مهدویت از دیدگاه اهل سنت
- این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- اهل سنت در اینکه مهدی موعود (ع) از نسل پیامبر (ص) و از فرزندان زهرای اطهر (س) است و اینکه زمین را از عدل و داد پر می‌کند، پس از آن‌که از جور و ستم پر شده باشد، اینکه عیسی مسیح (ع) از آسمان نازل شده و در پشت سر آن حضرت نماز می‌خواند، و اینکه مردم در عصر آن حضرت در رفاه زندگی می‌کنند و اینکه مهدی، حسینی بوده و از نسل امام حسین (ع) است، تردید نداشته و با تمام خصایص و خصلت‌های امام حسین (ع) او را می‌شناسند و به دلیل روایات متواتری که در این باب از پیامبر (ص) وارد شده، ابداً نسبت به وجود آن حضرت به خود تردید راه نمی‌دهند. اگرچه بیشتر آنها انکار می‌کنند که آن حضرت پسر بلاواسطه امام حسن عسکری (ع) و خلیفه دوازدهم رسول خدا (ص) باشد، به دلیل شبهات واهی که دارند (از قبیل اینکه پنج‌ساله چگونه به مقام امامت می‌رسد و انسان چگونه می‌تواند این‌همه عمر کند) با شیعه در شخص امام عصر (ع) هم‌عقیده نیستند؛ ولی در اصل مهدویت و اینکه آن موعود ملل، حضرت مهدی (ع) است بحثی ندارند[۱].
- احادیث درباره حضرت مهدی (ع) را بسیاری از بزرگان اهل سنت در کتاب‌های‌شان آورده‌اند، مانند احمد حنبل، ابی داود، ابن ماجه، ترمذی، مسلم، نسائی، بیهقی، ماوردی، طبرانی، سمعانی، رؤیانی، ابن قتیبه، در کتاب غریب الحدیث و ابن عساکر و دار قطنی در مسند فاطمه زهرا (س) و کسائی در مبتداء و ابن عبد البر در استیعاب و...[۲].
- عده‌ای از بزرگان اهل سنت کتابی مستقل درباره حضرت مهدی (ع) نوشته‌اند، از قبیل: ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون" از احمد محمد صدیق مغربی، "اخبار المهدی" از حماد بن یعقوب، الاربعین از حافظ ابو نعیم اصفهانی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان" از علی بن حسام الدین متقی هندی، "البیان فی اخبار صاحب الزمان" از ابو عبدالله محمد بن یوسف گنجی شافعی، العرف الوردی فی اخبار المهدی از جلال الدین سیوطی، العطر الوردی فی شرح القطر الشهدی فی اوصاف المهدی از محمد بن محمد بلبیسی، القطر الشهدی، فی اوصاف المهدی از شهاب الدین حلوانی، المشرب الوردی فی اخبار المهدی از ملا علی قاری حنفی مکی، المهدی از شمس الدین ابن قیم الجوزیة، تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان" از ابن کمال پاشای حنفی، "مناقب المهدی" از حافظ ابو نعیم اصفهانی. اینها و ده‌ها کتاب دیگر اختصاصا در مورد وجود حضرت مهدی (ع) نوشته شده است[۳]. برای آگاهی بیشتر به اخباری که اهل سنت درباره وجود مهدی موعود (ع) نقل کرده‌اند، علاوه بر کتاب‌های فوق می‌توانید به کتب بحار الانوار، ج ۵۱ و منتخب الاثر مراجعه کنید[۴].
مهدویت از دیدگاه اهل سنت در درسنامه
- باورداشت "مهدویت" و اندیشه ظهور حضرت مهدی (ع)- برخلاف تصور عده‌ای- نه‌تنها اختصاص به شیعه ندارد؛ بلکه بخش مهمی از عقاید اسلامی به حساب می‌آید که براساس بشارت‌های پیامبر گرامی اسلام (ص)، میان تمامی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. در حوزه اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می‌توان یافت که تا این حد به آن اهمیت داده شده و در اصل اعتقاد به ظهور منجی، نوعی اتفاق‌نظر و وحدت فکر، شکل گرفته باشد. احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع)، در بسیاری از کتاب‌های معروف اهل سنت نیز آمده است. در بیشتر این کتاب‌ها، از اوصاف و زندگی حضرت مهدی (ع)، نشانه‌های ظهور، محل ظهور و بیعت، تعداد یاران و دیگر موضوعات سخن به میان آمده است. مشهور میان مسلمانان در طول تاریخ، این است که در آخر الزمان، مردی از اهل بیت (ع) ظهور کرده، عدالت را آشکار می‌کند. مسلمانان از او پیروی می‌کنند و او بر کشورهای اسلامی چیره می‌شود. نام او "مهدی" است[۵]. البته عده کم‌شماری، از پذیرفتن اصل "مهدویت" سرباز زده، با دلایلی سست و واهی، به انکار آن پرداخته و آن را فکری شیعی معرفی کرده‌اند!! با مروری بر کتاب‌های روایی اهل سنت روشن می‌شود که موضوع مهدویت در این منابع نیز به فراوانی مورد اشاره قرار گرفته است[۶]. علاوه بر روایات فراوانی که در منابع اهل سنت به صورت پراکنده به چشم می‌خورد، تدوین و تألیف کتاب‌های حدیثی مختص به حضرت مهدی (ع)، به وسیله دانشمندان اهل سنت، گویای جایگاه والای "مهدویت" نزد آنان است متون روایی اهل سنت را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- کتاب‌های عمومی: بی‌گمان روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در اغلب منابع روایی اهل سنت ذکر شده است. البته در پاره‌ای از این منابع، به روشنی به حضرت مهدی (ع) اشاره نشده؛ ولی در همان منابع نیز روایاتی وجود دارد که بر او قابل انطباق است.
- کتاب‌های ویژه امام مهدی (ع): در بین منابع روایی اهل سنت کتاب‌هایی چند ویژه موضوعات مربوط به آن حضرت نگارش یافته است[۷].
کتاب‌های عمومی
- در این کتاب‌ها به موضوع "مهدویت"- مانند بسیاری از مسائل دیگر- به تناسب اشاره شده است. از جمله موضوعاتی که در این روایات آمده، می‌توان به این موارد اشاره کرد: بودن حضرت مهدی (ع) از خاندان پیامبر اکرم (ص) و از فرزندان حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، خصایص حضرت مهدی (ع)، زندگی و سیرت آن حضرت، چگونگی ظهور و حکومت ایشان و.... اما بعضی از کتاب‌هایی که بیشتر روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در آنها نقل شده، عبارت است از:
- المصنف عبد الرزاق: این کتاب اثر ابو بکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۱ ق) است. وی در این کتاب فصلی را با عنوان "باب المهدی" گشوده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. این احادیث از شماره ۲۰۷۶۹ آغاز و تا شماره ۲۰۷۷۹ ادامه دارد. وی پس از این باب، با عنوان باب "اشراط الساعة" به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اولین کتابی از اهل سنت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را به شکلی منظم، گرد آورده است.
- کتاب الفتن: حافظ ابو عبد الله نعیم بن حماد المروزی (م ۲۲۹ ق) در کتاب الفتن احادیث فراوانی درباره حضرت مهدی (ع) و صفات، ویژگی‌ها و حوادث عصر او، روایت کرده است. مصنف در مجموع ده بخش را با عناوین مختلف به موضوعات مربوط به فتنه‌های آخر الزمان اختصاص داده است. چهار بخش نخست آن، درباره حوادث و فتنه‌هایی است که در روایات بدان‌ها اشاره شده است. عمده روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در بخش پنج و بعد از آن ذکر شده است.
- المصنف فی الاحادیث و الآثار: حافظ عبد الله بن محمد بن ابی شیبة الکوفی (م ۲۳۵ ق)، مؤلف کتاب یاد شده، در فصل ۳۷ آن، بخشی را با عنوان "الفتن" قرار داده است. او در این بخش احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی (ع) و مباحث مربوط به او ذکر کرده است (حدیث ۳۷۶۳۷ تا حدیث ۳۷۶۵۳). در بعضی از این احادیث به نام حضرت مهدی (ع) تصریح شده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، می‌توان به ویژگی‌های نسبی و اخلاقی مهدی (ع)، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه‌های ظهور و ویژگی‌های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.
