>، صحیح نیست؛ زیرا در آن [[زمان]] عبدالله در [[بصره]] بوده است مگر اینکه بگوییم عبدالله چند [[روز]] قبل از جنگ خود را به علی{{ع}} رسانده است و از آن‌چه [[عکرمه]] از ابن عباس نقل کرده - که بعد از جنگ نهروان علی{{ع}} حرکت کرد و من پشت سر او بودم و می‌فرمود: مخدَج را بیابید منظور از مخدج (دست ناقص) [[حرقوص]] خارجی بود - حضور وی را در [[نهروان]] [[ثابت]] بدانیم آن‌گونه که [[خطیب بغدادی]] ذکر کرده است<ref>خطیب، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۷۳.</ref>.

ابن عباس بعد از دریافت نامه امیرالمؤمنین{{ع}} آن را برای [[مردم]] خواند و به [[احنف]] دستور داد که حرکت کند، ولی نیرویی که با وی همراه شدند از هزار و پانصد نفر [[تجاوز]] نکرد. ابن عباس که این وضعیت را دید در جمع مردم به [[سخنرانی]] پرداخت و بعد از [[حمد]] و [[ثنای الهی]] گفت: ای مردم بصره نامه امیرالمؤمنین{{ع}} رسیده که به من فرمان می‌دهد شما را به سوی وی گسیل دارم و من شما را به آن فرمان دادم، تنها هزار و پانصد نفر از شما آماده شدند؛ حال آن‌که شما غیر از [[نوجوانان]] و [[بردگان]]؛ شصت هزار جنگجویید. اکنون با [[جاریة بن قدامه سعدی]] حرکت کنید و کسی خود را در معرض بازخواست قرار ندهد. من هر کس را که از [[فرمان امام]] خود [[تخلف]] کند و [[عصیان]] ورزد، [[مؤاخذه]] می‌کنم و به [[ابواسود دولی]] فرمان داده‌ام که شما را گرد آورد. پس بعد از این کسی جز خود را [[سرزنش]] نکند. [[جاریه]] از [[شهر]] بیرون رفت و تنها هزار و هفتصد تن با وی همراه شدند. این دو نیرو خود را در [[نخیله]] به علی{{ع}} رساندند.

علی{{ع}} سران [[مردم کوفه]] و سالاران گروه‌ها و بزرگان [[قوم]] را جمع کرد و برای ایشان [[سخنرانی]] کرد و ضمن [[حمد]] و [[ثنای الهی]] گفت: «ای مردم کوفه شما [[برادران]] و [[یاران]] و مددکاران من در کار[[حق]] هستید و در [[جهاد]] با [[دشمنان]] [[منحرف]]، از یاران من هستید. به وسیله شما مخالف را سرکوب می‌کنم و موافق را به [[اطاعت]] کامل در میآورم. از [[اهل بصره]] خواستم بیایند ولی از ایشان تنها سه هزار و دویست نفر آمدند. پس مرا با [[خیرخواهی]] آشکار که خالی از [[غش]] باشد، [[یاری]] کنید ما به [[صفین]] میرویم. اکنون میخواهم [[رئیس]] هر قبیله‌ای برای من شمار جنگجویان و فرزندانی را کـه بـه سـن [[جنگ]] کردن رسیده‌اند و [[غلامان]] و وابستگان [[قبیله]] را بنویسد».

[[سعید بن قیس همدانی]] به پا خاست و گفت: ای [[امیرمؤمنان]] [[فرمان]] را می‌شنویم و اطاعت می‌کنیم. من نخستین کسی هستم که آن‌چه را خواستی پاسخ می‌دهم. دیگران نیز همین گونه سخن گفتند و در مجموع شمار [[کوفیان]] به شصت و پنج هزار نفر رسید و مردم بصره نیز سه هزار و دویست نفر بودند<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۵۸؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۱؛ نهایة الإرب، ج۵، ص۲۱۷؛ الإمامة والسیاسه، ج۱، ص۱۴۴.</ref> که آماده جنگ با [[معاویه]] شدند، ولی آنان مجبور به جنگ با [[خوارج نهروان]] گردیدند.

کم همتی مردم بصره نشان‌گر آن است که [[مردم]] آن [[دیار]] حاضر به [[همکاری]] با [[ابن عباس]] نبودند و همین خود دلیل خوبی است که عبدالله بصره را ترک نکند و در آن دیار بماند. به ویژه که پانصد نفر از [[خوارج]] از بصره بودند و خود به خود عده‌ای طرفدار داشتند که بعد به [[خوارج کوفه]] پیوستند. ما شاهدی [[تاریخی]] بر حضور ابن عباس در [[جنگ نهروان]] نیافتیم و تنها آن‌چه ذکر شده [[مناظرات]] با خوارج است. [[تصور]] شده این [[مناظره]] پیش از جنگ نهروان بوده، حال آن‌که قبل از اعلام [[حکم]] حکمین بوده است و جنگ نهروان بعد از اعلام [[حکمیت]] در سال ۳۸ اتفاق افتاده است. در [[محرم]] سال ۳۸ علی{{ع}} به سوی آنها رفته است و اوایل صفر [[جنگ]] آغاز شده و در نهم آن ماه به پایان رسیده است<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۳۶۲، درباره جنگ نهروان به اختصار در جلد اول همین کتاب در شرح حال عبدالله بن خباب کارگزار نهروان سخن گرفته‌ایم.</ref>. از جمله شخصیت‌هایی که در جنگ نهروان غایب بودند، [[مالک اشتر]] بود که بعد از حکمیت به خاطر تحریکاتی که در [[مصر]] علیه [[محمد بن ابی بکر]] می‌‌شد، به آنجا اعزام شد و به [[شهادت]] رسید<ref>ثقفی، الغارات، ص۱۶۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 471 - 474.</ref>

در [[سال سی و هشتم هجری]] چند حادثه مهم در سرزمین تحت [[سیطره]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} اتفاق افتاد:

[[عقیل]] برادر [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که برای [[عمره]] به مکه رفته بود، چون از جریان [[حمله]] [[ضحاک]] به [[حیره]] اطلاع یافت، نامه‌ای برای علی{{ع}} فرستاد و به آن حضرت اظهار [[وفاداری]] کرد و نوشت: به [[خدا]] [[سوگند]] [[دوست]] ندارم که بعد از تو به اندازه رگ کردن پستان شتر ـ در فاصله دو دوشیدن - در [[دنیا]] باقی بمانم». امیرالمؤمنین{{ع}} نیز به نامه وی پاسخ داد و اعلام کرد که حرکت و یورش وی را دفع کرده است<ref> ثقفی، الغارات، ص۲۹۲ – ۳۰۰؛ اصفهانی، الأغانی، ج۱۶، ص۲۶۸ - ۲۶۹.</ref>. بخشی از پاسخ امیرالمؤمنین{{ع}} را [[سید رضی]] به عنوان نامه سی و شش در [[نهج البلاغه]] ذکر کرده است<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۴۰۹.</ref>.

[[شهادت]] محمد بن ابی بکر پس از [[جنگ نهروان]] رخ داد و [[فتنه]] عبدالله حضرمی زمانی اتفاق افتاد که [[عبدالله بن عباس]] برای [[تسلیت]] [[امیرالمؤمنین]] در [[مرگ]] محمدبن [[ابوبکر]] [[بصره]] را به مقصد [[کوفه]] ترک گفته بود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 474 - 477.</ref>

اما درباره شورش خریت بن راشد، همه [[مورخان]] [[اتفاق نظر]] دارند که بعد از [[جنگ صفین]] و اعلام [[حکم]] حکمین بوده است<ref>ثقفی، الغارات، ص۲۲۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۲۸؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۱۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۸۳.</ref>. حتی [[طبری]] که می‌نویسد خریت در جنگ نهروان شرکت داشته<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۸۶.</ref> و از قول [[شعبی]] نقل می‌کند که بعد از جنگ نهروان این شورش اتفاق افتاده است<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۹۳.</ref>، در هنگام شرح واقعه از قول [[ابی مخنف]]، آن را بعد از [[تحکیم]] می‌داند<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۸۶.</ref> و چنین به نظر می‌رسد که خروج خریت با همراهانش از کوفه قبل از جنگ نهروان بوده است؛ زیرا در سخنان و انتقادات خریت علیه امیرالمؤمنین{{ع}} به هیچ وجه اشاره‌ای به جریان [[نهروان]] نشده است. در حالی که وی به [[حکمیت]] و رأی [[ابوموسی]] درباره علی{{ع}} اشاره دارد. با توجه به این که زیاد بن خصفه در آغاز خروج خریت او را از [[دیر ابوموسی]] تا بصره تعقیب کرده و با وی درگیر شده است و [[معقل بن قیس]] که شورش را سرکوب کرده در جنگ نهروان حتی در اوائل آن بعد از ورود [[سپاه]] بصره به کوفه حضور داشتند<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۲ و ۱۷۵؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۹.</ref>. احتمال می‌رود که خارج شدن خریت از کوفه قبل از [[محرم]] ۳۸ بوده است و چون [[شورش]] در محدوده [[استانداری بصره]] در مناطق [[اهواز]] و رامهرمز و بنادر [[خلیج فارس]] (به تعبیر کتاب‌های [[تاریخی]] [[دریای فارس]]) ادامه داشته است و تمام این مناطق تحت [[سیطره]] [[بصره]] بوده، [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از [[عبدالله بن عباس]] خواست تا اطلاع بعدی در بصره بماند و اگر فرض را بر این بگیریم که این درگیری بعد از [[جنگ نهروان]] بوده علی{{ع}} حضور عبدالله را در [[نهروان]] لازم ندانسته است.

ما شرح حال خریت را در جلد نخست این کتاب، به عنوان [[کارگزار اهواز]] ذکر کرده‌ایم و جریان اسرای [[بنی ناجیه]] را که جزو [[شورشیان]] همراه او بودند، در شرح حال [[مصقله]] [[کارگزار]] [[اردشیر خره]] آورده‌ایم. اینک نحوه پیدایش و سرکوبی آن را توسط [[معقل بن قیس]] و با [[همکاری]] عبدالله بن عباس بیان می‌کنیم.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 477 - 478.</ref>

خریت که در [[جنگ صفین]] همراه علی{{ع}} بود بعد از [[حکمیت]] همراه سی تن از بنی ناجیه نزد علی{{ع}} آمد و گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]] دستور تو را [[اطاعت]] نمی‌کنم و پشت سرت [[نماز]] نمی‌گزارم و فردا از تو جدا می‌شوم». علی{{ع}} فرمود: «مادرت [[عزادار]] شود و بر تو بگرید. در این صورت پیمانت را شکسته‌ای و با پروردگارت مخالفت نموده‌ای و به کسی جز خود زیانی نرسانیده‌ای، به من بگو برای چه این کار را می‌کنی»؟. خریت پاسخ داد: «به سبب این که حکمیت را به [[مردم]] واگذار کردی و در مورد [[حق]] زمانی که [[کوشش]] به نتیجه رسید، [[سستی]] نمودی و بر مردمی که به خود [[ستم]] کردند [[اعتماد]] نمودی، پس من با تو مخالفم و نسبت به آنان [[کینه]] توزم و راه من از همه شما جداست». علی{{ع}} فرمود: «بیا تا [[قرآن]] به تو بیاموزم و براساس [[سنت]] با تو [[مناظره]] کنم و مطالب حق را که از تو بهتر می‌‌دانم برایت بگشایم. شاید آن‌چه را اکنون نمی‌شناسی و نمی‌دانی بدانی». خریت گفت: فردا پیش تو بر می‌گردم. حضرت فرمود: «فردا بیا، [[شیطان]] گمراهت نکند و [[بدبینی]] بر تو چیره نشود و [[نادانان]] تو را به [[خفت]] و [[زبونی]] نیندازند. به [[خدا]] [[سوگند]] اگر بخواهی [[هدایت]] شوی و سخنان مرا بپذیری، تو را به [[راه راست]] و درست هدایت می‌کنم». خریت از نزد [[امیرالمؤمنین]] به خاندانش برگشت. [[عبدالله بن قُعَین]] می‌گوید: من سریع به دنبال خریت رفتم. دیدم وی از آن‌چه به امیرالمؤمنین گفته، پشیمان نیست و به [[خاندان]] خود می‌گوید: من از او جدا می‌شوم. اما اکثر اصحابش به او توصیه کردند که دوباره با امیرالمؤمنین{{ع}} گفت‌و‌گو کند. خریت نیز سخن آنان را [[تأیید]] کرد.

 

عبدالله گوید: من نزد [[مدرک]] بن [[ریان]] [[ناجی]] پسر عموی خریت - که از بزرگان [[عرب]] بود - رفتم و به وی گفتم که اگر خریت از امیرالمؤمنین{{ع}} جدا شود باعث [[مرگ]] تو و خود و خاندانش می‌گردد. مدرک قول داد که من با وی [[همراهی]] نخواهم کرد و به او توصیه خواهم کرد که در این جا بماند. آن شب با [[اطمینان]] خوابیدم و [[روز]] بعد نزد امیرالمؤمنین{{ع}} رفتم و مدتی نشستم که در [[خلوت]] با علی{{ع}} گفت و گو کنم. اما هر چه می‌گذشت [[جمعیت]] مراجعه کنندگان بیشتر میشد. از این رو خود را به حضرت رسانده و پشت سرش نشستم و او به من گوش داد و آن‌چه از خریت شنیده و به عموزاده‌اش گفته بودم و نیز پاسخی را که داده بود، به آن حضرت گزارش دادم. حضرت فرمود: «او را واگذار اگر [[حق]] را [[شناخت]] و برگشت از او میپذیریم و اگر نپذیرفت او را تعقیب می‌کنیم»<ref>{{متن حدیث|دَعْهُ فَإِنْ قَبِلَ الْحَقَّ وَ رَجَعَ عَرَفْنَا ذَلِکَ لَهُ وَ قَبِلْنَاهُ مِنْهُ وَ إِنْ أَبَی طَلَبْنَاهُ}}.</ref>. گفتم: ای امیرالمؤمنین! چرا او را هم اکنون دستگیر و [[زندانی]] نمی‌کنی؟ فرمود: «اگر ما این کار را درباره تمام کسانی که به [[مخالفت]] متهمشان می‌کنیم، انجام دهیم، باید زندان‌ها را از آنان پرکنیم. من از آنان نیستم که به [[مردم]] بتازم و آنها را [[زندانی]] کنم و [[کیفر]] دهم، جز آن‌گاه که با ما اظهار مخالفت کنند»<ref>{{متن حدیث|إِنَّا لَوْ فَعَلْنَا هَذَا لِکُلِّ مَنْ نَتَّهِمُهُ مِنَ النَّاسِ مَلَأْنَا السُّجُونَ مِنْهُمْ وَ لَا أَرَانِی یَسَعُنِی الْوُثُوبُ عَلَی النَّاسِ وَ الْحَبْسُ لَهُمْ وَ عُقُوبَتُهُمْ حَتَّی یُظْهِرُوا لَنَا الْخِلَافَ}}</ref>. پس از سخنان حضرت، خاموش شده و با یارانم نشستم. طولی نکشید که علی{{ع}} مرا نزد خود‌ طلبید و محرمانه به من فرمود: به [[خانه]] خریت برو و آن‌چه انجام داده به من گزارش کن؛ زیرا او کمتر روزی بود که پیش از این [[ساعت]] نزد من نیاید. عبدالله گوید: به خانه او رفتم؛ هیچ کسی آنجا نبود. به خانه‌های یارانش رفتم؛ در آنجا نیز کسی نبود. نزد علی{{ع}} آمدم. چون مرا دید فرمود: آیا [[زیرکی]] کردند و ماندند یا ترسیدند و کوچیدند؟<ref>{{متن حدیث|أَفْطِنُوا فَأَقَامُوا أَمْ جَبُنُوا فَظَعَنُوا؟}}</ref> گفتم: کوچ کردند. فرمود: «[[خدا]] دورشان کند چنان چه [[قوم ثمود]] را دور و نابود کرد. [[آگاه]] باش به خدا [[سوگند]] اگر نیزه‌ها بر آنها دراز شود و شمشیرها بر سرشان فرو ریزد، پشیمان خواهند شد. [[شیطان]] آنها را به [[هوس]] انداخت و [[گمراه]] ساخت و فردا از آنها [[بیزاری]] جوید و آنها را رها سازد»<ref>ثقفی، الغارات، ص۲۲۰ - ۲۲۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۲۸ ـ ۱۳۰؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۰۵؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۸۸؛ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه، ۱۸۱، ص۲۵۹، سید رضی در اول خطبه تصریح می‌کند که آنان در صدد پیوستن به خوارج بودند، و این خود دلیلی است که قبل از جنگ نهروان، کوفه را ترک کردند.</ref>.

در این گفت‌و‌گوها و سخنان که مربوط به جدایی خریت از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است به هیچ وجه سخن از [[جنگ نهروان]] و کشته شدن گروهی به میان نیامده است، بلکه خریت مانند دیگر [[مردمان]]، هر [[روز]] به [[منزل]] امیرالمؤمنین{{ع}} در رفت و آمد بوده و در سخنان [[اعتراض]] آمیز خود تنها از مردمی که به خود [[ستم]] کرده و [[حکمیت]] را پذیرفته‌اند، یاد می‌کند و می‌گوید: نسبت به آنان [[کینه]] داشته و راه من از تو و آنان جداست. این نشان‌گر آن است که هنوز [[جنگ]] و درگیری به وقوع نپیوسته است و رفت و آمد مکرر [[مردم]] برای [[دیدار]] با [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} دلیل بر آن است که حالت [[آرامش]] برقرار بوده و این واقعه قبل از [[جنگ نهروان]] بوده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 478 - 481.</ref>

==تعقیب خریت توسط ابن خصفه==

زیاد بن خصفه بکری بعد از سخنان امیرالمؤمنین{{ع}} درباره خریت و یارانش گفت: ای امیرالمؤمنین رفتن آنان چندان مهم نیست که بر آن متأسف شویم. ولی می‌ترسیم گروه زیادی از مردم [[مطیع]] شما را که پیش او می‌آیند، از [[اطاعت]] بیرون کند. به من [[اجازه]] فرما آنها را تعقیب کنم. شاید آنها را پیش تو برگردانم. امیرالمؤمنین{{ع}} فرمود: می‌دانی کجا رفته‌اند؟ گفت: نه، ولی سؤال می‌کنم و به دنبال او می‌روم. فرمود: برو خدایت [[رحمت]] کند و در دیر ابوموسی (در دو فرسخی [[کوفه]]) باش تا [[فرمان]]کوب من به تو برسد؛ زیرا اگر آنان دسته جمعی و و آشکار رفته باشند کارگزارانم به زودی خبر آن را برایم می‌نویسند و اگر تک تک و نهانی رفته باشند، به کارگزارانم می‌نویسم تا درباره آنان جستجو کنند. سپس طی بخشنامه‌ای [[کارگزاران]] خود را از گریختن این عده [[آگاه]] ساخت و از آنان خواست که در هر ناحیه‌ای نیروی [[امنیتی]] قرار داده تا درباره آن گروه تحقیق کنند<ref>ثقفی، الغارات، ص۲۲۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۳۰؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۸۹؛ متن بخش نامه امیرالمؤمنین{{ع}} در جلد اول همین کتاب، شرح حال مصقله کارگزار اردشیر خره آمده است.</ref>. زیاد بن خصفه از نزد علی{{ع}} بیرون آمد و به [[خانه]] خود رفت و یارانش را که از [[قبیله بکر بن وائل]] بودند، فراخواند و خبر را به اطلاع آنان رساند و خواست که با او همراه شوند. پس از مدتی صد و سی مرد با او همراه شدند و گفت: مرا بس است و حرکت کرد و در دیر ابوموسی فرود آمد و [[منتظر]] [[فرمان علی]]{{ع}} بود.

در این هنگام نامه‌ای از [[قرظة بن کعب انصاری]] یکی از [[کارگزاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} رسید که اطلاع داده بود خریت و همراهانش به سوی نِفّر رفته و مرد تازه [[مسلمانی]] را کشته‌اند. متن نامه [[قرظه]] چنین است: «به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]] به [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرمؤمنان]] از [[قرظة بن کعب]]<ref>قرظه کارگزار امیرالمؤمنین{{ع}} در بهقباذ اعلی بوده که شامل طسوج بابل میشده و نِفَّر جزو بابل بوده است. به جلد اول همین کتاب، شرح حال قرظة بن کعب صفحه ۱۷۷؛ ویرایش دوم، ص۲۶۴ و معجم البلدان، ج۵، ص۲۹۵ مراجعه شود.</ref>، [[درود]] بر تو، [[خدای یکتا]] را که هیچ خدایی جز او نیست همراه با تو [[ستایش]] می‌کنم.

یادآوری نکاتی چند در ارتباط]] با این گزارش مفید می‌نماید:

#از این نامه به خوبی استفا می‌شود که هم آهنگی کامل بین [[حکومت]] مرکزی و [[کارگزاران]] مناطق مختلف بوده است و آنان موظف بودند حوادث را به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} گزارش داده و دستورهای لازم را دریافت کنند.

#خریت و یارانش مردمی [[بی‌ایمان]] و [[مفسد]] بودند و تنها [[مرد]]مسلمان را به سبب [[ایمان]] و اعتقادش به امیرالمؤمنین{{ع}} کشتند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 481 - 483.</ref>.

امیرالمؤمنین{{ع}} پس از دریافت نامه قرظة بن کعب به وی چنین پاسخ داد: «اما بعد، از مضمون نامه و آن‌چه درباره گروهی که از قلمرو تو گذشته‌اند و مسلمان [[نیکوکاری]] را کشته و مخالف مشرکی را [[امان]] داده‌اند، گفته بودی، [[آگاه]] شدم. اینان هستند که [[شیطان]] فریبشان داده و [[گمراه]] شده‌اند. مانند کسانی که {{متن قرآن|حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا}}<ref>«و گمان بردند که آزمونی در کار نخواهد بود پس کور و کر شدند» سوره مائده، آیه ۷۱.</ref> پس بشنو داستان آنها را و ببین روزی را که از [[اعمال]] آنها خبر داده می‌شود. پس بر سر کارت باش و [[خراج]] گردآوری شده را بفرست؛ زیرا تو همچنان که خود گفتی [[فرمان]] بردار و [[نیک]] خواه هستی والسلام»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ اَلْعِصَابَةِ اَلَّتِي مَرَّتْ بِعَمَلِكَ فَقَتَلَتِ اَلْبَرَّ اَلْمُسْلِمَ وَ أَمِنَ عِنْدَهُمُ اَلْمُخَالِفُ اَلْمُشْرِكُ وَ أَنَّ أُولَئِكَ قَوْمٌ اِسْتَهْوَاهُمُ اَلشَّيْطَانُ فَضَلُّوا كَالَّذِينَ {{متن قرآن|حَسِبُوا أَلاّٰ تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا}}  فَ‍أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ  يَوْمَ يُحْشَرُ أَعْمَالُهُمْ فَالْزَمْ عَمَلَكَ وَ أَقْبِلْ عَلَى خَرَاجِكَ فَإِنَّكَ كَمَا ذَكَرْتَ فِي طَاعَتِكَ وَ نَصِيحَتِكَ وَ اَلسَّلاَمُ؛ الغارات، ص۲۲۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۳۲؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۸۹؛ بحارالأنوار، ج۳۳، ص۴۰۸؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۱۷۷، در الغارات به جای «البر المسلم»، «المرء المسلم» و به جای «اعمالهم» «احوالهم» ذکر شده و ما این کلمات را طبق شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید نقل کردیم.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 483 - 484.</ref>

==نامه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به زیاد بن خصفه==

نامه را [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[عبدالله بن وال]] که در آن [[زمان]] [[جوان]] بود، داد تا به زیاد برساند. عبدالله خود از [[امیرالمؤمنین]] [[اجازه]] گرفت که همراه با زیادبن خصفه باشد. حضرت اجازه داد و زیاد از دریافت نامه خوشحال شد و به تعقیب آنان پرداخت. گفته شد که آنان یک شبانه [[روز]] در [[مدائن]] فرود آمده بودند و به [[استراحت]] پرداختند. ولی چون [[یاران]] زیاد خسته به آنان رسیدند، خریت و یارانش را دیدند که بر اسب‌ها سوار شدند. دو نیرو روبه‌روی یکدیگر ایستادند. [[خریت بن راشد]] از میان جمع فریاد زد: «ای کوردلان و [[کور]] دیدگان، آیا با [[خدا]] و [[سنت پیامبر]] خدا هستید یا با [[قوم]] [[ستمگران]]؟».

زیاد بن خصفه گفت: نه، ما با خدا و [[کتاب خدا]] و سنت پیامبر خدا و پسر عموی [[رسول]] او هستیم و با هر کسی که خدا و [[رسول خدا]]{{صل}} و کتاب خدا نزد او [[ثواب]] آورتر باشد از [[دنیا]]، و گرچه از روزی که دنیا [[آفریده]] شده، تا روزی که نابود شود، خدایش دنیا را به او بدهد. ای کُوردیدگان و بسته دلان و گرفته گوشان [[ناشنوا]]. خریت گفت: چه می‌خواهید؟ زیاد که مردی کار آزموده و در عین حال [[اهل]] [[رفق و مدارا]] بود گفت: ما خسته‌ایم فرود آی تا در [[خلوت]] با یکدیگر به گفت و گو بپردازیم و هر که [[حق]] گفت آن را بپذیریم. در کنار آب فرود آمدند و بعد از استراحت و خوردن [[غذا]]، زیاد گفت: «به خدا [[سوگند]] که کار به [[جنگ]] خواهد کشید و اگر چنان نباشد، شما نباید عاجز‌تر از آنها باشید». سپس دو نیرو در مقابل یکدیگر ایستادند. زیاد از خریت خواست جداگانه به گفت‌و‌گو بپردازند. از هر دو طرف [[پنج تن]] جدا شدند. زیاد از خریت سؤال کرد: چه شد که با امیرالمؤمنین [[دشمن]] شدی و با ما [[خصومت]] ورزیدی و از ما جدا شدی؟ خریت گفت: «من نه از [[امام]] شما خشنودم و نه از راه و روش شما. بهتر آن دیدم که از شما جدا شوم و در کنار کسانی باشم که به [[شورا]] [[دعوت]] می‌کنند<ref>تعیین خلیفه از طریق شورا، از خواسته‌های خوارج بود.</ref>. اگر [[مردم]] به کسی [[رأی]] دادند که مورد موافقت همگان بود من نیز با مردم خواهم بود». زیاد گفت: «وای بر تو، آیا مردم می‌‌توانند به مردی رأی دهند که همتای علی باشد- که از او جدا شدی - و مانند او به [[خدا]] و کتاب او و [[سنت رسول خدا]]، [[دانا]] باشد. افزون بر اینها با [[رسول خدا]]{{صل}} [[خویشاوند]] باشد و در [[اسلام]] سابقه‌ای چون او داشته باشد». خریت گفت: همان که گفتم: زیاد پرسید چرا آن [[مرد]] [[مسلمان]] را کشتی؟ گفت: او را [[یاران]] من کشتند. زیاد گفت: پس آنان را [[تسلیم]] کن. خریت گفت: ممکن نیست. زیاد گفت: پس تو در [[قتل]] او [[شریک]] هستی. پس از آن میان خریت و زیاد و یارانش درگیری و [[جنگ]] شروع شد. تمام نیزه‌ها شکسته شد و با [[شمشیر]] به یکدیگر [[حمله]] کردند. دو نفر از یاران زیاد و [[پنج تن]] از یاران خریت کشته شدند و زیاد خود نیز مجروح شد. [[شب]] فرا رسید و خریت از [[تاریکی]] شب استفاده کرد و گریخت. زیاد با همراهشان به [[بصره]] رفتند و خریت نیز به [[اهواز]] رفت. زیاد بن خصفه در نامه‌ای [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را از جریان تعقیب خریت [[آگاه]] ساخت. [[عبدالله بن وال]] گوید: من نامه را نزد امیرالمؤمنین{{ع}} بردم و چون وی آن را بر مردم خواند، [[معقل بن قیس ریاحی]] گفت: ای امیرالمؤمنین سزاوار این بود در مقابل هر یک از آنان ده تن باشد، تا آنان را نابود کنند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۳۲؛ الغارات، ص۲۲۸؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۹۰؛ نهج السعاده، ج۵، ص۱۷۸؛ بحار الانوار، ج۳۳، ص۴۰۸؛ الغارات، ترجمه آیتی، ص۱۲۶ به اختصار.</ref>.

امیرالمؤمنین{{ع}} از [[معقل بن قیس]] خواست آماده شود و دوهزار نیرو از [[مردم کوفه]] همراه او ساخت که [[یزید بن مغفل]] نیز در میان آنان بود. آن‌گاه در نامه‌ای از [[عبدالله بن عباس]] [[استاندار بصره]] خواست تا مردی همراه دو هزار نیرو به کمک [[معقل]] بفرستد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 484 - 487.</ref>

==نامه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به عبدالله برای تعقیب خریت==

«اما بعد، مردی [[پایدار]] و سخت‌کوش و [[دلیر]] و به [[نیکی]] معروف، با دو هزار تن از [[سپاهیان]] [[بصره]] بفرست تا از پی [[معقل بن قیس]] برود. چون از بصره بیرون رفت او سردار [[لشکر]] خود باشد تا به معقل برسد و چون به معقل رسید، معقل [[فرمانده]] هر دو گروه خواهد بود. همه باید به سخن او گوش فرا دهند، از او [[اطاعت]] کنند و با وی [[مخالفت]] نکنند. به زیاد بن خصفه نیز بگوی به نزد ما بیاید. چه [[نیک]] مردی است زیاد و چه [[نیکو]] گروه و قبیله‌ای است [[قبیله]] او، والسلام»<ref>{{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَابْعَثْ رَجُلاً مِنْ قِبَلِكَ صَلِيباً شُجَاعاً مَعْرُوفاً بِالصَّلاَحِ فِي أَلْفَيْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ اَلْبَصْرَةِ فَلْيَتَّبِعْ مَعْقِلَ بْنَ قَيْسٍ فَإِذَا خَرَجَ مِنْ أَرْضِ اَلْبَصْرَةِ فَهُوَ أَمِيرُ أَصْحَابِهِ حَتَّى يَلْقَى مَعْقِلاً فَإِذَا لَقِيَهُ فَمَعْقِلٌ أَمِيرُ اَلْفَرِيقَيْنِ فَلْيَسْمَعْ مِنْهُ وَ لْيُطِعْهُ وَ لاَ يُخَالِفْهُ وَ مُرْ زِيَادَ بْنَ خَصَفَةَ فَلْيُقْبِلْ إِلَيْنَا فَنِعْمَ اَلْمَرْءُ زِيَادٌ وَ نِعْمَ اَلْقَبِيلُ قَبِيلَتُهُ وَ السَّلَامُ}}؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۳۲؛ الغارات، ص۲۲۸؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۹۰؛ نهج السعاده، ج۵، ص۱۷۸؛ بحار الانوار، ج۳۳، ص۴۰۸؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۸۴؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۲۷.</ref>؛ در این نامه امیرالمؤمنین{{ع}} صفات برجسته یک فرمانده خوب را بر شمرده و شیوه صحیح [[فرماندهی]] را نیز یادآوری کرده است؛ چراکه در [[مسائل نظامی]] تعدد فرماندهی مشکل آفرین است.

[[امیر المؤمنین]]{{ع}} نامه دیگری به زیاد بن خصفه نوشت و بعد از تشکر از او خواست همراه یارانش به [[کوفه]] باز گردد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 487 - 488.</ref>

«اما بعد، نامه‌ات به من رسید و از آن‌چه به خریت [[ناجی]] و [[یاران]] او گفته بودی، [[آگاه]] شدم. اینان مردمی هستند که بر دل‌هایشان مهر [[گمراهی]] نهاده شده و [[شیطان]] [[اعمال]] آنان را برایشان آراسته است. آنان مردمی [[حیرت]] زده و کوردلند که میپندارند کاری که می‌کنند کاری نیکوست. بیان کردی که کار تو و آنان به کجا کشید. اما تو و یارانت همه کوششتان برای [[خدا]] بود و پاداشتان نیز با اوست؛ کمترین ثوابی که خدا به [[مؤمن]] دهد، برای او از [[دنیایی]] که [[جاهلان]] برای آن تلاش می‌کنند بهتر است. پس (آن‌چه نزد شماست پایان پذیرد و آن‌چه نزد خداست پاینده است و ما [[صبر]] پیشه‌گان را به بهترین وجهی که عمل کرده‌اند [[پاداش]] می‌دهیم). اما [[دشمن]] شما که با آنها رو به رو شده‌ای کافی است برایشان به خارج شدن از طریق [[هدایت]] و [[سرگردانی]] آنان در [[وادی]] گمراهی و مردود شمردن [[حق]] و [[گرفتاری]] آنان در بیابان گمراهی آنان را در دروغی که می‌بندند به حال خود رها کن و بگذار در [[طغیان]] و [[سرکشی]] خویش [[سرگردان]] بمانند. درباره آن بشنو و ببین که به زودی دو گروه خواهند شد. گروهی [[اسیر]] و عده‌ای کشته. پس تو و یارانت نزد من بیایید. [[پاداش نیک]] شما بر جاست. شما از [[امام]] خود [[اطاعت]] کردید و به سخن او گوش دادید و از [[آزمایش]] [[پیروز]] بیرون آمدید، والسلام»<ref>{{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي كِتَابُكَ وَ فَهِمْتُ مَا ذَكَرْتَ بِهِ اَلنَّاجِيَ وَ أَصْحَابَهُ {{متن قرآن|اَلَّذِينَ طَبَعَ اَللّٰهُ عَلىٰ قُلُوبِهِمْ}} وَ {{متن قرآن|زَيَّنَ لَهُمُ اَلشَّيْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ}} فَهُمْ حَيَارَى عَمِهُونَ {{متن قرآن|يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً}} وَ وَصَفْتَ مَا بَلَغَ بِكَ وَ بِهِمُ اَلْأَمْرُ فَأَمَّا أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ لِلَّهِ سَعْيُكُمْ وَ عَلَيْهِ جَزَاؤُكُمْ وَ أَيْسَرُ ثَوَابِ اَللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ اَلدُّنْيَا اَلَّتِي يَقْتُلُ اَلْجَاهِلُونَ أَنْفُسَهُمْ عَلَيْهَا فَ‍ {{متن قرآن|ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ مٰا عِنْدَ اَللّٰهِ بٰاقٍ وَ لَنَجْزِيَنَّ اَلَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ}}. وَ أَمَّا عَدُوُّكُمُ اَلَّذِينَ لَقِيتُمْ فَحَسْبُهُمْ خُرُوجُهُمْ مِنَ اَلْهُدَى وَ اِرْتِكَاسُهُمْ فِي اَلضَّلاَلَةِ وَ رَدُّهُمُ اَلْحَقَّ وَ جِمَاحُهُمْ فِي اَلتِّيهِ فَذَرْهُمْ وَ مٰا يَفْتَرُونَ وَ دَعْهُمْ فِي طُغْيٰانِهِمْ يَعْمَهُونَ  فَ‍أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ  فَكَأَنَّكَ بِهِمْ عَنْ قَلِيلٍ بَيْنَ أَسِيرٍ وَ قَتِيلٍ فَأَقْبِلْ إِلَيْنَا أَنْتَ وَ أَصْحَابُكَ مَأْجُورِينَ فَقَدْ أَطَعْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَحْسَنْتُمُ اَلْبَلاَءَ}}</ref>

خریت در بخشی از منطقه [[اهواز]] سکنا گزید و سه گروه به وی پیوستند: جمعی از [[عجمان]] [[مردم]] اهواز که می‌خواستند خراج‌شان کاسته شود و جماعتی از دزدان و عده‌ای از [[عرب‌ها]] که با او هم [[عقیده]] بودند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 488 - 489.</ref>.