- مسند احمد: احمد بن حنبل ابو عبد الله الشیبانی (م ۲۴۱ ق)، از پیشوایان چهارگانه اهل سنت است. وی در کتاب مسند احادیث مختلف و متعددی را درباره حضرت مهدی (ع) ذکر کرده است[۸]. این احادیث به ضمیمه کتاب البیان فی الاخبار صاحب الزمان و در مجموعه‌ای با نام احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسیده است[۹]. در این مجموعه، ۱۳۶ حدیث از مسند احمد استخراج و در موضوعات زیر تنظیم شده است: ۳۵ حدیث با عنوان "الخلفاء الاثنا عشر"؛ ۳۵ حدیث در بیان "علامات الظهور"؛ ۲۶ حدیث با عنوان "ظهور المهدی"؛ شش حدیث با عنوان "المهدی من عترة رسول الله (ص)"، چهار حدیث با عنوان "یواطی‌ء اسمه اسم رسول الله (ص)؛ چهارده حدیث با عنوان "نزول عیسی و الامام هو المهدی" و چهل حدیث هم با عنوان "لا تزال طائفة یقاتلون علی الحق الی ان یاتی امر الله". در میان کتاب‌های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.
- سنن ابن ماجه: محمد بن یزید ابو عبد الله القزوینی (م ۲۷۵ ق) از حدیث‌شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنت بوده و سنن وی در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است. وی در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان "باب خروج المهدی" اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی (ع)، شرایط قبل از ظهور، زمینه‌سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و بالاخره ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی حکومت مهدی (ع)، از جمله موضوعات این روایات است. نکته قابل‌توجه اینکه در شش حدیث از مجموع هفت حدیث، به نام امام مهدی (ع) تصریح شده است.
- سنن ابو داود: این کتاب نیز یکی از صحاح ششگانه اهل سنت بوده و به‌وسیله سلیمان بن الاشعث ابو داود السجستانی (م ۲۷۵ ق) نگارش یافته است. وی در این مجموعه بخشی را با عنوان "کتاب المهدی"[۱۰] به صورت مستقل ذکر کرده که با حدیث ۴۲۷۹ آغاز می‌شود. بعضی از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از: حضرت مهدی (ع) از اهل بیت رسول خدا (ص) است، ویژگی‌های نسبی وی، ویژگی‌های جسمی ایشان، شرایط قبل از ظهور، حتمی بودن ظهور، اوضاع اجتماعی- اقتصادی عصر ظهور و بالاخره جهان پس از حضرت مهدی (ع). احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل‌ملاحظه، درباره "مهدویت" نزد اهل سنت است.
- الجامع الصحیح: این کتاب از جمله صحاح ششگانه اهل سنت است که به وسیله محمد بن عیسی ابو عیسی ترمذی سلمی (م ۲۷۹ ق) به رشته تحریر درآمده است. وی در فصل "ما جاء فی المهدی"، سه حدیث به نقل از رسول خدا (ص) آورده است. در دو حدیث اول این باب، به نام حضرت مهدی (ع) تصریحی نشده و صرفا مسأله منجی و حتمی بودن حاکمیت شخصی از اهل بیت (ع) و هم نام رسول خدا (ص) بیان شده است. ترمذی در مورد حدیث اول گفته است: "هذا حدیث حسن صحیح" و درباره حدیث سوم گفته است: "هذا حدیث حسن". هرچند در این مجموعه حدیثی، تعداد احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع)، بسیار اندک است؛ ولی با توجه به اسناد خوب آنها، این احادیث مهم و قابل‌توجه دارای اطلاعات جامعی درباره حضرت مهدی (ع) می‌باشند.
- المستدرک علی الصحیحین: محمد بن عبد الله ابو عبد الله حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)، احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را در فصلی خاص، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت‌های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی (ع)- اعم از نسب، ویژگی‌های جسمانی، شرایط قبل از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر- پرداخته است.
- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال: علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین الهندی]] (م ۹۷۵ ق) با تألیف کتابی چون کنز العمال شهرت به سزایی دارد. این جامع حدیثی از جمله معروف‌ترین مجموعه‌های حدیثی موجود اهل سنت است. مؤلف- که جداگانه تألیفی درباره حضرت مهدی (ع) با عنوان البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد- در مجموعه حدیثی کنز العمال علاوه بر روایات پراکنده[۱۱]، فصلی را با عنوان "خروج المهدی" گشوده و در آن ده‌ها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. این احادیث از شماره ۳۸۶۵۱ آغاز شده و تا روایت ۳۸۷۰۸ ادامه یافته است. در این مجموعه، ابعاد مختلف مهدویت- از جمله شرایط قبل از ظهور، یاوران مهدی (ع) در دوران حکومت وی، حوادث و جریانات عصر ظهور، شرایط حاکم اقتصادی در آن زمان و ویژگی‌های جسمی آن حضرت- بیان شده است[۱۲].
کتاب‌های حدیثی ویژه حضرت مهدی (ع)
- دانشمندان اهل سنت- همانند عالمان شیعه- تنها به وجود روایات مهدویت در کتاب‌های مختلف بسنده نکرده، کتاب‌هایی چند، ویژه حضرت مهدی (ع) تألیف کرده‌اند. بعضی از این آثار ارزشمند بدین قرار است:
- ۱. اربعون حدیث: ابو نعیم اصفهانی (م ۴۲۰ ق)، از دانشمندان بنام اهل سنت، آثار و تألیفات فراوانی دارد. کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست و اربلی در کتاب کشف الغمة فی المعرفة الائمة آن را آورده است. وی قبل از ذکر احادیث چنین گفته است: "من چهل حدیثی را که ابو نعیم اصفهانی آنها را درباره مهدی (ع) جمع‌آوری کرده، به‌طور کامل- همان‌گونه که وی ذکر کرده- آوردم و به راوی از رسول خدا (ص) اکتفا کردم[۱۳]"[۱۴].
- ۲. البیان فی اخبار صاحب الزمان (ع): ابو عبد الله محمد گنجی شافعی (م ۶۵۸)، احادیث مربوط به مهدی و خصایص و ویژگی‌های او را با ترتیب خاص و در ابواب منسجم، در این کتاب ذکر کرده است. وی در مقدمه کتابش- برای رد اتهام شیعی بودن عقیده مهدویت و اثبات آن به عنوان یک موضوع اسلامی‌اذعان می‌کند که در این کتاب، تنها احادیثی را آورده که از طریق اهل سنت، روایت شده و از ذکر روایات شیعی پرهیز کرده است[۱۵]. او مجموع این احادیث را (هفتاد حدیث) در ۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی (ع) نیز اشاره نموده است. عناوین باب‌های این کتاب عبارت است:
- فی ذکر خروجه فی آخر الزمان
- فی قوله (ص): المهدی من عترتی من ولد فاطمه
- فی ذکر المهدی من سادات اهل الجنة
- فی امر النبی (ص) بمبایعة المهدی
- فی ذکر نصرة اهل المشرق للمهدی
- فی مقدار ملکه بعد ظهوره
- فی بیان انه یصلی بعیسی (ع)
- فی تحلیة النبی (ص) المهدی (ع)
- فی تصریح النبی بان المهدی من ولد الحسین (ع)
- فی ذکر کرم المهدی (ع)
- نکته قابل‌توجه اینکه وی- به رغم انکار ولادت حضرت مهدی (ع) از طرف بیشتر علمای اهل سنت- آخرین باب را چنین نامیده است: "فی الدلالة علی جواز بقاء المهدی حیا". بر این اساس وی نه‌تنها ولادت حضرت مهدی (ع) را پذیرفته؛ بلکه هرگونه استبعاد در مورد طول عمر آن حضرت را منتفی دانسته است. گنجی شافعی در آغاز این باب می‌نویسد: "هیچ امتناعی در بقای مهدی (ع) وجود ندارد؛ به دلیل اینکه عیسی، الیاس و خضر- که از اولیای خداوند می‌باشند- زنده هستند و دجال و ابلیس- که از دشمنان خداوند می‌باشند- نیز زنده هستند و زنده بودن اینها، به وسیله قرآن و سنت اثبات شده است. آن‌گاه که بر این موضوع اتفاق کرده‌اند، زنده بودن مهدی را انکار نموده‌اند... پس به سخن هیچ عاقلی بعد از این توجه نمی‌شود، در اینکه باقی بودن مهدی را انکار کند"[۱۶]. به باور تاریخ‌نگاران، نویسنده کتاب، در سال ۶۵۸ ه در جامع اموی دمشق، به دست گروهی از عوام و به جهت تمایل وی به شیعه، مظلومانه کشته شد[۱۷]. آیت الله حسن‌زاده آملی در وصف این کتاب می‌نویسد: "کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است، بسیار عظیم النفع است. این کتاب موجز حائز فوایدی گران‌قدر و ارزشمند است و هرچند هریک از ابواب آن را در امر صاحب الامر (ع) اهمیتی به‌سزا است؛ لکن بعضی از ابواب- به خصوص باب‌های دوم و هفتم و نهم و سیزدهم و بیست و چهارم و بیست و پنجم- را شأنی دیگر و درخور دقت بیشتر و بهتر است"[۱۸].
- ۳. عقد الدرر فی اخبار المنتظر: این کتاب تألیف یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی (م بعد ۶۵۸) است. عقد الدرر به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم‌نظیر و منبع مهمی برای کتاب‌های بعدی بوده است. مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف را چنین بیان می‌کند: "فساد زمان و مشکلات و گرفتاری مردم و مأیوس شدن آنها از اصلاح اوضاع و وجود کینه‌ها بین آنان تا قیامت استمرار ندارد و از بین رفتن این مشکلات، با ظهور و خروج مهدی حاصل می‌گردد... برخی این مسأله را به‌طور کلی رد می‌کنند و برخی دیگر نیز گمان می‌کنند جز عیسی، مهدی‌ای وجود ندارد"[۱۹]. مؤلف به تفصیل این دو دیدگاه را مردود دانسته، با شواهد کافی این را غیرقابل پذیرش می‌شمارد و برای تدوین کتاب، احادیث مربوط به حضرت مهدی (ع) را- بدون ذکر اسناد آن- نقل و منابع اصلی آن را بیان می‌کند. در بیشتر احادیث از اظهارنظر درباره ضعیف یا صحیح بودن حدیث خودداری و فقط به ذکر آن بسنده کرده است. مؤلف پس از مقدمه‌ای قابل‌توجه، مباحث مهدویت را در ابواب دوازده‌گانه تنظیم کرده است:
- فی بیان انه من ذریة رسول الله (ص) و عترته: در این باب به روایاتی درباره نسب آن حضرت اشاره شده است.
- فی اسمه و خلقه و کنیته: مطالبی درباره نام آن حضرت، خصلت‌ها و کنیه آن حضرت در این باب گردآوری شده است.
- فی عدله و حلیته: در این باب به ویژگی‌های جسمانی آن حضرت و نیز عدالت‌گستری ایشان اشاره شده است.
- فی ما یظهر من الفتن الدالة علی ولایته: این باب دارای چهار فصل درباره رخدادها و حوادث مربوط به ظهور ایشان است.
- فی أن الله تعالی یبعث من یوطی‌ء له قبل امارته: در این باب به زمینه‌سازان و زمینه‌سازی حکومت مهدی (ع) اشاره شده است.
- فی ما یظهر له من الکرامات فی مدة خلافته: این باب درباره آثار و کرامت‌های آن حضرت در دوران دولت ایشان است.
- فی شرفه و عظیم منزلته؛
- فی کرمه و فتوته؛
- فی فتوحاته و سیرته؛
- فی ان عیسی بن مریم (ع) یصلی خلفه و یبایعه و ینزل فی نصرته؛
- فی اختلاف الروایات فی مدة اقامته؛
- فی ما یجری من الفتن فی ایامه و بعد انقضاء مدته: در این باب پس از ذکر یک مقدمه، مطالب را در ضمن هشت فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.
- ۴. العرف الوردی فی الاخبار المهدی (ع): جلال الدین عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی (م ۹۱۱ ق) احادیث امام مهدی (ع) را در این کتاب به شکلی مبسوط و گسترده جمع‌آوری کرده است. این کتاب در ضمن مجموعه رساله‌هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه‌ای بزرگ‌تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می‌نویسد: "این بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به مهدی را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آنها را ذکر کرده، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده بر آن افزودم و به صورت (ک) آن را رمزگذاری کردم"[۲۰] مجموع احادیثی که در این کتاب جمع‌آوری شده- چه آنچه را از ابو نعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده- بالغ بر دویست حدیث است. وی در پایان احادیث با عنوان تنبیهات، چهار نکته مهم را یادآور شده است:
- مهدی (ع) یکی از خلفای دوازده‌گانه است که در حدیث جابر بن سمره ذکر شده است.
- مهدی (ع) نمی‌تواند از فرزندان عباس بن مطلب باشد.
- سند حدیث "لا مهدی الا عیسی بن مریم" ضعیف است؛ چون با نقل متواتر- که گویای ظهور مهدی (ع) و اینکه او از فرزندان رسول خدا (ص) است و عیسی پشت سر او نماز می‌خواند- متعارض است.
- آنچه نقل شده که مهدی از مغرب ظهور خواهد کرد، هیچ‌گونه دلیل و پایه‌ای ندارد[۲۱].
- ۵. البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان: این کتاب از جمله کتاب‌های حدیثی مفصل در باب مهدی (ع) است که بیش از ۲۷۰ حدیث را دربرگرفته و به وسیله علاء الدین علی بن حسام الدین مشهور به متقی هندی (م ۹۷۵ ق) نوشته شده است. ابواب کتاب درباره حضرت مهدی (ع) و موضوعات مربوط به ایشان، به شرح زیر است:
- در باب‌های بعد به چگونگی بیعت با حضرت مهدی (ع)، یاران، فتوحات، مدت حکومت و نازل شدن عیسی (ع) برای یاری آن حضرت اشاره شده است. مؤلف درباره کتاب خود می‌گوید: چون کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی تألیف جلال الدین سیوطی را مشاهده کردم، از آنجایی که آن کتاب دارای باب‌بندی و نظم لازم نبود، آن را باب‌بندی نمودم و برخی احادیث دیگر بر آن افزودم[۲۲][۲۳].
صحت احادیث مهدوی (ع)
- نکته قابل‌توجه درباره روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) در منابع اهل سنت، این است که بزرگان فراوانی از ایشان، تصریح به صحت آنها کرده‌اند؛ از جمله:
- ترمذی (م ۲۹۷) درباره سه حدیث مهدی (ع) می‌گوید: "این حدیث نیکو و صحیح است"[۲۴]. درباره چهارمین حدیث نیز می‌گوید: "این حدیثی نیکو است"[۲۵].
- حاکم نیشابوری (م ۴۰۵) درباره هریک از چهار حدیث چنین می‌گوید: "اسناد این حدیث صحیح است؛ ولی بخاری و مسلم آن را نقل نکرده‌اند"[۲۶]. در مورد سه حدیث دیگر می‌گوید: "اسناد این حدیث صحیح است با شرط مسلم؛ ولی بخاری و مسلم نقل نکرده‌اند"[۲۷]. نظرش درباره هشت حدیث دیگر این چنین است: "این حدیث صحیحی است با شرط شیخین (مسلم و بخاری)، ولی آن را نقل نکرده‌اند"[۲۸].
- بیهقی (م ۴۵۸) گوید: "حدیث‌های مربوط به خروج مهدی، صحیح‌ترین اسناد را دارد"[۲۹].
- بغوی (م ۵۱۰ یا ۵۱۶) در کتابش مصابیح السنة در فصل "الصحاح" یک حدیث و در فصل "الحسان" پنج حدیث نقل کرده است.
- قرطبی مالکی (م ۶۷۱) از معتقدان به متواتر بودن حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) است. نکته مهم، اینکه وی ذیل حدیث ابن ماجه در مورد مهدی گوید: "اسنادش صحیح است" و تصریح می‌کند: حدیث "مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است"، از حدیث محمد بن خالد الجندی صحیح‌تر است[۳۰]. علاوه بر موارد یاد شده، دانشمندان فراوانی از اهل سنت به صحیح بودن روایات مربوط به حضرت مهدی (ع) تصریح کرده‌اند[۳۱]. چهار. تواتر[۳۲] احادیث مهدی احادیث پیامبر (ص)، درباره حضرت مهدی (ع)، در کتاب‌های مذاهب اسلامی، به اندازه‌ای فراوان است که کمتر درباره موضوعی به این میزان، حدیث رسیده است. همین واقعیت باعث شده، تا دانشمندان علم حدیث، در موارد فراوانی، به "متواتر" بودن احادیث مهدی، تصریح کنند. احمد بن محمد بن صدیق، ابو الفیض غماری حسنی شافعی مغربی، در کتاب ارزشمند ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون متواتر بودن حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را به شیوه‌ای بی‌نظیر و بی‌سابقه ثابت می‌کند و بی‌اساس بودن تضعیف‌های ابن خلدون را در باره این حدیث‌ها به خوبی نشان می‌دهد. در برابر، افرادی چون احمد امین مصری، محمد فرید وجدی و امثال آنها، اظهارنظرهای ابن خلدون را مستندی برای گفته‌های ناصحیح خود برگزیده‌اند!!