معقل از خدا [[استمداد]] خواست و همراه [[یاران]] خود به اهواز رفت و آنجا [[منتظر]] مردم بصره ماند. اما آنان دیر کردند. معقل در جمع یاران خود به [[سخنرانی]] پرداخت و گفت: ما منتظر مردم بصره هستیم و آنان تأخیر دارند و الحمد لله ما اندک نیستیم و از این مردم نیز نمی‌ترسیم... وی این گونه با یاران خود سخن می‌گفت تا این که پیکی که نامه‌ای از [[عبدالله بن عباس]] داشت، رسید. نامه برای معقل بن قیس بود و در آن عبدالله از وی خواسته بود در هر جا که هست توقف کند. تا لشکری را که به [[یاری]] وی فرستاده، به سرداری [[خالد بن معدان طایی]] که مردی [[صالح]] و [[دلیر]] است، به او بپوندند. [[یاران]] [[معقل]] از شنیدن نامه خوشحال شدند و [[صبر]] کردند تا [[خالد بن معدان]] با نیروهایش از [[بصره]] آمدند. سپس به دنبال خریت که همراه یارانش به طرف کوه‌های رامهرمز رفته بودند (و قصد داشتند به قلعه‌ای در آنجا بروند) حرکت کرده و نزدیک [[کوه]] به آنها رسیدند. دو [[سپاه]] [[آرایش]] [[جنگی]] گرفتند. معقل توصیه‌های لازم را به یاران خود نمود و از آنان خواست که [[حمله]] را آغاز نکنند. در درگیری که به وجود آمد خریت [[شکست]] خورد. و هفتاد تن از [[بنی ناجیه]] و سیصد نفر از [[عجمان]] و گروهی از کردها که به خاطر کسر [[خراج]] به وی پیوسته بودند، کشته شدند. خریت خود فرار کرد و به یکی از شهرهای بندری رفت که گروهی از قومش در آنجا بودند<ref>ثقفی الغارات، ص۲۳۹؛ مترجم، آیتی، ص۱۲۸.</ref>. در غارات نام آن [[شهر]] ذکر نشده، ولی در [[تاریخ یعقوبی]] آمده که خریت به عُمان رفت و [[کارگزار]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} حلوبن [[عوف]] [[ازدی]] را به [[شهادت]] رساند و عده‌ای را گرد خود جمع آورد<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۵.</ref>.

معقل در نامه‌ای خبر شکست خریت را به [[آگاهی]] امیرالمؤمنین{{ع}} رساند. حضرت نامه را برای یاران خود خواند و در این باره با آنان [[مشورت]] کرد<ref>چنین پیداست که امیرالمؤمنین{{ع}} مردم را در جریان حوادث و وقایع قرار می‌داده و از آنان نظر می‌خواسته است چراکه حکومت وی مردمی بوده است.</ref>. تمام آنها نظر دادند که حضرت در نامه‌ای از معقل بخواهد که آنان را تعقیب کند تا این که یا کشته شوند یا از [[سرزمین اسلام]] خارج گردند؛ زیرا امکان [[فساد]] دوباره آنان بود. عبدالله بن قُعَین که نامه معقل را برای امیرالمؤمنین{{ع}} برده بود، پاسخ آن را دریافت کرده، نزد معقل بازگشت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 489 - 491.</ref>.

==نامه امیرالمؤمنین{{ع}} به معقل در سرکوب خریت==

«اما بعد، [[سپاس]] خدای را که [[یاران]] و دوستانش را مؤید گردانید و دشمنانش را [[خوار]] و [[ذلیل]] نمود. [[خداوند]] تو و [[مسلمانان]] را جزای [[نیکو]] دهد. از [[امتحان]] نیکو بر آمدید و [[وظیفه]] خویش را به خوبی انجام دادید. از [[برادر]] بنی [[ناجی]] (خریت) سراغ بگیر، اگر شنیدی که در شهری از شهرهای مسلمانان جای گرفته است، به جانب وی رو تا او را بکشی یا از شهرهای مسلمانان دورسازی؛ زیرا وی همواره تا زنده است [[دشمن]] مسلمانان خواهد بود و یارویاور [[فاسقان]] و بدکاران، والسلام»<ref>{{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى تَأْيِيدِهِ أَوْلِيَاءَهُ وَ خَذْلِهِ أَعْدَاءَهُ جَزَاكَ اَللَّهُ وَ اَلْمُسْلِمِينَ خَيْراً فَقَدْ أَحْسَنْتُمُ اَلْبَلاَءَ وَ قَضَيْتُمْ مَا عَلَيْكُمْ فَاسْأَلْ عَنْ أَخِي بَنِي نَاجِيَةَ فَإِنْ بَلَغَكَ أَنَّهُ اِسْتَقَرَّ فِي بَلَدٍ مِنَ اَلْبُلْدَانِ فَسِرْ إِلَيْهِ حَتَّى تَقْتُلَهُ أَوْ تَنْفِيَهُ فَإِنَّهُ لَمْ يَزَلْ لِلْمُسْلِمِينَ عَدُوّاً وَ لِلْفَاسِقِينَ وَلِيّاً مَا بَقِیَ وَ السَّلَامُ}}؛ ثقفی، الغارات، ص۲۴۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۴۰؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۱۳؛ چاپ قدیم، ج۸، ص۶۱۵؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۹۶؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۱۸۵؛ خویی، منهاج البراعه، ج۴، ص۲۳۴.</ref>؛

[[معقل]] بعد از دریافت [[پیام]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از مسیر خریت جویا شد. خبر دادند که خریت در سواحل دریاست (منطقه عمان) و در آنجا [[قوم]] خود را از فرمان علی{{ع}} خارج کرده و طوایف [[عبدالقیس]] و عرب‌های وابسته آنان را نیز به [[فساد]] کشانده است. قوم او نیز [[زکات]] سالی را که [[جنگ صفین]] در آن اتفاق افتاده، نداده و زکات سال بعد را هم نمی‌دهند. معقل با یاران [[کوفی]] و [[بصری]] خود رهسپار سواحل [[دریای فارس]]، عمان<ref>نام عمان در گزارش الغارات که از عبدالله بن قُعین به ظاهر از ابو مخنف نقل کرده است نیامده و طبری نام این راوی را عبدالله بن فقیم ذکر نموده است (ج ۴، ص۹۴)، یادآوری می‌کنم مردم عمان در سال یازدهم هجری نیز مرتد شدند و بنی ناجیه در عمان زندگی می‌کردند و خریت نیز ساکن آنجا بود. (ر.ک: همین اثر، ج۱، ص۴۳۶).</ref> شد. چون [[خریت بن راشد]] از حرکت او [[آگاه]] گردید، در میان [[قوم]] و [[اصحاب]] خود به [[تبلیغ]] پرداخت و به کسانی که بر [[رأی]] [[خوارج]] بودند، در [[نهان]] می‌‌گفت: «علی به [[حکمیت]] [[راضی]] شد و کسی را که او خود به حکمیت برگزیده بود، وی را از [[خلافت]] [[خلع]] کرد. من نیز به همان راضی شده‌ام که او خود برای خویش خواسته بود». این رأی کسانی بود که از [[کوفه]] با او بیرون آمده بودند. همچنین به طرفداران [[عثمان]] در نهان می‌‌گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]] با شما هم عقیده‌ام. عثمان [[مظلوم]] و در بند و در محاصره کشته شد». و به آن گروه که از دادن [[زکات]] خودداری کرده بودند می‌گفت «زکاتتان را خود نگه دارید و به دست خود به [[خویشاوندان]] و فقرای خویش دهید». او بدین ترتیب سعی می‌کرد هر گروه را به گونه‌ای [[خشنود]] سازد.

در آن میان بسیاری از [[مسیحیان]] بودند که [[اسلام]] آورده بودند؛ ولی چون [[اختلاف]] میان [[مردم]] بالا گرفت، با خود گفتند: [[دینی]] که آن را ترک کردیم بهتر و [[هدایت]] آمیزتر از دینی است که اینان دارند. اینان را دینشان از [[خونریزی]] و [[راهزنی]] منع نمی‌کند از این رو همه به [[دین]] پیشین خود بازگشتند. خریت به نزد ایشان رفت و گفت: وای بر شما. شما را جز [[پایداری]] در برابر این قوم و [[جنگ]] با آنها از [[مرگ]] [[نجات]] نمی‌دهد آیا می‌دانید که رأی علی درباره شخص [[مسیحی]] که [[مسلمان]] شده و سپس به دیــن خــود بازگردد، چیست؟ به خدا سوگند نه حرف کسی را گوش می‌دهد و نه [[توبه]] او را میپذیرد و او را در همان [[ساعت]] که به چنگش بیاورد، گردن میزند. خریت آن قدر تلاش کرد تا مسیحیان را [[فریب]] داد و در زمره [[یاران]] خویش درآورد و موفق شد گروه زیادی از [[بنی ناجیه]] و دیگر [[مردمان]] را گرد خود جمع کند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 491 - 493.</ref>.

==نامه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[شورشیان]]==

امیرالمؤمنین{{ع}} چون از وضعیت جدید خریت و یارانش [[آگاه]] شد و از ترکیب نیروهای مخالف [[آگاهی]] یافت، در نامه‌ای که آن را [[معقل]] برای [[یاران]] خود خوانده بود، از آنان خواست که دست از [[یاری]] خریت بردارند و هر کس چنین کند در [[امان]] خواهد بود. نامه چنین است: «به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]، از [[بنده خدا]] [[علی]]امیرالمؤمنین{{ع}} به هر کس از [[مسلمانان]] و [[مؤمنان]] و [[مارقین]] و [[مسیحیان]] و [[مرتدان]] که این نامه بر آن‌هـا خـوانـده می‌شود. [[سلام]] بر کسی که از [[راه هدایت]] [[پیروی]] کند و به [[خدا]] و پیامبرش و کتابش و [[رستاخیز]] بعد از [[مرگ]] [[معتقد]] باشد و به [[عهد]] خدا [[وفا]] کند و از خائنین نباشد.

[[معقل بن قیس]] قبل از جنگ [[پرچم]] امان را برافراشت، به جز خریت و قومش [[مردم]] همگی امان خواستند. [[معقل]] به [[سازماندهی]] و [[صف‌آرایی]] نیروهایش پرداخت. خریت نیز نیروهایش را [[آرایش]] داد و خطاب به قومش می‌‌گفت: امروز باید از [[حریم]] خویش و از [[زنان]] و فرزندانتان [[دفاع]] کنید، به خدا [[سوگند]] اگر اینان [[پیروز]] شوند، شما را خواهند کشت و زنان و فرزندانتان را [[اسیر]] خواهند کرد»<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ مِنْ عَبْدِ اَللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى مَنْ قُرِئَ عَلَيْهِ كِتَابِي هَذَا مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ وَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمَارِقِينَ وَ اَلنَّصَارَى وَ اَلْمُرْتَدِّينَ سَلاَمٌ عَلىٰ مَنِ اِتَّبَعَ اَلْهُدىٰ وَ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ كِتَابِهِ وَ اَلْبَعْثِ بَعْدَ اَلْمَوْتِ وَافِياً بِعَهْدِ اَللَّهِ وَ لَمْ يَكُنْ مِنَ اَلْخَائِنِينَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أَدْعُوكُمْ إِلَى كِتَابِ اَللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ وَ أَنْ أَعْمَلَ فِيكُمْ بِالْحَقِّ وَ بِمَا أَمَرَ اَللَّهُ تَعَالَى بِهِ فِي كِتَابِهِ فَمَنْ رَجَعَ مِنْكُمْ إِلَى رَحْلِهِ وَ كَفَّ يَدَهُ وَ اِعْتَزَلَ هَذَا اَلْمَارِقَ اَلْهَالِكَ اَلْمُحَارِبَ اَلَّذِي حَارَبَ اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اَلْمُسْلِمِينَ وَ سَعَى فِي اَلْأَرْضِ فَسٰاداً  فَلَهُ اَلْأَمَانُ عَلَى مَالِهِ وَ دَمِهِ وَ مَنْ تَابَعَهُ عَلَى حَرْبِنَا وَ اَلْخُرُوجِ مِنْ طَاعَتِنَا اِسْتَعَنَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ وَ جَعَلْنَاهُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُ وَ كَفىٰ بِاللّٰهِ وَلِيًّا }}ثقفی، الغارات، ص۲۴۱؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۱۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۴۱؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۱۸۶؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۹۷.</ref>؛

مردی از میان قومش برخاست و گفت: «این [[بدبختی]] را دست و زبان تو بر سر ما آورد». ولی خریت گفت: «بجنگید که [[شمشیر]] بر هر سرزنشی [[سبقت]] می‌گیرد». معقل در میان [[لشکر]] خود می‌گردید و آنان را به جنگ تحریص می‌کرد و می‌گفت: [[شهادت]] می‌دهم که هر کس از شما در این [[پیکار]] کشته شود، به [[بهشت]] خواهد رفت. و هر کس زنده بماند دیدگانش به [[پیروزی]] و [[غنیمت]] روشن خواهد شد. [[جنگ]] به شدت آغاز شد و ادامه یافت. و [[نبرد]] ساعتی به درازا کشید در این حال نعمان بن صُهبان راسبی، خریت را دید و به او [[حمله]] کرد و او را کشت. و در این پیکار صد و هفتاد تن از [[یاران]] خریت کشته شدند و باقی فرار کردند. معقل هر کسی از آنان را یافت اسیر کرد. سپس از هر کسی که [[مسلمان]] بود [[بیعت]] گرفت و رهایش کرد و [[زن]] و فرزندش را [[آزاد]] ساخت و از هر کس که از [[اسلام]] برگشته بود خواست به اسلام بازگردد و گرنه کشته می‌شود و پس از بازگشت به اسلام خود و [[زن]] و فرزندش را [[آزاد]] می‌کرد. تنها پیرمردی [[مسیحی]] که اسلام آورده بود، از [[ارتداد]] خود بازنگشت. [[معقل]] از [[مسلمانان]] [[زکات]] دو ساله آنها را گرفت و [[مسیحیان]] و زن و فرزندهایشان را به عنوان [[اسیر]] برگرفت و با خود حرکت داد. اینها گروهی بودند که [[مسلمان]] نشدند، اما خریت را در فتنه‌اش [[یاری]] کرده بودند.

[[معقل بن قیس]] این افسر [[شجاع]] و کارآزموده اسلام جریان [[پیروزی]] خویش را در نامه‌ای به [[آگاهی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} رساند و [[رفتاری]] را که با آنها داشته در نامه بیان کرد و یادآور شد که مسیحیان را اسیر کرده و میآوریم تا برای [[اهل ذمه]] پندی شود که دیگر از دادن [[جزیه]] سر بر نتابند و جرئت [[جنگ]] با [[اهل]] [[قبله]] نیابند<ref>الغارات، ترجمه آیتی، ص۱۳۲ به اختصار؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۲۹؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۸۶؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۱۵.</ref>.  

در سخنان خریت به هیچ وجه اشاره‌ای به [[جنگ نهروان]] نشده بود، با اینکه سعی می‌کرد به وسایل گوناگون و اظهارات [[فریبنده]] همراهان خود را بفریبد و این مؤید گفته ماست که این [[شورش]] پیش از جنگ نهروان بروز کرده است؛ چراکه منطقه [[استانداری بصره]] که شامل مناطقی از [[خلیج فارس]] و [[ایران]] آن [[زمان]] می‌شده و تحت [[فرمان]] [[عبدالله بن عباس]] بوده از [[امنیت]] کافی برخوردار نبوده است. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از عبدالله بن عباس می‌خواهد که در [[بصره]] بماند و چنان‌چه ما جنگ نهروان را در [[شعبان]] [[سال]] سی و هشتم بدانیم آن گونه که برخی این قول را پذیرفته‌اند<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام (عهد الخلفاء)، ص۵۸۸.</ref> - در مقابل قول به انجام آن در ماه صفر - می‌‌توان آغاز شورش را در سال سی و هشتم دانست و حضور [[معقل بن قیس]] در جنگ نهروان و در سمت چپ [[سپاه امیرالمؤمنین]]{{ع}}<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۶۳، ۵۹؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۷۲.</ref> بعد از سرکوب شورش خریت بوده است. دریافت [[خراج]] دو سال توسط [[معقل]] نیز معقول خواهد بود. به ویژه با توجه به این که [[ابن ابی الحدید]] دریافت خراج را از [[مردم فارس]] برابر سال شمسی می‌داند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۲۴۵؛ جلد اول همین اثر، کارگزارن فارس، شرح حال زیاد.</ref> و برابر نقل [[بحارالانوار]] [[پیروزی]] امیرالمؤمنین{{ع}} در جنگ نهروان در [[روز]] [[نوروز]] بوده است<ref>بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۰۴.</ref>.

محمد بن ابوبکر در سال سی و هشتم در [[مصر]] به [[شهادت]] رسید و آن [[شهر]] تحت [[اختیار]] [[عمرو عاص]] درآمد. بعد از شهادت [[محمد بن ابی بکر]]، امیرالمؤمنین{{ع}} در نامه‌ای خبر آن را به [[آگاهی]] عبدالله بن عباس رساند و با دلی اندوهناک از محمدبن ابی [[بکر]] [[تجلیل]] کرد. در این نامه حضرت یادآوری می‌کند که من [[مردم]] را برای کمک به او وادشتم؛ اما آنها به سه گروه تقسیم شدند، گروهی با [[کراهت]] و بی‌میلی پاسخ مثبت دادند و گروهی دیگر به [[دروغ]] گفتند کار دارند و به [[یاری]] وی برخواستند و گروه سوم به عمد او را یاری ننمودند. من از [[خداوند]] می‌خواهم که برای من فرجی قرار دهد و در [[ناخشنودی]] خود از آن مردم بی‌وفا می‌فرماید: «من دوست دارم که با این [[قوم]] و گروه حتی یک [[روز]] رو به رو نشوم و هیچ‌گاه همراه آنها نباشم»<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه ۳۵، ص۹۴۶.</ref> زیرا برای علی{{ع}} دردناک است که [[محمد بن ابی بکر]] از او یاری بطلبد، اما به جهت کوتاهی مردم در انجام وظیفه‌شان نتواند او را [[حمایت]] کند. [[عبدالله بن عباس]] در نامه‌ای [[شهادت]] محمد را به حضرت [[تسلیت]] گفت و چون [[احساس]] کرد که علی{{ع}} [[غمگین]] گشته و از مردم بی‌وفا دلی پرخون دارد، خود برای اعلام هم‌دردی با آن حضرت به [[کوفه]] می‌رود تا به [[مشورت]] و [[رایزنی]] مسایل نیز بپردازد.

[[معاویه]] قبل از اجرای [[توطئه]] خود، در نامه‌ای که به [[عمرو عاص]] نوشت با وی [[مشورت]] کرد و فرزند عاص نیز کار وی را پسندید. [[انتخاب]] [[بصره]] از آن جهت بود که [[مردم]] آن طرفدار [[عثمان]] بودند و در [[جنگ جمل]] آن را ثابت کردند. [[بنی تمیم]] نیز [[گرایش]] بیشتری به عثمان نشان داد و همین باعث شده بود که [[عبدالله بن عباس]] با آنها با [[خشونت]] برخورد کند و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در نامه‌ای - که در گذشته ذکر شد (نامه یک) - وی را از [[بدرفتاری]] با بنی تمیم بازداشت.

[[بنی تمیم]] که دیدند از [[دیان]] از [[زیاد]]حمایت می‌کنند؛ پیشنهاد کردند که هر دو دسته امیرانمان را از [[شهر]] بیرون کنیم تا هر یک از علی{{ع}} و [[معاویه]] که [[پیروز]] شدند، تحت [[فرمان]] او در آییم. ولی [[مردم]] [[ازد]] این پیشنهاد را نپذیرفتند و گفتند ما قول [[حمایت]] بـه زیاد داده‌ایم<ref>الغارات، ص۲۷۰.</ref><ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 498 - 501.</ref>

==نامه [[زیاد بن عبید]] [[جانشین]] عبدالله درباره اوضاع [[بصره]]==

[[ابن ابی الحدید]] از [[واقدی]] نقل کرده که امیرالمؤمنین{{ع}} از [[بنی تمیم]] مستقر در کوفه خواست که برای سرکوب بنی تمیم مستقر در بصره حرکت کنند؛ ولی آنان کوتاهی کردند و حتی یک نفر به آن حضرت پاسخ مثبت نداد. امیرالمؤمنین{{ع}} آنان را مخاطب ساخت که «آیا عجیب نیست که از [[دیان]] مرا [[یاری]] کنند و [[مُضَر]] از من [[حمایت]] ننمایند و عجیب‌تر کوتاهی [[تمیم]] کوفه در یاری من و [[مخالفت]] [[تمیم]] بصره است». سپس سخنانی را از حضرت ذکر می‌کند که ادامه آن منتهی می‌شود به [[خطبه ۵۵]] [[نهج البلاغه]]<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص۱۴۴؛ صبحی صالح، خطبه ۵۶، ص۹۱.</ref> که در [[تجلیل]] از [[یاران رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: «ما همراه [[رسول خدا]]{{صل}} بودیم [[پدران]]، [[فرزندان]]، [[برادران]] و عموهای خود را (برای [[خدا]]) می‌کشتیم. این [[درگیری‌ها]] به ما جز [[ایمان]] و [[تسلیم]] در برابر [[حق]] نمی‌افزود....»<ref>{{متن حدیث|وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا مَا يَزِيدُنَا ذَلِكَ إِلَّا إِيمَاناً وَ تَسْلِيماً...}}</ref>. در آن میان [[اعین بن ضُبیعه مُجاشعی]] اعلام کرد که حاضر است برابر دستور حضرت عمل کند و [[ابن حضرمی]] را یا بکشد یا از بصره بیرون کند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۶.</ref>.

به هر حال امیرالمؤمنین{{ع}} اعین بن ضُبیعه مُجاشعی را فرا خواند و از وی خواست به بصره رفته، قومش را از [[همراهی]] با [[ابن حضرمی]] بازدارد. حضرت در این باره با وی گفت و گو کرد و نامه‌ای به [[زیاد بن عبید]] نوشت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 501 - 502.</ref>.

==نامه امیرالمؤمنین{{ع}} به زیاد در بصره==

«به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]، از [[بنده خدا]] [[علی بن ابی طالب]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[زیاد بن عبید]]. [[سلام]] بر تو باد. اما بعد، [[اعین بن ضبیعه]] را فرستاده‌ام که [[قوم]] خود را از گرد [[ابن حضرمی]] بپراکند. بنگر که چه می‌کند. اگر انجام داد و به آن چه [[گمان]] می‌رود رسید که در آن پراکندگی [[اوباش]] است، این چیزی است که ما [[دوست]] داریم ([[نیکو]] و قابل تقدیر است) و اگر کار با آن قوم به [[دشمنی]] و [[عصیان]] کشید، با گروهی که [[فرمانبردار]] تو هستند، [[قیام]] کن و بر آن گروه که به خلاف تو برخاسته‌اند، بتاز. اگر [[پیروزی]] نصیب تو گردد، همان است که چشم بر آن دارم و اگر نه، با آنان [[مدارا]] کن و در کار درنگ کن. ولی گوش و چشم به آنان دار که به زودی افواج [[سپاه مسلمانان]] برای [[حمایت]] تو در خواهند رسید. خــدا [[مفسدان]] [[ستمکار]] را نابود و [[مؤمنان]] بر [[حق]] را [[یاری]] کند. والسلام»<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى زِيَادِ بْنِ عُبَيْدِ سَلَامٌ عَلَيْكَ. أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي قَدْ بَعَثْتُ أَعْيَنَ بْنَ ضُبَيْعَةَ لِيُفَرِّقَ قَوْمَهُ عَنِ ابْنِ الْحَضْرَمِيِّ فَارْقُبْ مَا يَكُونُ مِنْهُ فَإِنْ فَعَلَ وَ بَلَغَ مِنْ ذَلِكَ مَا يُظَنُّ بِهِ وَ كَانَ فِي ذَلِكَ تَفْرِيقُ تِلْكَ الْأَوْبَاشِ فَهُوَ مَا تُحِبُّ وَ إِنْ تَرَامَتِ الْأُمُورُ بِالْقَوْمِ إِلَى الشِّقَاقِ وَ الْعِصْيَانِ فَانْهَضْ بِمَنْ أَطَاعَكَ إِلَى مَنْ عَصَاكَ فَجَاهِدْهُمْ فَإِنْ ظَفِرْتَ فَهُوَ مَا ظَنَنْتُ وَ إِلَّا فَطَاوِعْهُمْ وَ مَاطِلْهُمْ ثُمَّ تَسَمَّعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ فَكَأَنَّ كَتَائِبَ الْمُسْلِمِينَ قَدْ أَظَلَّتْ عَلَيْكَ فَقَتَلَ اللَّهُ الْمُفْسِدِينَ الظَّالِمِينَ وَ نَصَرَ الْمُؤْمِنِينَ الْمُحِقِّينَ وَ السَّلَامُ}}؛ الغارات، ص۲۷۳؛ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۳۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۶؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۱۶۰. بخشی از این نامه در نهج البلاغه، نامه ۵، آمده است که ما آن را در شرح حال عثمان بن حنیف نقل کرده‌ایم. طبری نیز قسمت‌های عمده این نامه را ذکر کرده، ولی عنوان نامه به آن نداده است (تاریخ طبری، ج۴، ص۸۵) همچنین جمله «تسمع و أبصر» در الغارات و نقل طبری است و در منابع دیگر نیست. ابن اثیر (الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۸۲) به اندکی از نامه اشاره کرده و می‌نویسد حضرت این توصیه‌ها را برای زیاد نوشت.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 503 - 504.</ref>

اعین بن ضُبیعه که [[ابن اثیر]] وی را از [[صحابه]] دانسته<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج۱، ص۱۶۴، (چاپ مصر).</ref> و [[شیخ طوسی]]<ref>رجال طوسی، ص۳۵.</ref> او را از [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} ذکر کرده، به دستور حضرت به بصره رفت و در میان [[قبیله ازد]]<ref>در بحار الأنوار، ج۳۴، ص۳۸، به جای ازد، اهواز ذکر شده که اشتباه است.</ref> به [[دیدار]] زیاد شتافت. زیاد به او خوشامد گفت و در کنار خود جایش داد. اعین [[سخنان علی]]{{ع}} و [[تصمیم]] وی را به زیاد گفت و در این باره مدتی با یکدیگر گفت و گو کردند. آن گاه نامه حضرت را به وی داد. زیاد نامه را مطالعه کرد و برای اعین نیز خواند. پس از آن اعین نزد قومش رفت و از آنان خواست بازگردند. آنان نیز اظهار [[اطاعت]] کردند و خود نیز همراهشان به نزد [[جماعت]] [[ابن حضرمی]] رفت و تمام [[روز]] را با ابن حضرمی و یارانش سخن گفت و [[امید]] به بازگشت آنان داشت. ولی چون به جایگاه خود بازگشت، ده نفر به دنبال وی آمدند و او را ناگهانی در بستر کشتند. [[مردم]] [[تصور]] می‌کردند که آنها جزو [[خوارج]] بودند<ref>الغارات، ص۲۷۴ و مترجم ۱۴۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۷.</ref>. برخی نیز گفته‌اند ابن حضرمی دستور داده بود که وی را بکشند<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۸۲؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۴۱.</ref>. به نظر می‌رسد که این نظر صحیح باشد و تنها به جهت [[تنزیه]] ابن حضرمی قول اول را مطرح کرده‌اند؛ در حالی که در این [[جریان‌ها]] خوارج نقشه عمده‌ای نداشته‌اند؛ زیرا آنان با علی و [[معاویه]] هر دو مخالف بودند و اگر در نامه زیاد به [[امیرالمؤمنین]] از آنان تعبیر به خوارج بیرون از [[دین]] شده، منظور طرفداران ابن حضرمی است.

زیاد بعد از کشته شدن اعین [[تصمیم]] گرفت، همراه با [[ازدیان]] و [[شیعیان امیرالمؤمنین]] ابن حضرمی را بیرون و علیه وی [[اقدام]] کند. [[بنی تمیم]] [[پیام]] دادند که مانع کسی که شما [[پناه]] دادید نشدیم. چگونه مانع کسی می‌شوید که ما پناه داده‌ایم. ازدیان چون این سخن را شنیدند، از [[جنگ]] با بنی تمیم اجتناب کردند. زیاد نیز در نامه‌ای که به امیرالمؤمنین{{ع}} نوشت، وی را در جریان فعالیت‌های اعین و [[شهادت]] وی قرار داد و به تصمیم خود در [[رویارویی]] با ابن حضرمی اشاره کرد و گفت علت انصراف از این تصمیم را از آورنده نامه سؤال کند. آن گاه پیشنهاد کرد که حضرت [[جاریة بن قدامه سعدی]] را که مردی [[بصیر]] و در میان [[قوم]] خود [[مطاع]] و بر [[دشمن]] سخت‌گیر است، بفرستد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 504 - 505.</ref>.

==اعزام جاریة بن قدامه به [[بصره]]==

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} با دریافت نامه زیاد، جاریة بن قُدامه را فراخواند و به وی فرمود: «ای پسر [[قدامه]]، [[ازدیان]] [[کارگزار]] من و [[بیت المال]] مرا [[پناه]] داده‌اند؛ ولی [[مضر]] به [[مخالفت]] با من برخاسته و با من [[دشمنی]] می‌کنند؛ حال آن‌که [[خداوند]] به وسیله ما نخستین بار آنان را [[کرامت]] ارزانی داشت و [[راه هدایت]] را به ایشان نمود. اکنون ([[مردم]] را) به جماعتی می‌خوانند که با [[خدا]] و رسولش دشمنی ورزیده‌اند و می‌خواستند [[نور خدا]] را خاموش کنند. ولی سخن [[حق]] اعتلا یافت و [[کافران]] به [[هلاکت]] رسیدند»<ref>{{متن حدیث|يَا ابْنَ قُدَامَةَ تَمْنَعُ الْأَزْدُ عَامِلِي وَ بَيْتَ مَالِي وَ تُشَاقُّنِي مُضَرُ وَ تُنَابِذُنِي وَ بِنَا ابْتَدَأَهَا اللَّهُ بِالْكَرَامَةِ وَ عَرَّفَهَا الْهُدَى وَ تَدْعُو إِلَى الْمَعْشَرِ الَّذِينَ حَادُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَرَادُوا إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ حَتَّى عَلَتْ كَلِمَةُ اللَّهِ وَ هَلَكَ الْكَافِرُونَ}}.</ref>.

جاریه نزد [[ازدیان]] رفت و گفت: خدایتان جزای خیر دهد، [[رنج]] شما چه بزرگ است و ابتلای شما چه [[نیکو]] و امیرتان را چه [[نیک]] [[فرمان]] میبرید... آن‌گاه نامه علی{{ع}} را بر آنان و [[شیعیان علی]]{{ع}} و دیگران بخواند. نامه چنین بود:

«از [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به هر کس از ساکنان [[بصره]] که این نامه بر او خوانده می‌شود از [[مؤمنان]] و [[مسلمانان]]. [[سلام]] بر شما باد.