- غماری مغربی، به تفصیل حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را با تحقیق گسترده از کتاب‌های اهل سنت، استخراج و روایت کرده، راویان آنها را به ترتیب برشمرده است: نخست اصحاب پیامبر اکرم (ص)، سپس تابعین و تابعین تابعین و بالاخره محدثان.
ابو الفیض در بخشی از کتابش گوید: "بر کسی پوشیده نیست که به‌طور طبیعی و معمولی، غیرممکن است گروهی بیش از سی نفر از طبقات مختلف اجتماعی- و بدون آشنایی با یکدیگر- بر یک سخن متفق شوند. البته این تعدادی است که تا امروز توانسته‌ایم از آن آگاه شویم. ما روایات مربوط به حضرت مهدی را از برخی صحابه روایت می‌کنیم؛ مانند: ابو سعید خدری، عبد الله بن مسعود، علی بن ابی‌طالب (ع)، ام سلمه، [[ثوبان عبد الله بن جزء بن حارث زبیدی، ابو هریره، انس بن مالک، جابر بن عبد الله انصاری، قرة بن ایاس مزنی، ابن عباس، ام حبیبه، ابو امامه]]، عبد الله بن عمرو بن عاص، عمار بن یاسر، عباس بن عبد المطلب، حسین بن علی (ع)، تمیم‌داری، عبد الرحمن بن عوف، عبد الله بن عمر بن الخطاب، طلحه، علی هلالی، عمران بن حصین، عمرو بن مره جهنی، معاذ بن جبل و مرسله شهر بن حوشب. البته خبرش مرفوعه است، نه موقوفه و مقطوعه؛ هرچند که احادیث موقوفه و مقطوعه در این مبحث بسان احادیث مرفوع به شمار می‌آیند و با پی‌گیری می‌توانیم تعداد بسیاری از آنها را ذکر کنیم؛ ولی معتقدیم که حدیث‌های مرفوع، ما و شما را بسنده باشد"[۳۳]. ابو الفیض غماری شافعی، حدیث‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) را از بیش از سی صحابی پیامبر اکرم (ص) روایت و سلسله راویان و محدثان آنها را با دقت و تفصیل بیان کرده است[۳۴][۳۵].
تواتر احادیث مهدوی
- حافظ ابو عبد الله گنجی شافعی (م ۶۵۸ ق)، در کتاب البیان، می‌نویسد: "تواترت الاخبار و استفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی فی امر المهدی"؛ "احادیث پیامبر اکرم (ص) درباره مهدی به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است".
- ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ق) که او را "حافظ عصر" خوانده‌اند، در کتاب فتح الباری در شرح صحیح بخاری می‌گوید: "تواترت الاخبار بان المهدی من هذه الامة و ان عیسی (ع) سینزل و یصلی خلفه"[۳۶]؛ "اخبار متواتر رسیده است که مهدی از این امت است و عیسی فرود خواهد آمد و پشت سر او نماز خواهد خواند".
- ابن حجر هیتمی (م ۹۷۴ ق) درباره این احادیث گفته است: "احادیثی که در آنها مهدی ذکر شده است، فراوان و متواتر می‌باشند."[۳۷] به جز موارد یاد شده، دانشمندان دیگری نیز به متواتر بودن روایات حضرت مهدی (ع) تصریح کرده‌اند[۳۸].
در پایان ذکر نکاتی درباره کتاب‌های یاد شده، خالی از فایده نیست:
- کتاب‌هایی که که ویژه امام مهدی (ع) نگارش یافته و یا فصل‌هایی که در دیگر کتاب‌ها، درباره آن حضرت آمده، براساس احادیث نبوی است.
- در این کتاب‌ها، احادیث بسیار جالب، درباره مسائل حضرت مهدی (ع)، روایت شده است.
- در برخی از اینها، آیاتی از "قرآن کریم"، درباره آن حضرت مطرح گشته است.
- در میان این کتاب‌ها، بعضی پیش از میلاد حضرت مهدی (ع) و برخی نیز در عصر غیبت صغرا و بعد از آن تألیف یافته است.
- در میان آنها از معتبرترین کتاب‌های اهل سنت نیز وجود دارد؛ مانند: صحاح شش گانه، مسند احمد بن حنبل و...
- بسیاری از این کتاب‌ها- و چه‌بسا نوع آنها- در محیط‌هایی فارغ از هرگونه وابستگی به شیعه، تألیف یافته است.
- در این کتاب‌ها، مسائل گوناگون و حقایق بسیاری درباره حضرت مهدی (ع) آمده است. همچنین تأییدات و سخنانی مفید از خود عالمان، محدثان و مفسران اهل سنت در این باره ذکر شده است[۳۹][۴۰].
پرسش مستقیم
- دیدگاه اهل سنت درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه شیعه درباره مهدویت چیست؟ (پرسش)
- آیا شیعه مهدویت را نظریه‌ای مرکب از وجود امام دوازدهم و مهدی موعود بودن او می‌داند؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به مهدویت اختصاص به شیعه دارد؟ (پرسش)
- آیا عقیده مهدویت مورد اجماع مسلمین است؟ (پرسش)
- آیا مذاهب اسلامی بر اصل ظهور امام مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
- آیا مذاهب اسلامی بر وجوب اعتقاد به ظهور مهدی اتفاق نظر دارند؟ (پرسش)
- شیعه و اهل سنت در چه موضوعاتی از مهدویت دیدگاه‌های مشترکی دارند؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی راجع به توسعه حکومت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی درباره لقب منجی چیست؟ (پرسش)
- دیدگاه فریقین درباره مسأله مهدویت چیست؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به آمدن منجی در آینده مخصوص مسلمانان و به ویژه شیعیان است؟ (پرسش)
- آیا سنیها نیز به آمدن امام مهدی اعتقاد دارند؟ (پرسش)
- آیا نامی از امام مهدی در صحاح سته آمده است؟ (پرسش)
- دیدگاه مذاهب اسلامی درباره حکومت عدل‌گستر امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- مهدویت از دیدگاه اهل سنت با مهدویت از دیدگاه شیعه چه فرقی دارد؟ (پرسش)
- اسماعیلیان چه کسانی هستند و در مورد مهدویت چه نظری دارند؟ (پرسش)
- اهل تسنن درباره مهدی چه دیدگاهی دارند و مهدویت در بین آنان از چه جایگاهی برخوردار است؟ (پرسش)
- مهدی در نظر اهل تسنن چه ویژگی‌هایی دارد و مهدی از نسل کیست؟ (پرسش)
- اهل تسنن درباره نزول حضرت عیسی چه نظری دارند؟ آیا این که برخی از آنان مهدی را همان عیسی می‌دانند صحیح است؟ (پرسش)
- آیا در مذاهب دیگر نامی از امام مهدی برده شده است؟ (پرسش)
- فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت چه نقاط مشترکی دارند؟ (پرسش)
- فرقه‌ها و مذاهب بزرگ اسلامی در موضوع مهدویت در چه مواردی اختلاف دارند؟ (پرسش)
- در اسلام منجی موعود چه کسی معرفی شده است؟ (پرسش)
جستارهای وابسته
- آرماگدون
- بحران معنویت
- پارکلیت
- جیش الغضب
- حکومت امام زمان (ع)
- خروج جنبنده‌ای از زمین
- خروج سفیانی