این نامه که به دست شما می‌رسد [[حجت]] را بر شما تمام می‌کند و بعد از آن دیگر نامه‌ای نخواهم نوشت، اگر [[اندرز]] مرا به کار نبندید و [[رسول]] مرابیازارید، بی‌درنگ ـ اگر خدا خواهد - به سویتان خواهیم آمد. والسلام<ref>{{متن حدیث|مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى مَنْ قُرِئَ عَلَيْهِ كِتَابِي هَذَا مِنْ سَاكِنِي الْبَصْرَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ. أَمَّا بَعْدُ فَإِنَ اللَّهَ حَلِيمٌ ذُو أَنَاةٍ لَا يُعَجِّلُ بِالْعُقُوبَةِ قَبْلَ الْبَيِّنَةِ وَ لَا يَأْخُذُ الْمُذْنِبَ عِنْدَ أَوَّلِ وَهْلَةٍ وَ لَكِنَّهُ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ يَسْتَدِيمُ الْأَنَاةَ وَ يَرْضَى بِالْإِنَابَةِ لِيَكُونَ أَعْظَمَ لِلْحُجَّةِ وَ أَبْلَغَ فِي الْمَعْذِرَةِ. وَ قَدْ كَانَ مِنْ شِقَاقِ جُلِّكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ مَا اسْتَحْقَقْتُمْ أَنْ تُعَاقَبُوا عَلَيْهِ فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِكُمْ وَ رَفَعْتُ السَّيْفَ عَنْ مُدْبِرِكُمْ وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ وَ أَخَذْتُ بَيْعَتَكُمْ فَإِنْ تَفُوا بِبَيْعَتِي وَ تَقْبَلُوا نَصِيحَتِي وَ تَسْتَقِيمُوا عَلَى طَاعَتِي أَعْمَلْ فِيكُمْ بِالْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ قَصْدِ الْحَقِّ وَ أُقِمْ فِيكُمْ سَبِيلَ الْهُدَى فَوَ اللَّهِ مَا أَعْلَمُ أَنَّ وَالِياً بَعْدَ مُحَمَّدٍ{{صل}} أَعْلَمَ بِذَلِكَ مِنِّي وَ لَا أَعْمَلَ أَقُولُ قَوْلِي هَذَا صَادِقاً غَيْرَ ذَامٍّ لِمَنْ مَضَى وَ لَا مُنْتَقِصاً لِأَعْمَالِهِمْ فَإِنْ خَطَّتْ بِكُمُ الْأَهْوَاءُ الْمُرْدِيَةُ وَ سَفَهُ الرَّأْيِ الْجَائِرِ إِلَى مُنَابَذَتِي تُرِيدُونَ خِلَافِي فَهَا أَنَا ذَا قَرَّبْتُ جِيَادِي وَ رَحَّلْتُ رِكَابِي وَ ايْمُ اللَّهِ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَى الْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً لَا يَكُونُ يَوْمُ الْجَمَلِ عِنْدَهَا إِلَّا كَلَعْقَةِ لَاعِقٍ [مَعَ أَنِّي عَارِفٌ لِذِي الطَّاعَةِ مِنْكُمْ فَضْلَهُ وَ لِذِي النَّصِيحَةِ حَقَّهُ غَيْرُ مُتَجَاوِزٍ مُتَّهَماً إِلَى بَرِيٍّ وَ لَا نَاكِثاً إِلَى وَفِيٍّ}} (این قسمت تنها در نهج البلاغه نامه ۲۹ موجود است. ر. ک: صبحی صالح، ص۳۸۹.) {{متن حدیث|وَ إِنِّي لَظَانٌ أَنْ لَا تَجْعَلُوا إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَلَى أَنْفُسِكُمْ سَبِيلًا. وَ قَدْ قَدَّمْتُ هَذَا الْكِتَابَ حُجَّةً عَلَيْكُمْ وَ لَنْ أَكْتُبَ إِلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِهِ كِتَاباً إِنْ أَنْتُمْ اسْتَغْشَشْتُمْ نَصِيحَتِي وَ نَابَذْتُمْ رَسُولِي حَتَّى أَكُونَ أَنَا الشَّاخِصَ نَحْوَكُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ}}؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۹؛ الغارات، ص۲۷۷؛ منهاج البراعه، ج۴، ص۳۳۵؛ بحارالأنوار، ج۳۴، ص۳۷ - ۳۹؛ محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۱۶۳؛ بخشی از این نامه در نهج البلاغه آمده که حضرت به مردم بصره نوشته است (فیض الاسلام، نامه ۲۹، ص۹۰۴) از جمله {{متن حدیث|وَ قَدْ كَانَ مِنِ انْتِشَارِ حَبْلِكُمْ وَ شِقَاقِكُمْ مَا لَمْ تَغْبَوْا عَنْهُ فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِكُمْ وَ رَفَعْتُ السَّيْفَ عَنْ مُدْبِرِكُمْ وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ}} و جملاتی در این بخش ذکر نشده و بعد از آن از جمله {{متن حدیث|فَإِنْ خَطَّتْ بِكُمُ...}} تا نزدیک به آخر نامه ذکر شده است  بخشی از آنچه در نهج البلاغه آمده در (ابن حمدون، التذکرة الحمدونیه، ج۱، ص۳۰۲) نیز آمده است. و طبری فقط به نامه اشاره کرده است.</ref>.

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این نامه از گذشتی که در [[جنگ جمل]] نسبت به مردم بصره داشته، یاد می‌کند با این که آنان سزاوار [[عقوبت]] و [[کیفر]] بودند و بیان می‌کند اگر بر [[بیعت]] خود باقی باشند. برابر [[دستور خدا]] و سنت پیامبر عمل خواهد کرد و بر [[آگاهی]] خود نسبت به [[کتاب و سنت]] تکیه می‌کند. اما در صدد [[بی‌احترامی]] به دیگران نیست و در پایان نیز آنان را [[تهدید]] نموده و نامه خود را آخرین نامه برای [[اتمام حجت]] بـر مـردم [[بصره]] معرفی می‌کند.

چون نامه علی{{ع}} خوانده شد، [[صبرة بن شَیمان]] برخاست و گفت: شنیدیم و [[اطاعت]] خواهیم کرد. ما با هر کس که با [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} سر [[جنگ]] داشته باشد، می‌جنگیم و با هر کس سر [[صلح]] داشته باشد، صلح می‌کنیم. آن‌گاه از جاریه خواست با همان عده که آمده، با قومش رو به رو شود و در صورت [[لزوم]] او را [[یاری]] خواهند کرد. دیگران نیز چنین گفتند. جاریه خود به سوی [[بنی تمیم]] حرکت کرد و زیاد و بعد از وی [[صبره]] به سخن برخاستند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 505 - 509.</ref>.

زیاد نامه‌ای به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نوشت و آن نامه را به [[ظبیان بن عماره]] داد. در نامه پس از اشاره به [[شکست]] ابن حضرمی و یارانش بیان کرد که برخی در آتش سوختند و گروهی طعمه [[شمشیر]] شدند. چند نفر نیز باقی مانده، [[توبه]] کردند و از گناهشان [[عفو]] کردیم<ref>ثقفی، الغارات، ص۲۸۲، مترجم، ص۱۵۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۵۲؛ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۴۱.</ref>.

چون نامه زیاد به [[کوفه]] رسید، علی{{ع}} آن را برای [[مردم]] خواند و آنان از [[پیروزی]] [[جاریه]] شادمان شدند. حضرت بر وی و [[ازد]] ثنا گفت و مردم بصره را [[نکوهش]] کرد<ref>الغارات، ص۲۸۳؛ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۴۱.</ref> این چنین بود که فتنه‌ای دیگر از [[فتنه‌ها]] و [[توطئه‌های معاویه]] از بین رفت و زمینه برای بازگشت [[عبدالله بن عباس]] به [[بصره]] فراهم گردید.

[[آشوب]] [[ابن حضرمی]] نشان داد که مردم بصره طرفدار [[عثمان]] هستند و به [[راحتی]] تحت تأثیر [[تبلیغات]] [[معاویه]] قرار گرفته و در برابر کشته شدن اعین فرستاده [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} هیچ عکس العملی نشان ندادند و تنها [[قاطعیت]] جاریه جلو [[نفوذ]] ابن حضرمی را گرفت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 509 - 511.</ref>.

عبدالله بن عباس پس از [[جنگ جمل]] به سمت [[استانداری بصره]] [[منصوب]] شد و تا [[سال چهلم هجری]] در این سمت باقی ماند. او از [[مشاوران]] و [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} بود و دیدگاه‌های خود را در [[ارتباط]] با مسائل [[سیاسی]] به علی{{ع}} ارائه می‌داد. از بسیاری موارد به خوبی استفاده می‌شود که نظر حضرت موافق دیدگاه [[ابن عباس]] نبوده است، اما او را به اظهار نظر [[تشویق]] می‌کرد. عبدالله در جنگ جمل و [[صفین]] حضور داشت ولی در [[جنگ نهروان]] بر اساس وظیفه‌ای که به عهده داشت عمل کرد و موفق به حضور در [[جنگ]] نشد. عبدالله در چهار سال و اندی که بر بصره [[حکومت]] می‌کرد، [[شاهد]] رویدادهای تلخ و شیرین زیادی بود. او می‌‌دید که معاویه با [[مکر]] و [[حیله]] و [[نیرنگ]] [[قدرت]] خود را [[تحکیم]] بخشیده و در میان [[یاران علی]]{{ع}} [[اختلاف]] ایجاد کرده است. او [[شاهد]] بود زمانی که برای جنگ با معاویه (در مرتبه دوم) از مردم بصره کمک خواست - که منجر به جنگ نهروان شد - در آغاز تنها هزار و پانصد تن از مردم بصره اعلام [[آمادگی]] کردند؛ در حالی که افرادی که در [[دیوان]] [[بیت المال]] نام و نشان داشتند به شصت هزار نفر می‌رسید. این برای عبدالله نگران کننده بود که افراد تحت فرمانش این‌گونه بی‌تفاوت شده‌اند. او [[شاهد]] [[شورش]] خریت و ناظر [[مرگ]] [[محمد بن ابی بکر]] و [[مالک اشتر]] به دست [[معاویه]] بود. او در [[فتنه]] [[ابن حضرمی]] دید که چگونه مردم بصره از وی [[حمایت]] کردند. او دید چگونه معاویه یورش‌های پی در پی خود را در مرزهای [[خلافت علی]]{{ع}} آغاز کرد و علی{{ع}} در برابر این تجاوزها تنها بود. نه [[یاران]] بی‌وفایش او را [[یاری]] می‌کردند و نه مردم بصره و [[کوفه]] و [[مدینه]] و [[مکه]]. در سال سی و نهم دامنه [[اختلافات]] به جایی رسید که در برخی مناطق [[فارس]] [[مردم]] دست به شورش زدند و عبدالله با موافقت علی{{ع}} [[زیاد بن عبید]] را به آن منطقه فرستاد. عبدالله [[شاهد]] بود که عده‌ای از [[ترس]] [[عدالت علی]]{{ع}} و برای [[مال]] بیشتر به معاویه [[پناهنده]] می‌شوند.

[[ابن عباس]] به [[آینده]] می‌اندیشید. سال‌ها از [[مناصب]] [[حکومتی]] به دور بود و اکنون که به مقامی رسیده، دچار مشکل شده است. وی در این باره [[فکر]] می‌کرد. وجود مشکل برای [[پیروان]] [[حق]] امری روشن و بدیهی است. مگر [[رسول خدا]]{{صل}} نبود که در مدت ده سال که در مدینه بود بیش از شصت [[غزوه]] و سریه را از سرگذراند. اکنون نیز همان [[مخالفان]] با نام [[اسلام]] به [[جنگ علی]]{{ع}} آمده‌اند و در مقابل فریاد کمک‌خـواهـی او [[سکوت]] را بر پاسخ ترجیح می‌دهند. حتی حاضر نیستند در برابر [[یورش‌های معاویه]] از [[شرف]] و [[ناموس]] [[جامعه اسلامی]] [[دفاع]] کنند. او علی{{ع}} را نیز می‌شناسد وی مرد [[حق]] است. [[سخنان پیامبر]] را در [[شأن]] وی از یاد نبرده است؛ اما چه می‌شود کرد بیست و پنج سال است که مردم از [[سنت پیامبر]] فاصله گرفته‌اند. آنان [[سیره]] آن حضرت را در [[تقسیم بیت المال]] فراموش کرده‌اند. تعداد زیادی از [[ارزش‌های اسلامی]] از یادها رفته است و علی{{ع}} می‌خواهد آنها را [[احیا]] کند و [[بدعت‌ها]] را نابود کند. این جاست که عبدالله در حال تردید به سر می‌برد. [[آینده]] روشنی را [[پیش بینی]] نمی‌کند. بر خود لازم می‌داند، از [[پسر عم]] خود [[حمایت]] و [[یاری]] کند. [[سختی‌ها]] را [[تحمل]] کند؛ چراکه او بر [[حق]] است و برای [[اجرای قوانین]] [[حیات]] بخش [[اسلام]] تمام این سختی‌ها را تحمل می‌کند. ولی عبدالله برای برخی از این سختی‌ها راه‌حل داشت او در گذشته به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} توصیه کرده بود که [[معاویه]] را برای مدت کوتاهی در [[شام]] ابقا کند. سپس او را برکنار نماید. اما علی{{ع}} این را به [[صلاح]] [[دین]] خود نمی‌دانست. او [[فکر]] می‌کرد [[حفظ]] [[مردم]] به حفظ سران و بزرگان [[قبایل]] است؛ چراکه [[سرزمین حجاز]] و [[عراق]] هنوز به [[رئیس قبیله]] به دید خاصی می‌نگرند. یکی از راه‌ها این بود که علی{{ع}} به آنان [[پست]] و [[مقام]] دهد و [[تطمیع]] کند؛ اما علی{{ع}} این [[منطق]] را نمی‌پذیرفت. چه می‌شود کرد مردم طالب [[دنیا]] و [[ثروت]] و مقام هستند، اگر از راه [[مشروع]] شد چه بهتر، ولی اگر نشد راه دیگری می‌جویند.

در قطب مخالف علی، معاویه قرار دارد. او با دست پُر، از [[یاران]] خود [[پذیرایی]] می‌کند و دنیا داران را به [[طمع]] [[ریاست]] جذب می‌کند و [[پول]] پرستان و فراریان از [[حکومت علی]]{{ع}} را با پول استقبال می‌کند و گرد خود جمع میآورد. همچنین کسانی را که [[بیت المال]] را به [[غارت]] برده و مورد بازخواست علی{{ع}} قرار گرفته‌اند، مانند [[مصقله]] و [[قعقاع بن شور]] را به جانب خود می‌خواند. عبدالله چنین نظری دارد. اما این را هم می‌داند که علی{{ع}} [[مصلحت]] شخصی و [[اجتماعی]] خویش را در نظر نمی‌گیرد. بلکه آن چه برای او مهم است، [[عمل به وظیفه]] و [[دستور الهی]] است.

عبدالله در نامه‌ای که به [[امام حسن]]{{ع}} می‌نویسد: این نکات را یادآوری می‌کند. بخشی از این نامه را که مربوط به واگذاری [[کارها]] به افراد ذی [[نفوذ]] است، [[ابن قتیبه دینوری]] در [[عیون الاخبار]]<ref>ابن قتیبه عیون الاخبار، ج۱، ص۵۷، تحقیق اسکندرانی، چاپ مصر، ج۱، ص۱۴.</ref> و [[ابن عبد ربه]] در [[عقد الفرید]]<ref>ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج۵، ص۱۰۳؛ نویری نهایة الارب، عربی، ج۶، ص۱۶.</ref> و [[بلاذری]] در [[انساب الاشراف (کتاب)|انساب الاشراف]]<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۳، ص۲۹ و حاشیه آن.</ref> و [[ابن شهرآشوب]] در [[مناقب آل ابی‌طالب (کتاب)|مناقب]]<ref>مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۳۱، در این کتاب عنوان نامه ندارد بلکه سفارش حضوری است.</ref> نقل کرده‌اند و تمام آن را [[ابن اعثم کوفی]] در [[الفتوح]]<ref>ابن اعثم، الفتوح، عربی، ج۲، ص۲۸۵.</ref> و [[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]]<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۳.</ref> (به نقل از مدائنی) آورده‌اند که عبدالله به روشنی از روش علی{{ع}} [[انتقاد]] می‌کرد و در آن [[امام مجتبی]]{{ع}} را به [[جنگ]] [[تشویق]] می‌کرد. اما نمی‌داند که در آن جنگ برادرش ([[عبیدالله بن عباس]]) آن حضرت را تنها می‌گذارد.

در [[تاریخ]] ابن اعثم کوفی بعد از اشاره به [[گزینش]] سران و بزرگان در کارها درباره [[تقسیم بیت المال]] چنین می‌خوانیم: «امیرالمؤمنین علی{{ع}} در [[غنایم]] طریق [[راستی]] می‌فرماید و طمعی را که ارباب کفایت و [[اصحاب]] [[شهامت]] و اهالی بیوتات دارند، بر نمی‌آورد و ایشان را در [[عطایا]] با دیگران برابر می‌دارد. لاجرم از آن حضرت برگشته و موجب رفتن ایشان از نزد او و پیوستن به [[معاویه]] شد. تو آن طریق را رها کن و عطا بر همگان فراخ‌گیر و در [[اصلاح ذات البین]] مبالغت نمای و با [[بذل مال]] و [[احسان]]، دل‌های [[خواص]] و [[عوام]] بـه دست آر»<ref>تاریخ اعثم کوفی، مترجم، چاپ ادبیه، ص۳۱۷.</ref>.