- خروج منبعث سوم
- رجعت
- رویارویی امام مهدی (ع) با جاهلان
- سوشیانس
- سوشینت
- صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان
- ظهور امام مهدی (ع)
- ظهور دجال
- ظهور منجی بزرگ بشر
- فارقلیط
- ماشیح
- موعودباوری
- میتریا
- ندای آسمانی
- نزول عیسی (ع)
- نشانه‌ها و رخدادهای مهم آخر الزمان
- نشانه‌های ظهور
- وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار
- وقوع مصائب
- هجوم یأجوج و مأجوج
- هوشیدر
- هوشیدرماه
- ابدال
- ابر رام
- ابر سخت
- ابراهیم بن ادریس
- ابراهیم بن محمد تبریزی
- ابراهیم بن محمد همدانی
- ابراهیم بن مهزیار اهوازی
- ابروهای حضرت
- ابقع
- ابن ابی العزاقر
- ابن ابی زینب
- ابن الحسین
- ابن انباری
- ابن بابویه
- ابن جنید
- ابن حسام
- ابن حوشب
- ابن خلدون
- ابن شاذان
- ابن متیل
- ابن مغازلی
- ابن یمین
- ابو ابراهیم
- ابو اسحاق ابو عبیده ثقفی
- ابو الادیان
- ابو الحسن
- ابو الدنیا
- ابو العنبس
- ابو القاسم حسن بن احمد
- ابو القاسم
- ابو بکر بغدادی
- ابو جعفر
- ابو حامد عمران بن مفلس
- ابو دجانه انصاری
- ابو دلف کاتب
- ابو سهل نوبختی
- ابو صالح
- ابو عبد الله بزوفری
- ابو عبد الله
- ابو علی حجدر
- ابو غالب
- ابو محمد حسین بن ابراهیم
- ابو محمد
- ابو هاشم جعفری
- اثبات الوصیه
- اثبات امامت حضرت
- اثبات وجود مهدی
- اثنی عشری
- احبشیه
- احجار الزیت
- احسان
- احکام جدید
- احمد الکاتب
- احمد امین مصری
- احمد بن ابراهیم
- احمد بن اسحاق اشعری
- احمد بن عبد الله هاشمی
- احمد بن محمد زجورجی
- احمد بن هلال
- احمد
- احمدیه
- احیای سنت محمدی
- اخباریه
- اخلاق حضرت
- اخنس
- اخیار
- ادعای ارتباط با حضرت
- ادعای مهدویت
- ادعای نیابت
- ادعیه امام زمان
- اذاعه
- اذن سامعه
- اربعینیات درباره حضرت
- ارتباط با حضرت
- ارشاد
- ارمینیه
- ارنون
- ازد
- ازدواج حضرت
- اسامی حضرت در کتب ادیان
- اسب حضرت
- استخاره امام زمان
- استخلاف
- استضعاف
- استغاثه به حضرت مهدی
- استکبار جهانی و مهدی‌باوری
- اسحاق احمر
- اسحاق بن اسماعیل
- اسحاق بن یعقوب
- اسدی
- اسراء
- اسرافیل
- اسکافی
- اسم اصلی حضرت
- اسم حضرت
- اسماعیل بن جعفر الصادق
- اسماعیل بن صادق
- اسماعیل بن علی
- اسماعیل بن موسی بن جعفر
- اسماعیلیه
- اشتراط الساعه
- اشعیا
- اصحاب حضرت
- اصحاب طالوت
- اصحاب کهف
- اصل
- اصهب
- اعاجم
- اعتقاد به منجی
- اعتقاد به مهدی
- اعلام الوری
- اعلام ظهور
- اعیان الشیعه
- افضل الاعمال
- افیق
- اقامتگاه حضرت
- اقتصاد در عصر ظهور
- اقلیت‌ها در حکومت حضرت
- البیعه لله
- الر
- الغیبه
- الفصول العشره فی الغیبه
- المهدی
- الواح موسی
- الیاس
- ام ایمن
- ام خالد
- ام محمد
- امام زمان
- امام مهدی (ع)
- امامیه
- امان زمین
- امت امت
- امت معدوده
- امر به منکر
- امر ناگهانی
- امکان رجعت
- امن یجیب
- امنیت پس از ظهور
- امنیت پیش از ظهور
- امیر الامره
- امیر المومنین
- انا انزلنا
- انتظار در مسیحیت
- انتظار فرج
- انتظار مثبت
- انتظار منفی
- انتظار و بهداشت روان
- انتظار و صهیونیسم
- انتظار
- انجیل و بشارت موعود
- اندام حضرت
- انصار حضرت
- انطاکیه
- انکار حضرت
- انگشتر سلیمان
- انگشتری حضرت
- انوری
- اوپانیشاد
- اوتاد
- اوقات مخصوص حضرت
- اوقات و حالات دعا برای حضرت
- اوقیدمو
- اولین برنامه حضرت
- اولین پرچم
- اولین جنگ حضرت
- اولین خطبه حضرت
- اولین دادگاه پس از ظهور
- اولین رجعت‌کننده
- اولین سپاه حضرت
- اولین کشتار
- اولین مدعی نیابت
- اولین نایب خاص
- اهداف نیابت
- اهل سنت و مهدی
- اهل کتاب
- اهلی شیرازی
- ایام الله
- ایدی
- ایرانیان
- ایزدشناس
- ایزدنشان
- ایستاده
- ایلیا
- ایوب بن نوح
- آتش و دود
- آثار انتظار
- آثار حضرت
- آثار دعای فرج
- آثار ظهور
- آخر الزمان
- آخرین دولت
- آخرین دیدار عمومی حضرت
- آداب ملاقات با حضرت
- آدینه
- آرماگدون
- آزمون غیبت
- آزمون یاران حضرت
- آس
- آسیب‌شناسی تربیتی مهدویت
- آشوب‌های جهانی
- آل اعین
- آمادگی برای غیبت
- آینده جهان و نظریه‌پردازان
- آیین جدید
- باب الله
- باب غیبت
- باب لد
- باب
- بابا فغانی شیرازی
- بابیه
- باد زرد
- باد سرخ
- باد سیاه
- باران بی‌موقع
- باران‌های فراوان
- بازرگانی در عصر ظهور
- بازوی حضرت
- باسط
- باسک
- باقریه
- باقطانی
- بانوی کنیزان
- باهله
- بتریه
- بحر العلوم
- بخش دوم:برشمردن دعاها و زیارات مربوط به امام عصر
- بخشش حضرت
- بداء
- بدر
- براق
- برکت در عصر ظهور
- برهان الله
- برهان
- بشر بن سلیمان
- بشقاب پرنده
- بشیریه
- بصره
- بطن ارزق
- بغداد
- بغوطه
- بقیه الانبیاء
- بقیه الله
- بکمینابدو
- بلد الامین
- بنده یزدان
- بنی اصفر
- بنی شیبه
- بنی ضبه
- بنی قنطوره
- بنی هاشم
- بنیان‌گذار بهاییت
- بواسیر
- بهاییه
- بهداشت در عصر ظهور
- بهرام
- بیت الحمد
- بیت المقدس
- بیداء
- بیر معطله
- بیعت
- بی‌نیازی در عصر ظهور
- بیوح
- پاتیکل
- پایان تاریخ
- پایان حکومت امام مهدی
- پدر حضرت
- پرچم پیامبر
- پرچم پیش از قیام
- پرچم زرد
- پرچم سبز
- پرچم سفید
- پرچم سیاه
- پرچم قیام
- پرچم هدایت
- پروژه بولیمود
- پرویز
- پسر انسان
- پنج سالگی حضرت
- پیراهن حضرت ادم
- پیراهن حضرت
- پیروان ادیان
- پیشانی حضرت
- پیشگویی ارماگدون
- پیشگویی غیبت
- پیشگویی ولادت حضرت
- پیشگویی‌های کتاب مقدس
- پیشگویی‌های نوستر اداموس
- پیشگویی‌های واقع شده
- تابوت سکینه
- تابوت موسی
- تادیب
- تالی کتاب الله
- تالی
- تالیف قلوب
- تایید
- تجدید دین
- تخت سلیمان
- تخریب مساجد
- تخریب مسجد الاقصی
- تداوم امامت
- تذکره
- تردید در حضرت
- ترس حضرت
- ترس
- تسبیح حضرت
- تشرف
- تقیه
- تکریم اماکن منسوب به حضرت
- تکریم ایمه از حضرت
- تکریم پیامبر از حضرت
- تکریم نام حضرت
- تمارین
- تمام
- تمنیحا
- تناثر نجوم
- تورات و بشارت موعود
- توسل به حضرت
- توقیت
- توقیع ابتدایی
- توقیع اسحاق بن یعقوب
- توقیع
- تهران در اخر الزمان
- ثایر
- ثویه
- جابر
- جابلسا
- جابلقا
- جابیه
- جارودیه
- جاماسب‌نامه
- جامعه
- جاموس
- جبرییل
- جبیر بن خابور
- جده
- جذام
- جزیره خضراء
- جزیه
- جعفر کذاب
- جعفر
- جعفریه
- جفر
- جمادی
- جمعه
- جمکران
- جموداندیشان
- جن
- جنب
- جنگ و کشتار
- جوار الکنس
- جوانان
- جویای تبریزی
- جهان‌گشایی امام
- جهانی‌سازی حضرت
- جهینه
- جیحون
- جیش الغضب
- چراغ مخفی
- چشمان حضرت
- چهارمین نایب خاص
- چهره‌شناسی حضرت
- چهل روز قبل از قیامت
- چهل
- چهل‌روزگی حضرت
- حاجز بن یزید
- حارث بن حارث
- حاشر
- حافظ شیرازی
- حبابه والبیه
- حبه
- حج در اخر الزمان
- حج کردن به نیابت حضرت
- حج و مهدی
- حجاب
- حجاز
- حجت پنهان
- حجت ظاهر
- حجت
- حجتیه
- حجر الاسود
- حجه الله
- حجی نبی
- حدیثه
- حذیفه بن یمان
- حرب و قیس
- حرز حضرت
- حرستا
- حزقیال نبی
- حزین لاهیجی
- حسن بن حسین عسکری
- حسن بن علی وجناء
- حسن بن قاسم بن علا
- حسن بن مثله
- حسن بن محبوب
- حسن خالص
- حسین بن الحسن العلوی
- حسین بن روح
- حسین و مهدی
- حصینه
- حضرت شوونیه
- حق
- حقوق حضرت بر شیعیان
- حکم داود
- حکومت اسلامی در غیبت کبری
- حکومت واحد جهانی
- حکیمه
- حلاج
- حمد و حامد
- حملاها
- حمیری قمی
- حیره
- خاتم الایمه
- خاتم الایمه
- خازن
- خاقانی
- خاک‌سپاری حضرت
- خال حضرت
- خاندان نوبختی
- خبر ولادت حضرت
- ختم وصایت
- ختنه
- خجسته
- خداشناس
- خدمت به حضرت
- خراسان
- خروج دجال
- خروج سفیانی
- خروج یاجوج و ماجوج
- خروج یمنی
- خزیمه
- خسرو
- خسف بیداء
- خسف
- خسوف و کسوف
- خشک شدن نیل
- خضر
- خطبه امام سجاد
- خطبه‌های حضرت
- خلف صالح
- خلفای دوران غیبت صغری
- خلفای عباسی
- خلوت حضرت
- خلیفه الاتقیاء
- خلیفه الله
- خلیل
- خماهن
- خمط
- خنس
- خواب مخزومی
- خواجوی کرمانی
- خورشید پشت ابر
- خورشید و ماه
- خون‌خواهی حسین
- خیر الفوارس
- دابه الارض
- دادتگ
- داعی
- دام‌پروری در عصر ظهور
- دانش حضرت
- دانش در عصر ظهور
- دانشمندان اخر الزمان
- دانیال
- داوری حضرت
- دجال
- دروازه اصطخر
- دروزی
- دریاچه طبریه
- دزدان کعبه
- دست بر سر گذاردن
- دست حضرت
- دشواری انتظار
- دعا برای امام زمان
- دعا برای سلامتی حضرت
- دعا برای فرج
- دعاهایی که در ارتباط غیرمستقیم با حضرت است
- دعاهایی که در مورد خود حضرت است
- دعای افتتاح
- دعای جدید
- دعای حضرت برای شیعیان
- دعای حضرت مهدی
- دعای سمات
- دعای صلوات
- دعای عبرات
- دعای عهد
- دعای غریق
- دعای غیبت
- دعای فرج
- دعای قنوت
- دعای ندبه
- دعای نور
- دعبل خزاعی
- دلدل
- دمنسیان
- دندان حضرت
- دو خون
- دو غیبت
- دوازده امام
- دوران حیرت
- دوشنبه
- دولت کریمه
- دومین نایب خاص
- دید
- دین اینده جهان
- دین جدید
- دینداری در عصر غیبت
- دین‌فروشی
- ذو السویقتین
- ذو الفقار
- ذو القرنین
- ذی حجه
- ذی طوی
- ذی قعده
- راحت‌طلبان
- راضی بالله
- راویان احادیث مهدی از اهل سنت
- راویان احادیث مهدی از صحابه
- راه اثبات نیابت
- راهنما
- رایقه
- رب الارض
- ربا
- ربیع
- رجب
- رجعت امامان
- رجعت پیامبران
- رجعت در ادعیه و زیارات
- رجعت در امت‌های پیشین
- رجعت در روایات
- رجعت در قران
- رجعت زنان
- رجعت و اندیشمندان
- رجعت
- رجعت‌کنندگان
- رجل
- رحبه
- رشوه
- رشیق
- رضوی
- رفاه در عصر ظهور
- رفتار امام با دشمنان
- رفقا
- رقعه حاجت
- رکن و مقام
- رمضان
- رمیله
- رنگ چهره حضرت
- روح القدس
- روز قیام
- روزها در عصر حضرت
- رومیان
- رونی
- رویای نرجس
- ری
- ریحانه
- ریزش و رویش
- ریگ ودا
- زاهره
- زبور
- زبیده
- زرتشت و بشارت موعود
- زره پیامبر
- زکریا
- زلزله
- زمامداران اخر الزمان
- زمان ظهور
- زمانی بیاید
- زمینه‌سازان ظهور
- زمینه‌سازی غیبت
- زنان اخر الزمان
- زنان در دوران ظهور
- زنان در غیبت صغری
- زنج
- زند افریس
- زند
- زندیق
- زوراء
- زهد حضرت
- زیات
- زیارت ال یاسین
- زیارت امام زمان
- زیارت جامعه
- زیارت عاشورا
- زیارت مادر حضرت
- زیارت ناحیه مقدسه
- زیدیه
- زیور بیت المقدس
- ساعت مخصوص حضرت
- ساعه
- سال فرد
- سامرا
- سباییه
- سبیکه
- سبیل
- ستاره دنباله‌دار
- سجده حضرت
- سحاب
- سخاوت حضرت
- سدره المنتهی
- سرخی اسمان
- سرداب سامرا
- سردابیه
- سرگذشت نرجس
- سرمه در چشم
- سرور اهل بهشت
- سروش ایزد
- سطیح کاهن
- سعیده
- سفط
- سفیانی
- سلاح حضرت
- سلاح یاران حضرت
- سلار
- سلام بر حضرت
- سلطان مامول
- سلمان فارسی
- سمات
- سمان
- سمری
- سمیه
- سن حضرت هنگام ظهور
- سنا
- سنایی
- سنت جدید
- سند دعای ندبه
- سنگ موسی
- سنوسی
- سوار بر ابر
- سوره کهف
- سوسن
- سوشیانس
- سومین نایب خاص
- سه جور استخاره امده است
- سهم امام
- سیحون
- سید بن طاووس
- سید حسنی
- سید خراسانی
- سید شمس الدین
- سید هاشمی
- سید
- سیره حضرت
- سیصد و سیزده
- سیف
- سیما
- سیمای دوران ظهور
- شاخص‌های دینداری
- شادمانی جهان از ظهور
- شاکمونی
- شام
- شاهدان ولادت حضرت
- شب جمعه
- شباهت حضرت
- شجاعت حضرت
- شرعه التسمیه
- شروسی
- شرید
- شریعی
- شعار پرچم قیام
- شعار یاران حضرت
- شعبان
- شعر مهدوی
- شعیب بن صالح
- شفاعت حضرت
- شکر امام
- شلمغانی
- شماطیل
- شمایل حضرت
- شمشیرهای اسمانی
- شمعون
- شنوءه
- شواذ ال محمد
- شوال
- شورش بر حضرت
- شوق دیدار
- شهاب ثاقب
- شهادت در رکاب حضرت
- شهادت کنیزان به رویت حضرت
- شهادت وکلا به رویت حضرت
- شیخ الاوصیاء
- شیصبانی
- شیطان
- شیعه در عصر ظهور
- شیعه و مهدی
- شیلو
- شیوه حکومت حضرت
- صاحب الامر
- صاحب الدار
- صاحب الدوله الزهراء
- صاحب الرجعه
- صاحب الزمان
- صاحب السیف
- صاحب العصر
- صاحب الغیبه
- صاحب الناحیه
- صاحب سرداب
- صاحب کره البیضاء
- صاحب
- صاعقه
- صافیه
- صالح
- صاید بن صید
- صایدیه
- صبح مسفر
- صبر بر غیبت
- صبر حضرت
- صحاح
- صدای زمینی
- صدق
- صدقه
- صدوق
- صراط
- صفر
- صفنیا
- صلوات
- صله با حضرت
- صمصام الاکبر
- صندل
- صورت حضرت