برخی نقل کرده‌اند که ابن عباس بیست و چهار هزار مثقال از [[مال]] خود، همراه با وسائل منزل به ابوایوب داد<ref>قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۵۴.</ref>. اما اگر بقیه آن را از [[بیت المال]] داده باشد، با بیست غلام خود نشان‌گر آن است که عبدالله به گونه‌ای قائل به [[آزادی]] [[مصرف]] از بیت المال بوده است و [[بخشش]] وی به ابوایوب مؤید پیشنهادش به [[امام مجتبی]]{{ع}} است. شاید عبدالله بن عباس بخشش‌های دیگری نیز داشته که [[ابوالأسود دوئلی]] از آن [[آگاه]] بوده است و چنین به نظر می‌رسد که بعد از رفتن [[زیاد بن ابیه]] از بصره به [[فارس]]، [[مسئولیت]] [[ابواسود]] بیشتر شده و مسئولیت بیت المال را نیز به عهده گرفته است<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۶۹.</ref>. در نتیجه وی از دخل و [[خرج]] عبدالله آگاه بوده و چون عبدالله نظارت‌های وی را مشکوک می‌دانست ابو [[اسود]] را مورد [[سرزنش]] قرار داده است.

بیشتر مورخان نوشته‌اند که مسئله از آنجا آغاز شد که [[ابن عباس]] به ابو اسود گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]] اگر تو از بهایم بودی چون شتری نر بودی و اگر شتربان بودی آن [[دانش]] را نداشتی که شتران خود را به چراگاه ببری. و در هنگام حرکت به خوبی از عهده آنها بر نمی‌آیی». و پس از آن [[ابواسود]] نامه‌ای به علی نوشت و حضرت را از تصرفات نابجای ابن عباس در [[بیت المال]] [[آگاه]] ساخت. [[طبری]] و [[ابن عبد ربه]] حکایت جدائی عبدالله را از علی{{ع}} به نقل از [[ابومخنف]] ذکر کرده‌اند. اما ابن عبد ربه گوید: [[ابو مخنف]] از [[سلیمان بن ابی راشد]] از [[عبدالرحمن بن عبید]] نقل کرده که ابن عباس در برخورد با ابواسود به وی آن سخنان را گفت<ref>ابن عبد البر، عقد الفرید، ج۵، ص۹۶.</ref>. ولی طبری می‌نویسد: «[[حدیث]] کرد برای من [[عمر بن شبه]]، گفت: [[حدیث]] کرد برای من جماعتی به نقل از ابو مخنف، از [[سلیمان بن راشد]] از عبدالرحمان بن عبید ابوالکنود که»<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۱۰۸.</ref> [[بلاذری]] در [[انساب الاشراف (کتاب)|انساب الأشراف]]<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۶۹.</ref> تعبیر به {{عربی|"قالوا"» دارد و در [[تذکرة الخواص]] از هشام نقل قول می‌کند<ref>سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۱۵۱.</ref>.

با توجه به اینکه بیشتر مؤرخان در [[زمان]] [[اقتدار]] [[بنی عباس]] کتاب‌های خود را نوشته‌اند، احتمال [[جعل]] آن اندک است؛ گرچه ممکن است در مواردی عده‌ای عبارات و یا سخنان نادرستی را در واقعه، داخل کرده باشند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 511 - 517.</ref>.

==نقل قول ابن اعثم در [[اختلاف]] ابواسود و عبدالله==

ابن اعثم کوفی آغاز جریان را به صورتی دیگر نقل کرده است. وی می‌نویسد: علی{{ع}} به عبدالله که [[کارگزار]] حضرت بر [[بصره]] بود، [[فرمان]] داد که به [[مراسم حج]] رفته و مراسم حج را برای [[مردم]] برگزار نماید و [[امیرالحاج]] باشد. از این رو عبدالله، [[ابوالاسود دوئلی]] را برای [[خواندن نماز]] [[جانشین]] خود کرد و [[زیاد بن ابیه]] را [[مسئول]] [[خراج]] قرار داد و خود آماده شده، در [[مراسم حج]] شرکت کرد.

:به من خبر رسیده که زیاد مرا دشنام می‌دهد؛ حال آن‌که سخن و عمل نزد [[خدا]] نوشته می‌شود. درگذشته زیاد را [[ملاقات]] کردم و برای او درباره آن‌چه [[پیامبران]] آورده‌اند سخن گفتم. تا کی [[ناموس]] مرا در هر جمعی به [[بدی]] یاد می‌کنی و هر [[زمان]] که بخواهی رها می‌کنی و به سخن دیگر می‌پردازی. تا کی مرا دشنام می‌دهی؟ تا کی مرا به بدی یاد می‌کنی؟ و حال آن‌که [[ستم]] کرده‌ای و درخواست [[بخشش]] خواهی کرد و از این [[کارها]] بیرون خواهی رفت. سپس بازخواهی گشت و آن‌چه با من کرده‌ای فراموش خواهی کرد. [[عذر]] [[پشیمانی]] و فراموشی و عجله آورد.

هنگامی که عبدالله از مراسم حج برگشت، زیاد از ابواسـود بـه سـبب [[نکوهش]] او [[شکایت]] کرد. عبدالله، ابواسود را خواست و به وی گفت: «به خدا [[سوگند]] اگر از بهایم و [[چهار پایان]] بودی شتر نر بودی و اگر شتربان بودی آن [[دانش]] را نداشتی که شتران را به چراگاه ببری و نه به خوبی به آبشخور برسانی. تو را چه رسد به بزرگان و [[آزادگان]] که آنان را هجو کنی و درباره آنها سخنان [[زشت]] بگویی و [[ناموس]] آنها را به چیزی که نیست یاد کنی. از نزد من خارج شو. [[خدا]] با تو چنین و چنان کند»<ref>الفتوح، عربی، ج۲، ص۲۳۸ و مترجم، ص۳۰۷، (چاپ قدیم).</ref>. سپس ابو اسود خارج شد و برای علی{{ع}} نامه نوشت.

آن‌چه ابن اعثم ذکر کرده صحیح نیست و با [[حقایق]] [[تاریخی]] ناسازگار است، زیرا:

#[[ابوالفرج اصفهانی]] در [[الاغانی]] جریان [[اختلاف]] بین ابواسود و زیاد را به گونه‌ای دیگر نقل کرده که هیچ ارتباطی به ابن عباس ندارد. او بر خلاف ابن اعثم به طور [[مسند]] نقل می‌کند که به من خبر داد [[عبدالله بن محمد رازی]]، از [[محمد بن حارث خراز]]، از [[مدائنی]]، از [[ابوبکر هذلی]] که گفت: [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} ابواسود را بر [[بصره]] گمارد و [[زیاد بن ابیه]] را [[مسئول]] [[دیوان]] و [[خراج]] کرد. زیاد از ابواسود دولی نزد علی{{ع}} [[بدگویی]] می‌کرد و او را [[دشنام]] می‌داد. چون این خبر به ابواسود رسید، در اشعاری وی را [[سرزنش]] کرد. آن‌گاه اشعاری را نقل می‌کند که در آن ابواسود اشاره می‌کند زیاد از گذشت من [[سوء]] استفاده کرده است و در همین [[ارتباط]] درباره زیاد اشعاری را سرود و در این اشعار سه [[بیت]] شعری را که از قول ابواسود نقل کردیم به اضافه بیتی دیگر آورده است<ref>اصفهانی، الاغانی، ج۱۲، ص۳۱۱.</ref>.

[[عبدالله بن عباس]] در هنگام ترک بصره برای [[تسلیت]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در سوگ [[محمد بن ابی بکر]]، [[زیاد بن ابیه]] را [[جانشین]] خود کرد نه [[ابوالاسود دوئلی]] را و این مطلب یا به علت [[ناتوانی]] ابواسود بوده یا [[سخت‌گیری]] که نسبت به برخی مسائل داشته است. به هر حال ابوالاسود دوئلی جزو شخصیت‌هایی است که تا آخر [[عمر]] [[شیعه]] بود و به جهت علاقه‌اش به علی{{ع}} همیشه مورد [[بی‌مهری]] [[حکام]] بصره و [[مردم]] مخالف آن حضرت قرار می‌گرفت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 517 - 521.</ref>.

#برخی نیز معتقدند که عبدالله بیت المال بصره را به حجاز برد، اما بعد از [[نامه نگاری]] با [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} پشیمان شد و [[توبه]] کرد. این نظر در [[تذکرة الخواص]]<ref>تذکرة الخواص، ص۱۵۲.</ref> و [[نهج السعاده]]<ref> محمودی، نهج السعاده، ج۵، ص۳۴۰.</ref> پذیرفته شده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 521 ـ 522.</ref>.

== نامه [[ابوالاسود دوئلی]] به علی{{ع}} و پاسخ آن ==

امیرالمؤمنین{{ع}} بعد از دریافت نامه ابوالاسود دوئلی در نامه‌ای به وی چنین نوشت: «اما بعد، از مضمون نامه‌ات [[آگاه]] شدم و از کسی مانند تو میزیبد که [[امام]] [[مسلمین]] و [[امت]] را [[خیرخواهی]] کند [و [[امانت]] را اداء کند] از [[حق]] طرفداری کرده و از [[جور]] و [[ستم]] جدا شود. آن‌چه برای من نوشتی، در آن باره به همکارت، نامه نوشتم ولی به او اطلاع ندادم که تو درباره او نامه نوشته‌ای. از آگاه ساختن من به آن‌چه نزد توست، خودداری مکن. این از چیزهایی است که توجه به آن به [[صلاح]] امت است؛ زیرا تو [[شایسته]] آن هستی و گزارش آن، [[حق]] واجبی است از جانب [[خدا]] بر عهده تو، والسلام»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ فَهِمْتُ كِتَابَكَ وَ مِثلُكَ نَصَحَ الْإِمَامَ وَ الْأُمَّةَ، [وَ أدَّی الْأَمَانَةَ] وَ والی [دلَّ] عَلَى الْحَقِّ وَ فَارِقُ الْجُورِ، وَ قَد كَتبْتُ إِلَىَّ فِیهِ مِن أمرِهِ وَلَمْ أُعْلِمْهُ بِكِتَابِكَ إِليَّ، فَلَا تَدَعْ إِعْلَامِي بِمَا يَكُونُ بِحَضْرَتِكَ مِمَّا النَّظَرُ فِیهِ لِأُمَّةِ صَلَاحٌ؛ فَإِنَّكَ بِذَلِكَ جَدِیرٌ وَ هُوَ وَاجِبٌ لِلَّهِ عَلَيْكَ وَ السَّلَامُ}}؛ ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج۵، ص۹۷؛ نهج السعاده، ج۵، ص۳۲۴؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۶۹؛ تاریخ طبری (هشت جلدی)، ج۴، ص۱۰۸ و چاپ دیگر، ج۶، ص۸۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۹۴؛ الفتوح، ج۲، ص۲۳۹؛ نویری، نهایة الإرب، مترجم، ج۵، ص۲۴۳؛ تذکرة الخواص، ص۱۵۱؛ تستری، قاموس الرجال، ج۶، ص۴۳۴، به نقل از تاریخ طبری، ج۵، ص۱۴۱؛ زکی صفوت، جمهرة رسائل عرب، ج۱، ص۵۸۸، در تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۵، به نامه ابواسود و نامه حضرت به ابن عباس اشاره کرده است؛ سپهر، ناسخ التواریخ، جزء چهارم از جلد سوم، ص۳۸.</ref>؛

این روش مطمئنی بود که حضرت با استفاده از آن [[کارگزاران]] خود را کنترل می‌کرد و جلو [[انحرافات]] [[مسئولان]] را می‌گرفت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 523 - 525.</ref>.

امیرالمؤمنین{{ع}} در نامه‌ای به [[عبدالله بن عباس]] چنین نوشت: «اما بعد، از تو خبر کاری به من رسیده که اگر آن را انجام داده باشی خدایت را به [[خشم]] آورده‌ای و [[امانت]] خود را ([[حکومت بصره]]) [[خوار]] ساخته‌ای و بر پیشوای خود [[عصیان]] ورزیده و به [[مسلمانان]] [[خیانت]] کرده‌ای. به من گزارش رسیده که [[زمین]] را برهنه ساخته و آن‌چه در اختیارت بوده گرفته‌ای و آن‌چه در دو دستت بوده خورده‌ای. اکنون حساب دخل و [[خرج]] خود را برای من بفرست و بدان که حساب [[خدا]] بزرگ‌تر و شدیدتر از حساب [[مردم]] است؛ والسلام»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ اللهَ [رَبَّكَ] وَ أَخْزَيْتَ [وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ] وَ والی [دَلَّ] أَمَانَتَكَ، وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ وَ خُنْتَ الْمُسْلِمِینَ. بَلَغَنِي أَنَّكَ جَرَّدْتَ الْأَرْضَ [فَأَخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَيْكَ] وَ أَكَلْتَ مَا تَحْتَ يَدَيْكَ فَارْفَعْ إِلَيَّ حِسَابَكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ وَ السَّلَامُ}}</ref>.

این نامه در [[عقد الفرید]]، [[أنساب الأشراف]]، [[نهج السعاده]] و [[نهج البلاغه]]<ref>ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج۵، ص۹۷؛ نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۴۰، ص۴۱۲؛ فیض الاسلام، ص۹۵۵؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۱۵ - ۵۱۶.</ref> آمده است. آن چه در قلاب آمده به نقل از نهج البلاغه است و مختصری از آن نیز در [[تذکرة الخواص]] ذکر شده و [[طبری]] و به تبع وی [[ابن اثیر]] در [[الکامل]] و [[نویری]] در [[نهایة الارب]] تنها به ارسال نامه از جانب [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} اشاره دارند.

این نامه در تمام منابع گذشته با اندک اختلافی ذکر شده و [[طبری]] و [[ابن اثیر]] و [[نویری]] نیز نامه را نقل کرده‌اند و این اعثم آن را جزئی از نامه دیگر دانسته و برخی از قول [[ابن عباس]] نقل کرده‌اند.

==دومین نامه [[امام]] به ابن عباس==

در [[تاریخ طبری]]، [[کامل ابن اثیر]]، و دیگر منابع بخش اول این نامه ذکر شده است که حضرت می‌فرماید: «به من بگوی آن‌چه از جزیه گرفته‌ای از کجا است و در کجا مصرف کرده‌ای»<ref>تاریخ طبری (هشت جلدی)، ج۴، ص۱۰۸؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۹۴ و مترجم، ج۴، ص۲۱۵؛ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۶۴؛ الفتوح، ج۲، ص۲۳۹؛ قاموس الرجال، ج۶، ص۴۳۴.</ref> ولی همین بخش در تاریخ ابن اعثم، در [[پایان‌نامه]] قبلی ابن عباس آمده است.

در این نامه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به روشنی عبدالله را متهم می‌کند و به او [[پند]] و [[اندرز]] می‌دهد که [[دارایی]] [[دنیا]] همیشه اندک است. اما تبعات و آثار [[شومی]] را در [[دنیا]] و [[آخرت]] برای افراد به دنبال دارد. ذکر [[جزیه]] ممکن است از آن جهت باشد که اکثر [[بیت المال]] [[بصره]] را جزیه تشکیل می‌داده و ممکن است [[تصرف]] او در این بخش بوده که تعیین مقدار آن در دست [[حاکم]] است. برابر نقل [[طبری]] [[ابن عباس]] در پاسخ نامه دوم حضرت می‌نویسد: «اما بعد، چنین فهمیدم که برابر آن‌چه به تو رسیده، چنین [[تصور]] می‌کنی که از [[مال]] [[مردم]] این سرزمین برای خود چیزی گرفته و برداشته‌ام. پس برای [[حکومت]] در بصره هر که را [[دوست]] داری بفرست که من میروم؛ والسلام»<ref>تاریخ طبری (هشت جلدی)، ج۴، ص۱۰۸.</ref>.

عجیب‌تر از ادعای ابن اعثم، [[سخن]] سپهر در [[ناسخ]] التواریخ است که آن‌چه ابن اعثم ذکر کرده بهترین نظر درباره جریان [[عبدالله بن عباس]] دانسته و آن را پذیرفته است<ref>سپهر، ناسخ التواریخ، زندگانی حضرت علی{{ع}}، ج۴، ص۴۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 526 - 529.</ref>

وقتی که [[ابن عباس]] نامه علی{{ع}} را خواند، از حد خود [[تجاوز]] کرد و حاضر نشد صورت حساب را برای علی{{ع}} بفرستد. همچنین با علی{{ع}} مانند عموزاده [[رفتار]] نکرد و [[حق]] [[خویشی]] و [[برادری]] را ادا ننمود. او نیز مانند [[سرپرستی]] رفتار نکرد که به [[امام]] خود حق بدهد که راجع به آن‌چه به او سپرده حساب پس بدهد. او خود را همتا و مساوی [[خلیفه]] دانست و خویشتن را بالاتر از آن دانست که او را بازخواست کنند. ابن عباس بهتر از هر کسی می‌دانست که چگونه باید با پسر عموی خود [[مذاکره]] کند. او می‌توانست با [[ملایمت]] به عموزاده خود نامه بنویسد و برای او ثابت کند که چیزی از [[جزیه]] برای خود بر نداشته است. آری او هیچ یک از این [[کارها]] را نکرد، بلکه از کار کناره گرفت.

#[[کارگزار]] آنجا [[قثم بن عباس]] است که از نیرو و امکانات لازم برخوردار نیست؛ زیرا در سال گذشته (سال ۳۹ هـ.ق) در ایام [[حج]] که [[یزید بن شجره]] به مکه [[یورش]] برده بود، توانست [[قثم]] را بدون هیچ مقاومتی، از مکه [[اخراج]] کند و با توافق طرفداران علی{{ع}} و [[معاویه]]، [[شیبة بن عثمان عبدی]] [[مراسم حج]] را انجام داد. همچنین در [[سال چهلم]] که [[بسر بن ارطات]] به [[مکه]] [[حمله]] کرد، [[قثم]] از مکه گریخت و پس از اینکه بُسْر مکه را به قصد [[طائف]] ترک کرد، به مکه بازگشت و بر [[نماینده]] بسر بن ارطات، شیبة بن عثمان [[غلبه]] یافت<ref>ر.ک: جلد اول همین اثر، کارگزاران مکه، قثم.</ref>.

به هر حال [[ابن عباس]] [[تصمیم]] گرفت به مکه برود، ولی نه با دست خالی و همان وضعی که در ابتدای کار خود در [[شهر بصره]] داشت؛ بلکه او در حالی از [[بصره]] خارج شد که آن‌چه می‌توانست از [[بیت المال]] بصره به ناحق برداشت. ابن عباس می‌دانست که [[اهالی بصره]] نخواهند گذاشت آن [[پول]] هنگفت را که آنها را در جوال‌هایی قرار داده بود (که برخی ده هزار درهم<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۵.</ref>، برخی چهار صد هزار تا هفتصد هزار درهم<ref>تذکرة الخواص، ص۱۵۱.</ref> و برخی دو میلیون درهم<ref>رجال کشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۶۰، حدیث ۱۰۹.</ref> و عده‌ای آن را در حدود شش میلیون<ref>عقد الفرید، ج۵، ص۹۸؛ انساب الأشراف، ج۲، ص۱۷۲.</ref> درهم تخمین زده‌اند). به آسانی از [[شهر]] خارج کند. از این رو از دایی‌های خود از [[بنی هلال]] خواست که از وی [[حمایت]] کرده همراه او باشند تا پول‌ها را به مقصد خود برساند و آنها نیز پذیرفتند.

در [[تاریخ]] [[خلیفة بن خیاط]] نقل شده: هنگامی که [[عبدالله بن عباس]] [[بصره]] را به مقصد [[حجاز]] ترک کرد، ابولاسود دؤلی را به عنوان [[جانشین]] خود معرفی کرد و ابواسود [[حاکم بصره]] بود تا این که علی{{ع}} به [[شهادت]] رسید<ref>تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۵۲؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۱۶۵.</ref>. گزارش خلیفة بن خیاط نیز نشان‌گر آن است که عبدالله قبل از [[شهادت امیرالمؤمنین]]{{ع}} به حجاز رفته است و چنان‌چه [[جانشینی]] ابو اسود را توسط عبدالله بعید بدانیم، این نکته را ثابت می‌کند که بعد از عبدالله ابو اسود [[کارگزار بصره]] بوده است. شواهد دیگر نیز آن را ثابت می‌کند که ما آنها را نقل خواهیم کرد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 529 - 532.</ref>.

==آگاهی [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از فرار عبدالله==

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} پس از [[آگاهی]] از جریان کارهای عبدالله در [[مکه]]، نامه دیگری به وی نوشت و به شدت او را سرزنش کرد. این نامه را [[سید رضی]] در [[نهج البلاغه]] (نامه ۴۱) نقل کرده است. در نهج البلاغه آمده که حضرت به برخی از کارگزارانش {{عربی|"الى بعض عماله"}}<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۴۱۲؛ فیض الاسلام، ص۹۵۶.</ref> نوشت و گویا در نسخه [[علامه مجلسی]] اسم عبدالله، بوده است؛ آن گونه که در [[بحار الأنوار]]<ref>بحار الأنوار، ج۳۳، ص۴۹۹ و ج۴۲، ص۱۵۳ و ۱۸۱؛ طبع کمپانی، ج۸ ص۶۳۵.</ref> و [[سفینة البحار]]<ref>قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۵۲.</ref> ذکر شده است.

این نامه را عده زیادی نقل کرده‌اند. [[کشی]] آن را به نقل از شیخی از [[مردم]] یمامه از [[معلی بن هلال]] از [[شعبی]] آورده است<ref>رجال کشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۶۰.</ref>. در [[أنساب الأشراف]]<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۷۴.</ref> و [[عقد الفرید]]<ref>عقد الفرید، ج۵، ص۱۰۰.</ref> برابر سندی که در گذشته به آن اشاره شد. در [[تذکرة الخواص]]<ref>تذکرة الخواص، ص۱۵۱.</ref> به نقل از هشام که به احتمال [[هشام کلبی]] است. [[ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری]] در [[عیون الاخبار]] در دو موضع یکی در کتاب «السلطان» و دیگر در کتاب «طبائع»<ref>ابن قتیبه، عیون الاخبار، چاپ بیروت، ج۱، ص۹۸ و ۴۸۳ و چاپ ۱، ص۵۷ و ج۲، ص۸۲.</ref> ذیل واژه «ذئب» آورده؛ چون حضرت در این نامه [[ابن عباس]] را [[تشبیه]] به ذئب (گرگ) کرده است. [[ابن عساکر]] نیز در [[تاریخ دمشق]] آن چه را که [[ابن قتیبه]] آورده به نقل از وی نقل کرده و همان گونه در مختصر تاریخ دمشق<ref>ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۱۲، ص۳۲۰؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۵۱۵.</ref> آمده است. دیگران نیز از این منابع، نامه را نقل کرده، برخی رد کرده و بسیاری پذیرفته‌اند. این نامه در [[معادن الحکمه]] نیز نقل شده و نظر [[ابن میثم بحرانی]] در [[شرح نهج البلاغه]] پذیرفته شده است<ref>کاشانی، معادن الحکمه، ج۱، ص۳۵۳.</ref>. [[ابن دمشقی]] نیز در [[جواهر المطالب]] این نامه را ذکر کرده است<ref>ابن دمشقی، جواهر المطالب فی مناقب الامام علی{{ع}}، ج۲، ص۸۳.</ref>. در کتاب‌های لغت [[غریب الحدیث]] نیز آمده که این نامه را حضرت به [[عبدالله بن عباس]] نوشته هنگامی که [[اموال]] [[بصره]] را برده است<ref>ر.ک: ابن قتیبه، غریب الحدیث، ج۱، ص۳۶۸؛ زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، ج۳، ص۱۷۰؛ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج۳، ص۷۶.</ref>. در [[ناسخ التواریخ]]<ref>ناسخ التواریخ، ج۴ (زندگانی حضرت امیر{{ع}})، ص۳۸.</ref>، [[نهج السعاده]]<ref>نهج السعاده، ج۴، ص۳۲۸.</ref> و کتاب‌های دیگر نیز آمده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 532 - 535.</ref>.

به خدا [[سوگند]] اگر حسن و حسین{{عم}} آن‌چه تو کردی انجام داده بودند، با ایشان [[آشتی]] و [[سازش]] نمی‌کردم و با خواهش از من به چیزی دست نمی‌یافتند تا آن‌گاه که [[حق]] را از آنان بستانم و [[باطل]] به وجود آمده از [[ستم]] آنها را از بین ببرم. به [[پروردگار]] جهانیان سوگند می‌خورم که مرا شاد نمی‌کند، چنان‌چه [[مالی]] که از آنان برده‌ای برای من [[حلال]] باشد و آن را پس از خود برای دیگران به [[ارث]] بگذارم. پس [[شتاب]] مکن و در چاشت شتر را آهسته بچران (در [[مصرف]] [[مال]] شتاب مکن) که به آن ماند کـه تـو به [[آخرت]] رسیده‌ای و زیرخاک پنهان گشته‌ای و کردارت به تو نمایانده شده در جایی که [[ستمکار]] در آنجا بر اثر [[حسرت]] و [[اندوه]] فریاد میزند و تباه کننده حق برگشت به [[دنیا]] را [[آرزو]] می‌کند (در حالی که آن وقت هنگام گریختن (از [[عذاب الهی]]) نیست<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي كُنْتُ أَشْرَكْتُكَ فِي أَمَانَتِي وَ جَعَلْتُكَ شِعَارِي وَ بِطَانَتِي وَ لَمْ يَكُنْ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِي أَوْثَقَ مِنْكَ فِي نَفْسِي لِمُوَاسَاتِي وَ مُوَازَرَتِي وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَيَّ فَلَمَّا رَأَيْتَ الزَّمَانَ عَلَى ابْنِ عَمِّكَ قَدْ كَلِبَ وَ الْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ خَزِيَتْ وَ هَذِهِ الْأُمَّةُ قَدْ فَنَكَتْ وَ شَغَرَتْ قَلَبْتَ لِابْنِ عَمِّكَ ظَهْرَ الْمِجَنِّ فَفَارَقْتَهُ مَعَ الْمُفَارِقِينَ وَ خَذَلْتَهُ مَعَ الْخَاذِلِينَ وَ خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِينَ فَلَا ابْنَ عَمِّكَ آسَيْتَ وَ لَا الْأَمَانَةَ أَدَّيْتَ وَ كَأَنَّكَ لَمْ تَكُنِ اللَّهَ تُرِيدُ بِجِهَادِكَ وَ كَأَنَّكَ لَمْ تَكُنْ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَ كَأَنَّكَ إِنَّمَا كُنْتَ تَكِيدُ هَذِهِ الْأُمَّةَ عَنْ دُنْيَاهُمْ وَ تَنْوِي غِرَّتَهُمْ عَنْ فَيْئِهِمْ فَلَمَّا أَمْكَنَتْكَ الشِّدَّةُ فِي خِيَانَةِ الْأُمَّةِ أَسْرَعْتَ الْكَرَّةَ وَ عَاجَلْتَ الْوَثْبَةَ وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ الْمَصُونَةِ لِأَرَامِلِهِمْ وَ أَيْتَامِهِمُ اخْتِطَافَ الذِّئْبِ الْأَزَلِّ دَامِيَةَ الْمِعْزَى الْكَسِيرَةَ فَحَمَلْتَهُ إِلَى الْحِجَازِ رَحِيبَ الصَّدْرِ بِحَمْلِهِ غَيْرَ مُتَأَثِّمٍ مِنْ أَخْذِهِ كَأَنَّكَ لَا أَبَا لِغَيْرِكَ حَدَرْتَ إِلَى أَهْلِكَ تُرَاثَكَ مِنْ أَبِيكَ وَ أُمِّكَ فَسُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَ وَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَابِ أَيُّهَا الْمَعْدُودُ كَانَ عِنْدَنَا مِنْ أُولِي الْأَلْبَابِ كَيْفَ تُسِيغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّكَ تَأْكُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً وَ تَبْتَاعُ الْإِمَاءَ وَ تَنْكِحُ النِّسَاءَ مِنْ أَمْوَالِ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُجَاهِدِينَ الَّذِينَ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ هَذِهِ الْأَمْوَالَ وَ أَحْرَزَ بِهِمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَى هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْكَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَى اللَّهِ فِيكَ وَ لَأَضْرِبَنَّكَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّارَ وَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِي فَعَلْتَ مَا كَانَتْ لَهُمَا عِنْدِي هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّي بِإِرَادَةٍ حَتَّى آخُذُ الْحَقَّ مِنْهُمَا وَ أُزِيحَ الْبَاطِلَ عَنْ مَظْلَمَتِهِمَا وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتَهُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ حَلَالٌ لِي أَتْرُكُهُ مِيرَاثاً لِمَنْ بَعْدِي فَضَحِّ رُوَيْداً فَكَأَنَّكَ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ دُفِنْتَ تَحْتَ الثَّرَى وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي الظَّالِمُ فِيهِ بِالْحَسْرَةِ وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ فِيهِ الرَّجْعَةَ {{متن قرآن|وَلَاتَ حِينَ مَنَاصٍ}}</ref>.

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این نامه یادآوری می‌کند که این مال نه از آن توست و نه از آن من. بلکه از آن [[مسلمانان]] است. عده‌ای که محتاج‌اند و گروهی که در [[دفاع]] از مرزهای [[مسلمین]] و [[برقراری امنیت]] [[اجتماعی]] تلاش می‌کنند. از این رو جای گذشت نیست و گویا تو [[اعتقاد]] به خدا و [[قیامت]] نداری دیگران نیز اگر چنین کنند کار آنها قابل [[بخشش]] نیست و باید [[اموال]] [[مردم]] را به صاحبانش برگرداند. از متن نامه به خوبی پیدا است که مراد [[عبدالله بن عباس]] است نه عبیدالله.

عبدالله بن عباس در پاسخ این نامه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} چنین نوشت: «اما بعد، نامه‌ات به من رسید که در آن برداشتن [[اموال]] [[بیت المال]] [[بصره]] را بزرگ دانستی. به [[جان]] خودم [[سوگند]]، [[حق]] من در بیت المال بیشتر از آن است که من گرفته‌ام. والسلام»<ref>رجال کشی، (اختیار معرفة الرجال)، ص۶۲؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۱۷۰؛ ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۸۹؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۷۵؛ تذکرة الخواص، ص۱۵۳؛ نهج السعاده، ج۵، ص۳۳۱.</ref>.

به نظر می‌رسد امیرالمؤمنین{{ع}} [[صلاح]] نمی‌دانسته که برابر [[سیره رسول خدا]]{{صل}} عمل کند. چون امکان [[مخالفت]] [[مردم]] وجود داشت و ممکن بود عده‌ای حضرت را به دادن [[بیت المال]] به [[خویشان]] خود متهم کنند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 535 - 540.</ref>.