- صورتی در خورشید
- صورتی در ماه
- صهیونیسم مسیحی
- صیاح
- صیانه ماشطه
- صیحه اسمانی
- صیقل
- ضحی
- ضیاء
- طاعون
- طاغوت
- طالب التراث
- طالب املی
- طالب
- طالقان
- طلوع خورشید از مغرب
- طلوم
- طوسی
- طول عمر حضرت
- طی الارض
- ظریف
- ظهور
- عاشورا و انتظار
- عاشورا
- عاق والدین
- عاقبه الدار
- عالم
- عاموس نبی
- عباس فاطمی
- عبای حضرت
- عبد الله بن شریک عامری
- عبد الله بن شریک
- عبد الله بن صالح
- عبد الله بن عباس علوی
- عبد الله
- عبقری الحسان
- عثمان بن سعید
- عجله‌کنندگان
- عدالت مهدی
- عدل
- عذاب ادنی
- عرب
- عرض اعمال
- عرض حاجت به حضرت
- عرفات
- عرق و علق
- عریضه به حضرت
- عریضه‌نویسی
- عزاقریه
- عزه
- عسکر
- عسکری
- عسکریه
- عصای موسی
- عصایب
- عصر امام خمینی
- عصر
- عطار نیشابوری
- عطر حضرت
- عطسه
- عقل
- عقید
- عقیقه حضرت
- علامه حلی
- علت غیبت
- علم مصبوب
- علم منصوب
- علی بن ابراهیم بن مهزیار
- علی بن بلال
- علی بن زیاد
- علی بن عاصم کوفی
- علی بن فاضل مازندرانی
- علی بن فرات
- علی بن محمد سمری
- علی بن مطهر
- علی بن مهزیار
- عمامه حضرت
- عمانی
- عمر بن زید
- عمرو الاهوازی
- عمری
- عناطیس
- عنصری بلخی
- عوف سلمی
- عهد عتیق
- عیسی
- عیسی بن مهدی جواهری
- عین
- غار انطاکیه
- غار ثور
- غانم
- غایب
- غایه الطالبین
- غایه القصوی
- غرب و اخر الزمان
- غرب و مهدویت
- غربت حضرت
- غرقد
- غریم
- غضباء
- غلام
- غنی
- غوث الفقرا
- غوث
- غوطه
- غیب
- غیبت شانیه
- غیبت صغری
- غیبت کبری
- غیبت
- فارس الحجاز
- فارس
- فاضل
- فایده امام غایب
- فایده حضرت
- فایده غیبت
- فتح
- فترت
- فتن و ملاحم
- فتنه سرا
- فتنه فلسطین
- فتنه
- فجر
- فرات
- فراگیر شدن ظلم
- فراید السمطین
- فرج الاعظم
- فرج المومنین
- فرج
- فرخنده
- فردوس الاکبر
- فرزندان حضرت
- فرزندان مهدوی
- فرشتگان
- فرقه
- فرقه‌گرایی
- فرماندهان سپاه حضرت
- فرود امدن عیسی
- فضل بن شاذان
- فضل بن یحیی
- فضیلت انتظار
- فطحیه
- فطرت و مهدویت
- فقیه
- فقیهان
- فلان
- فلسفه انتظار
- فلسفه غیبت
- فواید الشمسیه
- فوتوریسم
- فیذموا
- فیروز
- فیض کاشانی
- قابض
- قابله حضرت
- قاتل الکفره
- قادیانی
- قاسم انوار
- قاسم بن علاء
- قاسم بن علی
- قاطع
- قانون ارث
- قاهر بالله
- قایم الزمان
- قایم
- قبیله کلب
- قتاد
- قتل نفس زکیه
- قد حضرت
- قدر
- قدرت حضرت
- قذف
- قرامطه
- قران و بشارت موعود
- قران
- قرقیسیا
- قریش
- قزوین
- قسط
- قسطنطنیه
- قشری‌گری
- قصیده ابن عرندس
- قضای جدید
- قطایع
- قطب
- قطران تبریزی
- قطع رحم
- قطوانی
- قم
- قنواء
- قوه
- قیام با شمشیر
- قیامت
- قیس
- قیم الزمان
- کار
- کارگزاران حکومت مهدی
- کاسر عینه
- کاشف الغطاء
- کافور بن ابراهیم
- کافور
- کافی
- کامل بن ابراهیم
- کامل سلیمان
- کبریت احمر
- کتاب جدید
- کتاب حضرت
- کتابنامه دعای ندبه
- کتابنامه رجعت
- کتاب‌های غیبت
- کذاب مفتر
- کرخ
- کرعه
- کسادی
- کسروی
- کسوف
- کشاورزی در عصر ظهور
- کشته شدن شیطان
- کشف الغمه
- کشف هیکل
- کف دست
- کفایه الاثر
- کفش حضرت
- کلمه الحق
- کلینی
- کمال الدین و تمام النعمه
- کمال
- کمالات در عصر ظهور
- کمبود باران
- کمسلیما
- کنگره
- کنیز اذری
- کنیه حضرت
- کوفه
- کوکما
- کهیعص
- کیسانیه
- کیقباد دوم
- گات‌ها
- گرسنگی
- گریه کردن برای حضرت
- گل نرگس
- گنج‌های نهفته
- گونه حضرت
- لا اله الا الله
- لسان الصدق
- لطف وجود حضرت
- لقب حضرت
- لندیطارا
- [[لواء اعظم
- لوح فاطمه
- لوح محو و اثبات
- ما منا الا مقتول
- ماء معین
- مادر حضرت
- ماریه
- ماشع
- مالک اشتر
- مامور
- مامول
- مایده
- مبدا الایات
- مبلی السرایر
- متشحط
- متمهدی
- مثلث الهی
- مثلث برمودا
- مجازی بالاعمال
- مجالس المومنین
- مجالس حضرت
- مجلسی
- محاسن حضرت
- محاضیر
- محبت حضرت
- محبوب کردن حضرت
- محجه
- محرم
- محسن
- محل ظهور حضرت
- محمد بن ابراهیم بن مهزیار
- محمد بن احمد قطان
- محمد بن ادریس
- محمد بن ایوب بن نوح
- محمد بن بشیر
- محمد بن جعفر اسدی
- محمد بن حسن صیرفی
- محمد بن شاذان بن نعیم
- محمد بن عبد الله محض
- محمد بن عثمان
- محمد بن علی بن بلال
- محمد بن فضل موصلی
- محمد بن نصیر نمیری
- محمد بن نفیس
- محمد حنفیه
- محمد
- محمد،علی و حسن
- محمدیه
- مخالفان حضرت
- مخبر بما یعلن
- مخفی بودن ولادت
- مد هامتان
- مدبر
- مدت حکومت امام مهدی
- مدعیان مهدویت
- مدعیان نیابت
- مدینه فاضله مهدی
- مدینه
- مرابطه
- مراقبه
- مربوع
- مرجیه
- مردان اخر الزمان
- مردی از قم
- مرکز بیت المال در عصر ظهور
- مرکز حکومت حضرت
- مرکز قضاوت حضرت
- مرگ جاهلیت
- مرگ حضرت
- مرگ سرخ
- مرگ سفید
- مرگ ناگهانی
- مروانی
- مروزی
- مریم
- مزامله
- مسبحات
- مستضعفین
- مستنصر
- مسجد الحرام
- مسجد النبی
- مسجد براثا
- مسجد جمکران
- مسجد زید
- مسجد سهله
- مسجد صعصعه
- مسجد کوفه
- مسخ
- مسلمیه
- مسیح الزمان
- مسیح دروغین
- مسیح
- مسیحیت سیاسی امریکا
- مسیحیت صهیونیستی
- مسیحیت یهودی
- مشرق
- مشیخه
- مصباح الشدید الضیاء
- مصحف امیر المومنین
- مصحف فاطمه
- مصر در دوران ظهور
- مضطر
- مظهر الفضایح
- [[معتضد بالله
- معتمد بالله
- معجزات حضرت مهدی
- معراج
- معرفت امام
- معمرین
- معنویت پس از ظهور
- معنویت پیش از ظهور
- مغرب
- مغیریه
- مفاسد اخر الزمان
- مفتوحه عنوه
- مفرج اعظم
- مفضل
- مفید
- مقام ابراهیم
- مقام امام زمان
- مقبوله عمر بن حنظله
- مقتدر بالله
- مقتصر
- مقداد
- مقدره
- مقدس اردبیلی
- مقدس‌ماب
- مقنع
- مکان‌های دعا برای حضرت
- مکتفی بالله
- مکه
- ملاحم
- ملاقات‌کنندگان حضرت
- ملاک تعیین نواب
- ملخ سرخ
- ملعون ملعون
- ملیکه
- ممطوره
- ممهدون للمهدی
- من لم یجعل الله له شبیها
- منادی اسمانی
- منافقان
- منان
- منبر سلیمان
- منتظر
- منتظر
- منتظران حقیقی
- منتقم
- منجم یهودی
- منجی اعظم
- منجی
- منصور
- منعم
- موالی خاصه
- موتور
- موسوعه الامام المهدی
- موعود در اقوام و ملل
- موعود یهود
- موعود
- مولی
- مومل
- مومن ال فرعون
- موی حضرت
- مهدویت از دیدگاه اهل سنت
- مهدویت از دیدگاه شیعه
- مهدویت شخصیه
- مهدویت نوعیه
- مهدویت
- مهدی بن محمد
- مهدی در روایات
- مهدی در قران
- مهدی سودانی
- مهدی عباسی
- مهدی موعود
- مهدی و نشانه‌های پیامبران
- مهدی هرعی
- مهدی
- مهدی‌باوری در ادیان
- مهدیه
- مهمید اخر
- میراث پیامبر اکرم
- میراث پیامبران
- میرزا حسین نوری
- میرزا علی محمد باب
- میزان الحق
- میکاییل
- میلخاء
- ناامیدی از ظهور
- ناجی النجار
- ناحیه مقدسه
- ناشناخته بودن حضرت
- ناصبی‌ها
- ناطق
- نافله
- ناقور
- ناووسیه
- نجبا
- نجف
- [[نجم
- نجم الثاقب
- ندای اسمانی
- نرجس
- نسب حضرت
- [[نسیم
- نشانه‌های حتمی ظهور
- نشانه‌های نزدیک ظهور
- نظامی گنجوی
- نعمانی
- نعمت باطن
- نعمت حضرت
- نعمت ظاهر
- نفس زکیه
- نفس
- نقبا
- نماز امام زمان
- نماز بر پیکر پدر
- نماز تسبیح
- نماز جماعت
- نماز جمعه
- نماز حاجت
- نماز عید
- نماز هدیه به حضرت
- نمازگزاران بر پیکر امام عسکری
- نمک در طعام
- نمیریه
- نواب اربعه
- نوبختیه
- نور ال محمد
- نور الاتقیاء
- نور الاصفیاء
- نور الرب
- نور حضرت
- نوروز
- نوستر اداموس
- نهار
- نهج البلاغه و مهدی
- نیابت خاصه
- نیابت عامه
- نیابت
- نیمه شعبان
- نیه الصابرین
- وادی السلام
- وادی یابس
- وارث
- واعظ قزوینی
- واقفه
- واقفیه
- واقیذ
- وتر
- وتر
- وتیره
- وتیره
- وجه
- وشن جوک
- وظایف منتظران
- وظایف نواب خاص
- وقاتون
- وقت ظهور
- وقت معلوم
- وکالت
- وکیلان حضرت
- ولادت حضرت
- ولایت فقیه
- ولایتی‌ها
- ولی الله
- ولی عصر
- ولی نعمت
- وهوه‌ل
- ویژگی یاران حضرت
- ویژگی‌های امام مهدی
- هادی
- هالیوود و اخر الزمان
- هالیوود و مهدویت
- هدف قیام
- هراوه
- هرج‌ومرج
- هرشا
- هزاره‌گرایی
- هفت تکبیر
- همدان
- همسر حضرت
- هندوها و بشارت موعود
- هوشع نبی
- یا لثارات الحسین
- یاجوج و ماجوج
- یادکرد امام مهدی
- یاران حضرت
- یاری کردن حضرت
- یاوران امام مهدی
- ید الباسطه
- یشوعا
- یعسوب الدین
- یعفور
- یعقوب بن منقوش
- یعقوب بن یوسف
- یک‌سوم
- یمانی
- یمن در دوران ظهور
- یمین
- ینابیع الموده
- یوشع بن نون
- یوفولوژی
- یوم الخلاص
- یوم الفتح
- یوییل نبی
- یهود در اخر الزمان
- یهود و مسیح موعود
- یهود و نصاری و مهدویت
- یهودا
منابع
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ سیمای آفتاب، حبیب الله طاهری، ص ۲۷.
- ↑ منتخب الاثر، ص ۴.
- ↑ سیمای آفتاب، حبیب الله طاهری، ص ۲۸.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۱۱.
- ↑ عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمة العبر، ص ۲۴۵.
- ↑ لازم به یادآوری است که در تدوین بخش‌هایی از اینجا و درس آینده از تحقیقات و مطالب ارزشمند استاد مهدی اکبر نژاد بهره فراوانی برده‌ام. با تشکر از ایشان.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۶۹، ۷۰.
- ↑ این کتاب که از گسترده‌ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنت است، در چاپ جدید با فهارس در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است.
- ↑ ر.ک: سید محمد جواد حسینی جلالی، احادیث المهدی من مسند احمد بن حنبل،(انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم).
- ↑ سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص ۷۱۲.
- ↑ ایشان در بخشی با عنوان« جامع الاشراط الکبری» ده‌ها روایت دیگر را درباره موضوعات مهدویت ذکر کرده است. این روایات از شماره ۳۹۶۵۶ به بعد می‌باشد.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۰-۷۴.
- ↑ سند را تا راوی از پیامبر (ص) حذف کرده است.
- ↑ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص ۲۵۵.
- ↑ ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق مهدی حمد الفتلاوی، ۱۹.
- ↑ ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق مهدی حمد الفتلاوی، ص ۹۷.
- ↑ همان، مقدمة التحقیق، ص ۱۲.
- ↑ حسن حسن‌زاده آملی، نهج الولایة، ص ۹۳.
- ↑ حسن حسن‌زاده آملی، نهج الولایة، ص ۹۷.
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۶۹.
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۱۰۲.
- ↑ البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص ۱۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۴-۷۹.
- ↑ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۰ و ۲۲۳۱ و ۲۲۳۳.
- ↑ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۲.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۶۵ و ۵۵۳ و ۵۵۸.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۵۰ و ۵۵۷ و ۵۵۸.
- ↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۴۲ و ۴۵۷ و ۴۶۴ و ۵۰۲ و ۵۲۰ و ۵۵۴ و ۵۵۷.
- ↑ الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد، ص ۱۲۷.
- ↑ کتاب التذکرة، ص ۷۰۴.
- ↑ ر.ک: مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، صص ۵۴- ۶۰.
- ↑ .« حدیث یا متواتر است یا آحاد. متواتر، در لغت، آمدن یکی پس از دیگری بلافاصله است و در اصطلاح علم الحدیث، منظور خبر جماعتی است که فی حد نفسه، نه به ضمیمه قرائن، اتفاق آنان بر دروغ محال، و در نتیجه، موجب علم به مضمون خبر باشد»: کاظم مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ص ۱۴۴.
- ↑ ابراز الوهم المکنون، ص ۴۳۷.
- ↑ سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص ۵۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۷۹، ۸۰.
- ↑ فتح الباری، ۵، ص ۳۶۲.
- ↑ الاشاعة فی اشراط الساعة، ص ۸۷.
- ↑ ر.ک: صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، ص ۵، پانوشت؛ و نیز ر.ک: مهدی منتظر (ع) در اندیشه اسلامی، صص ۶۰- ۶۷.
- ↑ ر.ک: خورشید مغرب، ص ۶۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۱،ص۸-۸۳.