امیرالمؤمنین{{ع}} پس از دریافت پاسخ عبدالله در نامه‌ای به وی چنین نوشت: «اما بعد، همه [[شگفتی]] من از آن است که تو خود را نزد خویش [[پاک]] می‌دانی به این که [[حق]] تو در [[بیت المال]] [[خدا]] بیشتر از آن است که گرفته‌ای و بیشتر از آن‌چه برای فردی از [[مسلمانان]] است، [[حق]] داری. پس به تحقیق (از نظر خود) [[رستگار]] شدی. هر چند آرزوی [[باطل]] تو و ادعایت تو را از [[گناه]] [[نجات]] نمی‌دهد و آن‌چه را که [[خداوند]] بر تو [[حرام]] کرده است برای تو [[حلال]] نمی‌کند، خداوند [[عمر]] تو را طولانی کند، در این صورت تو [[بنده]] [[هدایت]] شده هستی! به من خبر رسیده که [[مکه]] را به عنوان [[وطن]] خود برگزیده و در آنجا در کنار آب خواب‌گاه و جای‌گاهی برای خود قرار داده (به [[دامداری]] مشغولی) و [[کنیزان]] مکه و [[طائف]] را می‌خری و آنان را بر چشم خود مقدم می‌داری و در برابر آنها [[مال]] دیگران را میبخشی. من به خداوند [[سوگند]] می‌خورم - خدایی که [[پروردگار]] من و پروردگار تو و پروردگار [[عزت]] است ـ مرا خوشحال نمی‌کند اگر آن‌چه تو از مال [[مردم]] گرفتی، از من باشد و از راه حلال به دست آورده باشم و آن را برای بازماندگان خود به [[ارث]] بگذارم. پس فریبی بزرگ‌تر از این نیست که آن [[اموال]] را با [[خوشحالی]] بخوری. [[صبر]] کن، صبر کن گویا که به انتها رسیده‌ای و بر پروردگارت عرضه شده‌ای و گویا به جای‌گاهی رسیده‌ای که آرزوی بازگشت داری و کسی که [[توبه]] را ضایع کرده نیز چنین آرزویی دارد؛ حال آن‌که چنین نیست (که کسی [[قادر]] به بازگشت باشد) و آن [[زمان]] هنگام فرار نیست، والسلام»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَالْعَجَبُ كُلُّ الْعَجَبِ مِنْ تَزْيِينِ نَفْسِكَ أَنَّ لَكَ فِي بَيْتِ مَالِ اللَّهِ أَكْثَرَ مِنْ مَالِ رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَقَدْ أَفْلَحْتَ إِنْ كَانَ تَمَنِّيكَ الْبَاطِلَ وَ ادِّعَاؤُكَ مَا لَا يَكُونُ يُنْجِيكَ مِنَ الْإِثْمِ وَ يُحِلُّ لَكَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْكَ عَمَّرَكَ اللَّهُ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْعَبْدُ الْمُهْتَدِي إِذَنْ! فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّكَ اتَّخَذْتَ مَكَّةَ وَطَناً وَ ضَرَبْتَ بِهَا عَطَناً تَشْتَرِي مُوَلَّدَاتِ مَكَّةَ وَ الطَّائِفِ تَخْتَارُهُنَّ عَلَى عَيْنَيْكَ وَ تُعْطِي فِيهِنَّ مَالَ غَيْرِكَ وَ إِنِّي لَأُقْسِمُ بِاللَّهِ رَبِّي وَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ مَا يَسُرُّنِي أَنَّ مَا أَخَذْتُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِي حَلَالٌ أَدَعُهُ لِعَقِبِي مِيرَاثاً فَلَا غُرُورَ أَشَدُّ بِاغْتِبَاطِكَ تَأْكُلُهُ. رُوَيْداً رُوَيْداً فَكَأَنْ قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ عُرِضْتَ عَلَى رَبِّكَ الْمَحَلَّ الَّذِي يَتَمَنَّى الرَّجْعَةَ الْمُضَيِّعُ لِلتَّوْبَةِ لِذَلِكَ وَ مَا ذَلِكَ وَ لَاتَ حِينَ مَنَاصٍ وَ السَّلَامُ}}؛ رجال کشی، ([[اختیار]] معرفة الرجال)، ص۶۲؛ قاموس الرجال، ج۶، ص۴۲۴؛ بحارالأنوار، ج۴۲، ص۱۵۴، هر دو به نقل از کشی؛ [[عقد]] الفرید، ج۵، ص۱۰۰، با تفاوت اندک؛ نهج السعاده، ج۵، ص۳۳۲؛ [[تذکرة الخواص]]، ص۱۵۲؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۱۷۵، از «رویداً» به بعد مشابه بخش پایانی نامه ۴۱ [[نهج البلاغه]] است و همین قسمت را [[ابن عساکر]] از ابوالقاسم [[علوی]] از رشاء بن نظیف از حسن بن اسمعیل از احمد بن [[مروان]] از محمد بن [[عبدالعزیز]] از محمد بن [[حرث]] از مدائنی نقل کرده که [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به برخی از [[کارگزاران]] خود نوشت: {{متن حدیث|رُوَيْداً قَدْ بَلَغْتَ الْمَدَى وَ عُرِضَتْ عَلَيْكَ أَعْمَالُكَ بِالْمَحَلِّ الَّذِي يُنَادِي المغتر بِالْحَسْرَةِ وَ يَتَمَنَّى الْمُضَيِّعُ التَّوْبَة و الظَّالِمُ الرَّجْعَةَ}}؛ ر. ک: ابن عساکر، [[ترجمه]] الامام علی بن ابی طالب{{ع}} من [[تاریخ]] [[دمشق]]، ج۳، ص۲۸۹. کتاب‌های لغت ذکر شده مانند ابن عساکر نقل کرده‌اند. همچنین همین بخش در [[کنز العمال]] در باب [[فضایل علی]]{{ع}} از این عساکر و دینوری نقل شده است. ر.ک: کنز العمال، ۱۶ جلدی، ج۱۳، ص۱۸۶، [[حدیث]] ۳۶۵۵۴.</ref>؛

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} پس از این که بیان می‌کند عبدالله از [[مال]] [[بیت المال]] به [[تجارت]] پرداخته [[روز قیامت]] را به یاد او می‌آورد و می‌فرماید: در آن [[روز]] دو کس آرزوی بازگشت می‌کنند. اول کسی که مانند عبدالله [[اعمال]] نادرست انجام دهند. دوم کسی که امکان [[توبه]] داشته باشد ولی توبه نکند و در واقع یادآوری می‌کند اگر توبه نکنی آرزوی بازگشت خواهی کرد، ولی آن [[زمان]] هنگام فرار نیست<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 540 - 542.</ref>.

==نقل دیگری از نامه==

«اما بعد، به تحقیق از مسائل [[تعجب]] آور است که تو خود را نزد خویش [[پاک]] جلوه میدهی به این که برای تو در بیت المال مسلمین نسبت به دیگر [[مسلمانان]] [[حق]] بیشتری است. پس به تحقیق [[رستگار]] شدی اگر آرزوی [[باطل]] تو و ادعایت چیزی باشد که تو را از [[گناهان]] [[نجات]] نمی‌دهد و برای تو [[حلال]] نمی‌کند آن‌چه [[حرام]] است (درست باشد) در این صورت تو [[بنده]] [[هدایت]] شده [[سعادتمندی]] هستی.

به من خبر رسیده که [[مکه]] را به عنوان [[وطن]] خود [[انتخاب]] کرده و در آنجا در کنار آب خواب‌گاه و جای‌گاه برای خود قرار داده‌ای (و مشغول [[خرید و فروش]] دام هستی) و کنیزکان تولد یافته در مکه، [[مدینه]] و [[طائف]] را می‌خری آنها را بر چشم خود مقدم می‌داری و [[مال]] غیر خودت را در برابر آنها می‌بخشی. از این کار برگرد. [[خداوند]] تو را به [[راه رشد]] و [[صلاح]] هدایت کند. به سوی [[خدا]]، پروردگارت [[توبه]] کن و [[اموال مسلمانان]] را به آنها باز ده. به اندک زمانی از کسانی که با آنها [[الفت]] داشتی و مأنوس بودی جدا می‌شوی ([[مرگ]] تو را در می‌یابد) و آن‌چه جمع کرده‌ای، باقی خـواهــی گذاشت و در شکافی از [[زمین]] پنهان خواهی شد، جایی که نه راحت است و نه آماده و هموار. به تحقیق که از [[دوستان]] جدا شدی و در خاک سکونت گزیدی و با حساب (خدا) رو به رو شده‌ای، در حالی که [[بی‌نیازی]] از آن‌چه به جا گذاشتی (از [[اموال]] و [[ثروت]]) و [[نیازمندی]] به آن‌چه درگذشته فرستاده‌ای. والسلام<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ تُزَيِّنَ لَكَ نَفْسُكَ أَنَّ لَكَ فِي بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ مِنَ الْحَقِّ أَكْثَرَ مِمَّا لِرَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَقَدْ أَفْلَحْتَ إِنْ كَانَ تَمَنِّيكَ الْبَاطِلَ وَ ادِّعَاؤُكَ مَا لَا يَكُونُ يُنْجِيكَ مِنَ الْمَأْثَمِ وَ يُحِلُّ لَكَ الْمُحَرَّمَ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْمُهْتَدِي السَّعِيدُ إِذَنْ. وَ قَدْ بَلَغَنِي أَنَّكَ اتَّخَذْتَ مَكَّةَ وَطَناً وَ ضَرَبْتَ بِهَا عَطَناً تَشْتَرِي بِهَا مُوَلَّدَاتِ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ وَ الطَّائِفِ تَخْتَارُهُنَّ عَلَى عَيْنِكَ وَ تُعْطِي فِيهِنَّ مَالَ غَيْرِكَ فَارْجِعْ هَدَاكَ اللَّهُ إِلَى رُشْدِكَ وَ تُبْ إِلَى اللَّهِ رَبَّكَ وَ اخْرُجْ إِلَى الْمُسْلِمِينَ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَعَمَّا قَلِيلٍ تُفَارِقُ مَنْ أَلِفْتَ وَ تَتْرُكُ مَا جَمَعْتَ وَ تَغِيبُ فِي صَدْعٍ مِنَ الْأَرْضِ غَيْرَ مُوَسَّدٍ وَ لَا مُمَهَّدٍ قَدْ فَارَقْتَ الْأَحْبَابَ وَ سَكَنْتَ التُّرَابَ وَ وَاجَهْتَ الْحِسَابَ غَنِيّاً عَمَّا خَلَّفْتَ فَقِيراً إِلَى مَا قَدَّمْتَ وَ السَّلَامُ قَالُوا فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّكَ قَدْ أَكْثَرْتَ عَلَيَّ وَ وَ اللَّهِ لَأَنْ أَلْقَى اللَّهَ قَدِ احْتَوَيْتُ عَلَى كُنُوزِ الْأَرْضِ كُلِّهَا مِنْ ذَهَبِهَا وَ عِقْيَانِهَا وَ لُجَيْنِهَا أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَاهُ بِدَمِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَ السَّلَامُ}}؛ نهج السعاده، ج۵، ص۳۳۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۱۷۰؛ ابن میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۸۹؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۰۱ و ج۴۲، ص۱۸۴.</ref>؛

از ذیل نامه به خوبی می‌‌توان فهمید که [[حضرت امیر]]{{ع}} [[ابن عباس]] را به [[قیامت]] و [[حساب اعمال]] توجه می‌دهد و از وی می‌خواهد که به [[فکر]] آن [[روز]] باشد.

آن‌چه تاکنون ذکر کردیم [[مورد اتفاق]] تمام کسانی است که معتقدند ابن عباس اموال [[بصره]] را به مکه برده است. [[ابن میثم بحرانی]] با این که [[معتقد]] است نامه ۴۱ [[نهج البلاغه]] را حضرت به عبدالله نگاشته، تبادل نامه بین حضرت و [[ابن عباس]] را تنها تا آن چه که ذکر کردیم نقل کرده و نامه دیگری در این مورد نقل نکرده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 542 - 544.</ref>.

برخی [[مورخان]] مانند [[ابن عبد ربه]] در [[عقد الفرید]] آن اندازه در این موضوع [[غلو]] کرده‌اند که مدعی‌اند ابن عباس جواب نامه اخیر [[حضرت علی]]{{ع}} را (که ما به عنوان چهارمین نامه نقل کردیم) چنین نوشت: «اگر از این قصه گویی‌ها مرا راحت نگذاری مجبور خواهم شد که این [[مال]] را به [[معاویه]] بدهم که به وسیله آن با تو بجنگد»<ref>ابن عبد ربه، عقد الفرید، ج۵، ص۱۰۰؛ جعفری، ترسیمی از شخصیت بزرگ اسلامی عبدالله بن عباس، ص۷۳، به نقل از علی و فرزندانش.</ref>.

پیداست که آن‌چه در عقد الفرید آمده درست نیست؛ زیرا ابن عباس هر چند که مرتکب اشتباهی شد، ولی همیشه [[حرمت]] [[خاندان]] خود؛ [[بنی هاشم]] را [[حفظ]] کرد و کاری که موجب وهن به این خاندان باشد انجام نداد. حتی در [[زمان خلیفه دوم]] از [[بنی هاشم]] [[دفاع]] کرد. این پاسخ و پاسخ پیشین که ذکر شد، همه ساخته طرفداران [[بنی امیه]] بوده تا علی{{ع}} را در جنگ‌هایش ناحق جلوه دهند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 544 - 546.</ref>.

برابر این شواهد و [[دلایل]] است که ما پاسخ‌های منسوب به عبدالله را جعلی دانسته و از بر ساخته‌های طرفداران [[بنی امیه]] می‌دانیم. افزون بر این که در نقل آن [[اختلاف]] است. مگر اینکه کسی بگوید: عبدالله در صدد مغالطه بوده که به صورتی مسئله را پایان دهد. ولی این نیز صحیح نیست؛ زیرا برابر شواهدی که بعد ذکر خواهد شد، عبدالله [[توبه]] کرده و بخشی از [[اموال]] را باز گردانده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲]]، ص 546 - 550.</ref>.

==اقوال [[علما]] و شارحان نهج البلاغه درباره [[خیانت]] عبدالله==

پیش از آن باید به این سؤال‌ها پاسخ داد که آیا ابن عباس به [[مکه]] فرار کرده یا نه؟ آیا او [[اموال]] بیت المال بصره را به [[غارت]] برده؟ آیا نامه چهل و یکم [[نهج البلاغه]] مربوط به عبدالله است یا فرد دیگر؟ و اگر چنین خیانتی کرده آیا [[توبه]] نموده یا نه؟

ما در آغاز برخی از اقوالی را که درباره عبدالله اظهار شده و بیشتر [[معتقد]] به خیانت وی بوده‌اند نقل می‌کنیم، سپس شواهد بر خیانت را ارائه میدهیم. پس از آن دلیل‌های کسانی که عبدالله را [[خیانت‌کار]] نمی‌دانند همراه [[نقد]] آن بیان مینماییم. آن‌گاه اقوال علما، و رجال شناسان را درباره عبدالله ذکر کرده و از روایاتی که در سرزنش وی نقل شده، پاسخ خواهیم گفت.

 

بیشتر تاریخ نگاران ذکر کرده‌اند که در سال چهلم هجری، [[عبدالله بن عباس]] به مکه فرار کرد و بیت المال بصره را با خود برده است: برخی از این تاریخ نگاران عبارت‌اند از: [[طبری]]، [[ابن اثیر]]، [[ابن عبد ربه]]، [[نویری]]، [[سبط ابن جوزی]]، [[بلاذری]]، [[علامه مجلسی]]، [[ابن میثم بحرانی]] و دیگران. البته عده‌ای از تاریخ نگاران به این مطلب نپرداخته‌اند.

[[ابن ابی الحدید معتزلی]] در شرح نامه چهل و یکم نهج البلاغه، می‌گوید: بیشتر معتقدند که مخاطب نامه عبدالله بن عباس است و سپس جریان پاسخ‌ها و مبادله [[نامه‌ها]] را تا نامه چهارم و پاسخ عبدالله را ذکر می‌کند و می‌گوید: گروه اندکی معتقدند که ابن عباس از علی{{ع}} جدا نشده و تا پس از [[شهادت]] آن حضرت [[استاندار بصره]] بوده است و دلیل‌های آنها را ذکر می‌کند. آن‌گاه اظهار می‌نماید که این در نزد من صائب‌تر است. سپس قول [[قطب راوندی]] را ذکر می‌کند مبنی بر اینکه مخاطب این نامه [[عبیدالله بن عباس]] بوده نه عبدالله. ولی خود می‌گوید: این سخن درست نیست؛ زیرا [[عبیدالله]] [[کارگزار یمن]] بوده است<ref>ر.ک: جلد اول همین اثر، کارگزاران یمن.</ref>. اما کسی نقل نکرده که او [[مالی]] را گرفته باشد و یا از علی{{ع}} جدا شده باشد.

ابن میثم پس از نقل نامه ۴۱ می‌گوید: مشهور این است که این نامه را حضرت به عبدالله بن عباس در آن زمانی که [[والی بصره]] بوده، نوشته و الفاظ این [[خطبه]] را دلیل بر این مطلب بیان می‌کند. آن‌گاه پاسخ [[ابن عباس]] را آورده و پس از آن نامه چهارم را نقل می‌کند. سپس می‌گوید: بعضی گفته‌اند که [[عبدالله بن عباس]] از علی{{ع}} جدا نشده و گفتن این مسائل در [[حق]] او روا نیست و قول [[قطب راوندی]] را ذکر می‌کند و به هر دو نظر پاسخ می‌دهد. در برابر کسانی که می‌گویند عبدالله از حضرت جدا نشده، می‌نویسد: این که گفته‌اند این نامه مناسب با [[ابن عباس]] نیست و او چنین کاری را انجام نداده، تنها استبعاد است و روشن است که ابن عباس [[معصوم]] نبوده و علی{{ع}} نسبت به تمام افراد حتی عزیزترین فرزندانش [[مراقبت]] می‌کرده، آن‌گونه که در این نامه، نام [[حسن]] و [[حسین]]{{عم}} را آورد که اگر آنها نیز این کار را کرده بودند، با آنها [[مخالفت]] می‌کرد؛ پس چگونه از پسر عمویش بازخواست نکند، بلکه [[واجب]] است که [[سخت‌گیری]] نسبت به [[خویشاوندان]] در این امور شدیدتر باشد و این [[عتاب]] نباید سبب جدایی گردد؛ زیرا روش حضرت این بود که وقتی یکی از یارانش سزاوار بازخواست بود، او را بازخواست می‌کرد، چه [[عزیز]] بود و چه [[ذلیل]] و چه نزدیک بود و چه دور. بعد از این که حق را از او می‌گرفت یا [[توبه]] می‌کرد، او را به حقی که داشت باز می‌گردانید، همان‌گونه که حضرت فرمود: «عزیز در نزد من (علی) ذلیل و [[خوار]] است تا حق را از او بگیرم و ذلیل در نزد من عزیز است، تا زمانی که حق او را بگیرم.<ref>{{متن حدیث|اَلْعَزِیزُ عِنْدِي ذَلِیلٌ حَتَّى آخُذَ الْحَقُّ مِنْهُ وَ الذَّلِيلُ عِنْدِي عَزِيزٌ حَتَّى آخُذَ الْحَقَّ لَهُ}}</ref>